Оамды ндіріс факторлары жне нтижелері

Кез-келген лтты экономикалы жйе екі саладан: материалды ндіріс аясындаы салалардан жне материалды емес салалардан алыптасатын экономиканы сала­лы рылымдарыны жиынтыынан трады. Бірінші топтаы салалара мыналар жатады: нерксіп, ауыл шаруашылыы, рылыс, клік пен байланыс, сауда мен оамды таматандыру жне т.б. Екінші топа кіретіндер: мдениет, білім жне ылым, денсаулы сатау, леуметтік орау, трмысты ызмет крсету жне т.б.

Функционалды жне салалытан зге айматы немесе ауматы экономикалы рылым болады. На­ты айматы экономика ел аумаындаы бкіл экономи­калы объектілерді жиынтыын білдіреді. Экономикалы аудандар, мысалы: Орталы азастан (араанды), Шы­ыс азастан (скемен), Отстік азастан (Шымкент) жне зге аудандар экономикалы аудандар болып саналады.

Экономикалы аудандар рылымына, натылы ауданны жекелеген сала ксіпорындарыны, оны табии ресурстарымен, жол атынастарымен жне экономикалы-географиялы жадайларымен йлесетін шаруашылы кешендерін немесе ауматы-ндірістік кешендерін райды. Макроэкономикалы масаттарды шешетін экономи­калы су негізінде оам мшелеріні мірлік ызметіні оай жадайларын амтамасыз етуі лтты экономиканы масаты болып саналады.

Макроэкономикалы масаттар за мерзімдік неме­се ыса мерзімдік болуы ммкін, оан ол жеткізу шін мемлекет саяси ралдар жиынына иелік етуі тиіс. Оан елді бюджет, салы, несие, аша, валюта жйелері жатады,олар саясатты монетарлы жне фискалды екі трі арылы крінеді. Бірінші, аша-несие жне валюта жйесі тталарын пайдаланумен байланысты, ал екіншісі - салы жйесін манипуляциялау жйесі арылы байланысады.

Брыны жне азіргі рпатарды ебегімен жинаталан материалды игілік лтты саясатты баалауды басты лшемі болып саналады. Байлы - бл адамдар нені баалайды, соны барлыы, яни материалды ана емес, сонымен бірге материалды емес: табии ресурстар, ксіптік білім, адамны абілеті, бос уаыт болып саналады. оамды байлыты заттай жне ашалай формада кз алдыа елестетуге болады. азіргі уаытта адамдарды байлыын баалау згеруде. Бл кпшілік жадайда, нормативтік категория жне андай да бір байлыты баалау адамны пайымдауынан тыс зге байлы мір срмейді. Былай деп айтуа болады: байлы - бл адамны тадауын кеейтетінні барлыы немесе оны балама ммкін­дік­тері. Тсекте сал болып ауырып, жатан миллион­ер­ді бай деп айтуа бола ма, жо па?

Халыты жан басына шаанда оамды німні су арыны макроэкономикалы даму крсеткіштерін баалауды басты лшемдері болып саналады. Дл осы экономикалы суді арынынан, оамды німді кбейту жне арынын арттырудан лтты экономиканы тиім­ділік дегейі крініс табады,демек, аталмыш оамны эко­­но­микалы дамуыны тадап алынан моделдері, трлері мен дістері крініс табады.

лтты экономиканы жмыс істеуіні нтижелері, белгілі бір кезедердегі материалды-затты, интегралды немесе жалпы нтижелер, кп жылды нтижелер - лтты экономиканы жинаталуы болып саналады.

лтты экономиканы материалды-затты нтижелері - оамды жиынты нім (Ж) - белгілі бір кезе­дегі бкіл ксіпорындар ндірген материалды игіліктер (німдер). Бл жерде басты орынды лтты жалпы нім (Ж) алады.

лтты жалпы німні рамына ндірісті ндірілген бкіл ралдарыны, ттыну заттары мен ызмет­тері­ні ны, сондай-а шетел аумаында аталмыш ел субъек­тілеріні ндіріс факторларын пайдаланудан алан кірістері кіреді.

лтты жалпы німді дрыс лшеу шін оан шетелде ндірілген німдер ны (салытар мен баса тлемдерді алып тастааннан кейінгі) - тпкі німдер кіреді. Тпкі оамды нім (Т) - бл тікелей ттынуа арналан.

Таза лтты нім (Т) - амортизациялы аударымдар­ды шегеріп тастаандаы, жаадан жасалан нына сйкес барлы салалар німдеріні жиынтыы.

Одан жанама салытарды шегеріп тастааннан кейін­гі (сатудан салытар, акциздер, млік салыы, лицензиялы тлемдер мен кеден баж салытары) таза лтты нім сомасы лтты табысты (Т) білдіреді. Т - бл ндіріс факторыны иелеріне жататын: жер, капитал жне ебек, жеке ттынуа жмсалатын шыындар - жиынты табыс. Ол сондай-а бюджетке тсетін табыс салыы, ндірістік емес салалардаы ызметтерге жмсалатын шыындар, корпора­цияны пайдалары, леуметтік сатандыруа арналан жарна­лар трінде айта блінеді. лтты табысты акция­лар мен трансфертке дивиденттер мен жиынтытаы алан блігі ана жеке табысты райды жне ол ттынуа пайдаланады.

Экономикалы дебиеттерде адам ажеттіліктерін бастапы (тменгі) жне айталама (жоары) (Американ экономисі А.Маслоу жне оны пирамидасы) ажеттіліктерге блу жиі пайдаланылады. Бірінші ажет­ті­ліктерге жататындар - тама, сусын, киім, тс жне т.б.

