Тауарлы шаруашылыты пайда болуы
ндірісті экономикалы йымдастыруды тарихи бірінші трі-натуралды шаруашылы.
Натуралды депадамдар німді айырбаса, нарыа жеткізбей, тек здеріні жеке бас ажеттіліктерін теу шін ндіретін шаруашылыты айтамыз. Ол мбебап олнерді анарылым таза трі оамды ебек блінісінен хабары жо жне німдерін зара айырбастамаан, алашы ауымды халытарда болды. ндіргіш кштермен оларды йымдастыру аса арапайымдылыымен сипатталды; ндірілетін німдер жиыны асырлар бойы згерместен, жылдан жыла бірдей клемде ндірілді (жай дайы ндіріс).
Не, алай жне кімдер шін ндіру сияты зекті мселелерге шешімдерді з шаруашылыыны (патриархалды жан яны) талабына сйкес, шарушылы иелері (жмыскерлер) шешеді. Натуралды шаруашылыта алыптасан дстрлер мен ксемдерді шешімдері басты рл атарды. Натуралды шаруашылыты “ндіру-ттыну” принципі (яни, айырбас пен оамды блуді болмауы ) з міршедігін крсетті, оны элементтері бізді оамымызда микро жне макро дегейде кездеседі. Микро дегейдегі натуралды шаруашылыа бау-баша жеріндегі жмыс, саяжай мысал бола алады. Ал, макро дегейді масаты- бір елді шеберінде здерін амтамасыз ету болып табылатын, шетелдер мен жабы жадайдаы шаруашылыты руа баытталан автаркия саясаты мысал бола алады.
Мндай саясат елді лемдік, нарытан шектетіп, экономиканы мешеулік кйге тсіреді; шаруашылыты кіріптарлыа апарады, сол себепті ол керітартпа сипатта болады.
Тауар ндірісі деп - німдерді сатуа арналып ндірілетін, ал ндірушілер мен ттынушылар арасындаы байланыстар нары арылы жзеге асырылатын шаруашылыты айтады.
Тауар ндірісіні пайда болуыны ажетті шарты оамды ебек блінісі болып табылады, бл кезде ндірушілер наты німдерді жасауа маманданады.
оамды ебек блінісіні тарихи ш кезеі болды.
Бірінші кезеінде мал шаруашылыы егін шаруашылыынан блініп шыты, мны зі тайпалар арасында траты айырбасты болуына жадайлар туызды.
Екінші кезеінде ол нерксібі егіншіліктен блініп шыты, бл тауар ндірісіні мірге келуіні бастауы болды.
шінші кезеінде сауда ндірістен ошауланды жне кпес, саудагерлер мірге келді. Осы кезден бастап траты, нарыты байланыстар орнады.
Тауар ндірісіні пайда болуыны таы бір себептеріне меншік атынастары арылы ндірушілерді бір бірінен экономикалы жаынан зара ошаулануы болып табылады.
Ол алашы ауымды оам ыдырау кезінде, яни жеке меншік орнааннан со пайда болды. Тауар ндірісіні даму кезедері - айырбасты, нарыты дамуы мен тыыз байланысты. Нарыты тмендегідей типтері бар, олар дамымаан, еркін,реттелетін, бзылан.
Осы аталан нары типтеріне сйкес, тауар ндірісіні ерекше лгілері алыптасады:
1. Дамымаан нарыа негізделген тауар ндірісі;
2. Еркін нарыа негізделген тауар ндірісі;
4 Реттелетін нарыа негізделген тауар ндірісі;
5 бзылан нарыа негізделген тауар ндірісі.
1. Дамымаан нарыа негізделген тауар ндірісі (жай тауар ндірісі) - оамды ебек блінісіне, ндірісі рал жабдытарына, жеке меншікке, тауар ндірушілерді з ебектеріне негізделген. Жай тауар ндірісі кезінде жасалан німні бір блігі ана нарыа шыарылады. Сондытанда, ол, бкіл, экономиканы амтымайды, яни оны жалпылама сипаты бола алмайды.
II. Еркін нарыа негізделген тауар ндірісі (нарыты экономика) - зіне тн ерекше белгілері бар. Оан жататындар:
а) адамны жмыс кші тауара айналады жне ндірушіні з ебегін жалдамалы ебекке алмастырады;
б) оамда ндірілген німні басым блігі жекелей ттыну шін емес, нарыа, сатуа арналады.
