Адам жне оны экономикалы ызметі

Экономикалы теория адамдарды мінез-лын зерттейді, адам зіні ебегіні арасында оамды тіршілік иесі болды деп анытайды. Ебек - адамны саналы трде жне масатты баытталан ызметі ретінде барлы жануарлар лемінен блектеп, адама сана берді жне оны міріні оамды сипатын анытады. оамды ндірісті оып-йрену кезінде, адам бір мезгілде ндіруші жне экономикалы байлытарды ттынушы болып саналады. Ол тек ана байлыты жасап оймай, сонымен бірге техника мен технологияларды пайдалану тсілдерін анытап, оны іс-имыла келтіреді. ндірісті бл ралдары з кезегінде, ндірістегі адам факторларыны физикалы жне интеллектуалды параметрлеріне жаа талаптар білдіреді.

«Адам факторы» термині мен ылыми тсінігі, экономикалы теорияа те ертеде енген сияты, алайда содан бері оны лі наты анытамасы жо. Себебі ешкім де крделі оамды атынасты зерттеп-йренумен айналысан жо деп ойлаймыз. Дегенмен, адам - оамны басты ндіргіш кші деген марксистік тезиспен барлы экономикалы мектепті кілдері: классиктер, неоклас­сиктер, кейсиандытар, монетаристер, институционал­шыл­дытар жне т.б. келіседі. Адам ана ндірісті затты факторларын жандандырады: капитал мен жер ндіріс технологиясыны те крделі жйесін рады, зіне жне оама ажеттеріні барлыын зі ндіреді. Адам - ндірісті басында тр, ол ндірісті масата жмыл­дырушы болып саналады, сол сияты кез келген ндірісті масаты ретінде оны соында тр. Демек, адам капиталы капиталды зге трлерімен атар экономикалы теория­ны басты, негізгі категориясы ретінде арастырылады. Соны­мен, адам капиталы - экономикалы ызмет объектісі ретінде, капитал салу объектісі ретінде, ндірісті кез келген зге факторына араанда пайда табу объектілері ретінде танылады жне негізделеді. Философиялы жне леуметтік тсінік трысынан адам капиталы адам міріні барлы аспектілерін амтиды, ндірісті барлы факторларымен осылады жне оларды іс-имыла келтіре отырып, олара стемдік етеді. Адам капиталыны аспектісі: білім беру, денсаулыты дамыту, апараттар алу, жмыс кші миграциясы шыындарынан трады, осылар­ды барлыы оамдаы ебек німділігіні суіне келеді. Адам ндіргіш кштерді тірі таратушысы ретінде кптеген асиеттер мен сапалара ие, яни алуан трлі ажеттіліктер мен абілеттерді жиынтыына ие. Адамны ндіргіш кштеріні рылымында екі асиет бар: жмыс кші немесе ебекке абілет жне ттыну кші (асиеті) немесе ебекті ттыну абілеті. Мнан шыатын орытынды, ебек - жмыс кшіні ызметі, ал ттыну - адамны ттыну кшіні ызметі.

Сондытан да, адамны ебекке жне ттынуа абілеттері ретінде адамны алыптасуы мен даму дістерін оып-йрену ажет. Мндай ажеттілік, оамды ндірісті дамытудаы адам ролін сипаттау кезінде туындайды, азіргі экономика ылымы: «экономи­калы адам», «ндірістегі жеке фактор», «басты ндіргіш кш», «адам капиталы» жне т.б. тсініктер мен анытама­ларды ттастай арсеналын пайдаланады.

Экономикалы категорияларды ішінен, адам фак­торыны анытамалары мен атаулары кп кездеспейді. Мндай категория жо деп айтса да болады. Бл мынадай жадайлармен тсіндіріледі: адам капиталы теориясы тсінігі - экономикалы салымдар объектісі жне пайда келуші экономикалы ызмет объектісі ретінде адамны негіздеуі мен тануы. Дегенмен, ндіріс ралдарына жеке меншік пен адам факторына пайдалар мен инвестицияларды сііру нарыты форма­лары кезінде біліктілікті сіру, жмысшы денсаулыы, оны миграциясы ешандай мнге ие болмайды. Тек соы 40-50 жылдары лемдік экономиканы дамуымен, дамыан елдерде леуметтік проблемаларды шешумен, адам капиталы проблемалары пайда болды.