Екіншіге - адамны рухани, жеке ызметімен байла-нысты ажеттіліктер - зін-зі айындау, білім беру, нер-дегі, ойын-сауытаы, оамды рмет ажеттіліктері.

Адам, оам ажеттіліктері згеріссіз алмайды, олар адамзат ркениетіні эволюциясымен оса дамып отырады жне оамды ндіріс рылымы - материалды жне материалды емес деп айындайды. Шектеулі ресурс­тардан жасалан материалды жне материалды емес байлытар бір тауарды, бір ызметті, бір ндіріс трін тадауды білдіреді. Сондытан да экономикада не сатып алынады сол ана талданбай, сонымен бірге неден бас тартады (ндірілмейді) солар да талдауа жатады.

Ресурстарды шектеулігі жадайында адамдарды, ксіпорын мен оамны л-ауат дегейі біралыпты болу шін олда бар ресурстарды тиімді жмсауа ммкіндік беретін дрыс тадау жасау маызды болып саналады. Бан рбір ммкін варианттардан алынатын пайданы салыстыру арылы ол жеткізуге болады. Баламалы пайда варианты баламалы нды райды.

Сйтіп, андайда бір формадаы пайда оам­ны л-ауат дегейін амтамасыз етеді. л-ауат дегейі - ел азаматтарыны тауарлармен жне ызметтермен амта­масыз етушілік дрежесін, сондай-а жайлы жне ауіпсіз мір сруге ажетті мір жадайларымен амтамасыз етушілік дрежесін крсетеді.

Б сарапшылары былай деп санайды, л-ауат дегейі ш негізгі крсеткіш:

1. мірді орта параметрі;

2. Сауаттылы дегейі;

3. Халыты жан басына шаандаы кірістері-нен тратын адам дамуыны индексімен сипатталады.

мір сапасы - материалды игіліктер мен ызмет­тер­ді ттыну дегейі, білім алу, мдениетке ммкіндігі, дрігерлік ызмет крсету дрежесі жне оршаан орта жадайын енгізе отырып, адамдар мір сретін жадай­лар­ды кешенді сипаттамасы.

Сйтіп, адам ажеттіліктері абсолютті жне салыс­тырмалы, бастапы жне айталама, жоары жне тмен, тікелей жне жанама, наыз жне болашатаы болып блінеді.

4. ндіріс жне дайы ндіріс. Экономикалы игіліктерді здіксіз айналысы.

Экономикалы даму - бл зіне санды жне сапалы суді біріктіретін экономикалы, леуметтік, саяси жне зге де факторларды ттастай кешеніні зара байла­нысты рекеті. азіргі экономика ХІХ асырды соын­даы экономикадан згеше крінеді, йткені меншік атынастарында лтты табысты блуде маызды згеріс­тер болды, леуметтік орау саясаты мен лтты эконо­миканы мемлекеттік реттеу саясаты пайда болып алыптасты.

Экономикалы даму процесін дрыс тсіну шін экономиканы барлы зара байланыстарымен жне зара алмастырушылытарымен, яни дайы ндіріс про­цесі­мен байланысын арастыру ажет. оамды дайы ндіріс зіні дамуында трт сатыдан трады: ндірісті зінен, блуден, айырбас пен ттынудан. Бл сатылар бір-біріне жаласып ана оймай, уаыт аыны сияты болып трады.

ндіріс наты заттай нім жасайды: ндіріс рал­да­ры жне ттыну заттары. Бл - машиналар, рал-жабды­тар, нан, ет, маталар, киім, яни адамны мір сруіне жне дамуына ажеттерді барлыы.

Жыл ішіндегі німдерді блу сол елде стемдік ететін меншік атынастары мен экономикалы жйеге сйкес жзеге асырылады. Мысалы: нарыты механизм арылы немесе орталытандырылан трде блу арылы.

Айырбас (айналым) ебек блінісі жне мамандану негізінде жзеге асырылады, сондытан да, бл бірттасты бір формада зіні ебек нтижесін ажетті німдер шін екінші формада беруді ммкін жолдары болып табылады. Бл - «а­ша-тауар» немесе «тауар-аша» схемасы бойынша сатып алу - сату актісі болып саналады. Экономика дамуыны брыны, сол сияты азіргі кезедерінде «тауар-тауар» (баспа-бас айырбас) айырбасы болуы ммкін.

Ттыну - кез келген ндірісті тпкі масаты, оны шыы, онсыз кез келген ндіріс пен шаруашылы ызметі зіні маынасын жоалтады. Тіпті, егер олар ттынуда крініс таппаса, кез келген ашылан жаалытар, оны олданыса енгізу мен дамытуды зіні маынасын жоалтады.

Ттынудан со оны жаамен толытырып отыру, яни ндіру зады болып табылады. ндіріс - блу-айырбас-ттыну тізбегі ешашан да зілмейді.

Осы трт фазаны барлыы бір мезгілде жзеге асырылады, йткені осы фазаны біреуіні тотауы тізбекті ажырауына жне оамны лдырауына келеді. дайы ндіріс процесі тмендегі 4.1 кестеде крсетілгендей жзеге асырылады:

4.1 кесте

оамды дайы ндірісті жалпы кестесі

 

Кестеде крініп трандай, блу фазасы мен тауарлар айырбасынан со оларды барлыы ттынылмайды, яни деттегідей тауарларды бір блігі резерв, осалы ор трінде жинаыштарда саталады жне ажеттілікті туындауына арай пайдалануа тседі.