Бл кездегі тауар ндірісі еркін бсекеге негізделеді, сондытан да оны еркін бсеке дуіріндегі капитализм немесе “еркін экономика ” деп атайды.
Шаруашылы ызметтерін йымдастыруда нарытар мен баа жйесін кеінен пайдаланатын тауар ндірісіні мндай трін нарыты (капиталистік) экономика деп атайды.
III. Реттелетін нарыа негізделген тауар ндірісі – экономикада екі секторды болуымен, яни: елдегі материалды игіліктер мен бкіл ресурстарды ндіруде, блуде айырбастау мен ттынуда мемлекеттік жне жеке сектор лестеріні жоары болуымен ерекшеленеді.
Мемлекет нарыты экономикаа белсенді трде араласады, дегенмен оны реттеушілік рлін, оны “крінбейтін олы” принципін сатайды.
Реттелетін нары экономиканы монополияландыру барысында алыптасады, бл кезде кіметті алдында бір ана мселе- монополияны тежеу міндеті трады.
Мемлекеттік реттеуді негізгі формалары - задар шыару, салы салу, басаруды аржы арылы жзеге асыру.
Реттелетін нарыа негізделген тауар ндірісіні бірнеше лгілері бар:
1. леуметтік нары;
2. Аралас экономика;
3. Корпоративтік экономика.
Олар мемлекеттік бадарламаны нысанды масаттары бойынша бір-бірінен ерекшеленеді.
леуметтік нары шаруашылыыны басты масаты - адамзатты мдделерін орау; аралас экономиканы масаты - ксіпкерлікті дамуына жадайлар туызу; ал корпоративтік экономиканы масаты - ірі бизнесті мдделерін орау болып табылады. Бірінші лгі -Германияа, екіншісі - АШ-а, шіншісі - Жапония мен Швецияа тн.
IV. Бзылан нарыа негізделген тауар ндірісіне жататын міршіл-кімшіл экономикалы жйеге тн белгілер: жетілген оамды ебек блінісіні жйесі; ірі машина ндірісі, лтты экономиканы дайы жне здіксіз реттеу, еркін нарыты атынастара тосауыл ою. кімшіл-міршіл экономика жоспарлы нсаулы жне нормативтік болып екі лгіге блінеді.
Жоспарлы кімшілдік жйе – ресурстарды пайдалану жне бааларды белгілеу жнінде шаруашылы ызметтерін тгелімен бір орталыа баындыруа негізделген.
Нормативтік лгі - ндірушілерді дербестігін ныайтуа кедергі жасайды: рбір ксіпорын здері орындауа міндетті жоспар – нсау орнына, нормативтер мен бадарламалар жйесін жетекшілікке алады.
азастан Республикасыны экономикасын реформалау дегеніміз брыны кімшілдік-міршілдік жйеден (азіргі замана лайы) нарыты дістерге негізделген шаруашылыа ту болып табылады. Осыан орай, біз андай экономика рудамыз жне андай лгіні тадады деген орынды сратар туындайды.
Нарыты экономиканы моделін тадау деп – мемлекетті лтты экономикаа ыпал жасайтын жйесін тадап алуын айтады.
Еркін ксіпкерлік экономикасында (АШ) аржы жйелері арылы нарыа ыпал жасайтын монитарлы ралдар басым болады.
леуметтік нысаналы нарыты экономикада фискальді саясатты жзеге асыратын дістерді маызы зор.
Баршаа белгілідей, мемлекет тарапынан лтты нарыа лкен олдау жасалатын жне аржыны айта блу процестерін зор сенімділікпен жзеге асыратын леуметтік нысаналы нарыты экономика, жртты бріне де найды.
Тауар ндірісіні даму кезедеріне жасалан мндай ысаша шолу, тауар ндірісі мен нарыты экономика арасында айырмашылытар бар екендігін білдіреді.
Сзсіз, нарыты экономиканы негізін тауар ндірісі райды.
Бірата нарыты экономика (капитализм) пайда болана дейін, тауар ндірісі бірнеше жз мы жылдар брын мір срді. Сонымен атар, тауар - аша атынастары, кімшіл-мірде жйеден орын алды.
Демек, "тауар ндірісі" категориясыны тарихи шежіресі "нарыты экономика" категориясымен салыстыранда кп тере екендігін мойындаан жн.