Адам капиталына салынатын инвестиция - бл мір жадайын жасартатын жеке адамны біліктілігін арттыратын, шыаратын тауарларды сапасын жасартуа ыпал ететін кез келген рекет. ндіріс шін станоктар мен рал-жабдытар сатып алушы ксіпкерлерді шыындары, ебекке инвестиция ретінде арауа болады. Бл аымды шыыстар немесе шыындар, болашата сіп отыратын кірістермен кп айтара теледі жне адамны леуметтік-экономикалы жадайын ктеру шін, сондай есеппен жзеге асырылады.

Жмысшыларды оытуа арналан инвестицияны жабдытар­ды сатып алуа жмсалан инвестициялармен салыстыру та аларлы, тіпті маынасыз болуы ммкін. Дегенмен, на­тысында екі кзарас бір-біріне те сас. осымша білім алуа арналан инвестициялар, сондай-а білімні 7-8 жыл ішінде ескіріп алатындыынан, ал бл кезеде адам біліміні клемі екі еселенетіндіктен ажет болады. Сйтіп, білім беру оры клеміні 6-7%-ы, екінші маманды алу, біліктілікті ктеру, айта даярлы оамды ндірісті су объективті ажеттілігіне жмасалады.

Дамыан нарыты елдерде соы 30-40 жылдары адам капиталына йылатын инвестициялар ндірісті мате­риал­ды-затты факторларына араанда маызды трде тез суі туралы мліметтер «адам капиталы» маызын растайды. Мселен, АШ-та білім факторы лтты табысты 14%-ын райды.

Ттастай аланда адам капиталына салынатын инвес­тицияларды трт трі болады:

1. Білім беруге жмсалатын шыындар жмыс кшін райды, олар, нерлым білікті жне нерлым німді бола тседі

2. Денсаулы сатауа, ауруды алдын алуа, медициналы ызмет крсетуге, диеталы таматануа жне трын й жадайын жасартуа арналан шыындар - осыларды барлыы мір сруін зартады, жмыс абілеті мен ебек німділігін арттырады.

3. Соларды арасында жмысшылар ндірісі шектеулі орындардан ндірісі жоары дамыан жерлерге оныс аударуына жмсалатын шыындар ебек німділігіні суіне келеді жне инвестицияны атайды. Білім беру сияты, географиялы миграция алдаы уаытта оларды ебек ызметі мен нарыты ныны суінен пайда табуа жадай жасайды.

4. Адам капиталы теориясына сйкес ебек німділігі мен ебек ызметіні (ебекаы) нарыты ны маызды дрежеде жеке адама немесе оны отбасы жне жалдаушыа білім беруді, денсаулы сатауды жне жмыс орнын кбейтуді ажет деп санайды.

5. Экономикалы теория адам мірінде ылыми талдау жасаанда, оны жеке басыны алуандылыын, жеке даралыын, алуан трлі экономикалы себептерін жне мінез-лын ескере отырып, модель жасауа, ол жеке адамны экономикалы белсенділік мотивтерін, масаттарын сипаттайтын параметрлер негізінде рылан.

Экономикалы ылым адам моделін жасай отырып, адам болмысыны кптеген белгілері мен сапаларын абстрак­циялайды. Экономиалы ылымны шаруашылы міріне теория­лы талдау жасау кезінде наты адамдар асиеттеріне сйенуге болмайды, йткені оларды жеке басыны мінездемесі тым крделі, арама-айшылыты болып саналады.

Экономикалы теория адам моделін зерттеу инструменті ретінде немесе соны негізінде зерттеуші-теоре­тик­тер сраныс, сыныс, бсекелестік, пайдаларды блу, ттынушыларды мінез-лытары сияты теорияларын жасайтын белгілі бір теориялы алышарт ретінде арастырады.