Жай жне кеейтілген дайы ндіріс

дайы ндіріс процесінде лемдік шаруашылыты дамуымен, ндіріс ралдары мен ттыну заттарыны арты блігі соан баытталатын, экономикалы ресурстар сарылып алынатын сырты орта (халыаралы сауда) лкен рл атарады.

Экономиканы басару жйесі (зін-зі реттейтін нары, мемлекеттік аппарат) ндіріс, блу, айырбас жне ттыну арасындаы зара байланысты жне келісімді жзеге асырады. дайы ндіріс процесінде: ндірісті материалды-затты факторларын дайы ндіру, жмыс кшіні дайы ндірісі жне ндірістік атынастар (экон­оми­калы) дайы ндірісі сияты леуметтік экономи­калы аспектілер лкен маыза ие. оамды капиталды бл ш жаы оны ттастай дайы ндірісін амтамасыз етеді. Оларды е болмаанда бірінде дайы ндіріс болмаса - ттастай трде ол жо деген сз. дайы ндіріс жай (арапайым) жне кеейтілген вариантта (форма­ларда) жзеге асырылуы ммкін. Жай (арапайым) дайы ндіріс сол клем мен санды брыны ндірісті алпына келтіру. Бл, яни оам барлы жаадан ндірілген німді (осым­ша) ттынуа жмсайды. Мндай арапайым дайы ндіріс кейбір азиялы, латынамерикалы жне африкалы елдерде басым, ал ышамды дайы ндіріс айта руды алашы кезеіндегі ТМД елдері шін тн болып саналады.

Кеейтілген дайы ндіріс - траты трде ауымы сіп отыратын, материалды игіліктер мен ызметкерді ндірістегі белгілі-бір пропорциясы саталып отыратын, яни оамды нім бліктері: ндіріс ралдары мен жмыс кші, сондай-а ндіріс ралдары ндірісі мен ттыну заттары арасындаы тепе-тедік саталатын, ндіріс процесі. Демек, оамды дайы ндіріс екі блім: К.Маркс бойынша тмендегіше білдіруге болатын ндіріс ралдары дайы ндірісі мен ттыну заттары дайы ндірісінен трады:

 

І w = c + v + m

П w = c + v + m

 

Мнда:

І жне П оамды дайы ндіріс блімдері;

w - І жне П жиынты оамды нім;

с - ндіріс ралдары (траты капитал);

v - жмыс кші жне згермелі капитал;

m - осымша нім ны.

 

Нарыты экономиканы негізгі мселелерін шешу шін жиынты оамды німді ткізу ажет, яни ксіп­керлерді бкілі з німдерін сата алатын, содан со ажетті ндіріс ралдары мен жмыс кшін алатындай болуы ажет. Сонымен, бір мезгілде ксіпкерлер мен жмыскерлерді здеріне ажетті ттыну заттарын сатып ала алатындай болуы тиіс.

Мндай проблемалар екі рылымды блім арасын­да­ы келесідей пропорцияларды саталуы жадайында шешіледі, яни нарыты зін-зі реттейтін ызметі крініс береді:

 

1) І (v + m) > П с

2) І (c + v + m) > І с + П с

3) П (с + v + m) < І (v + m ) + П (v + m)

Мнда:

Бірінші, басты жадай - жаадан жасалан н (таза нім), І (v + m) І рылымды блімшеде П рылымды блімшені траты капиталынан кп болуы тиіс, алан екеуі - туынды, туелді.

Егер екі рылымды блімшелерді ксіпкерлері, жинатау шін осымша капитал табатын болса, ол орын­да­латын болады, яни ндірісті лайту екі жолмен: капи­тал­ды шоырландыру жне орталытандыру жолымен шеші­леді. Мндай ажеттілік жинатауды жргізе отырып, з ріптестерін бсекелестік кресте жеу шін туын­дай­ды, яни пайданы бір блігіні (осымша нны блігі) ндірісті лайтуа, осымша капитала айналуы:

 

W = c + c + v v + m;

m = m₁ + m₂

 

Мнда:

m - осымша н;

m₁ - жинатау оры;

m₂ - шаруашылы субъектілеріні, ксіпкерлерді

ттыну оры.

 

рбір наты тарихи-экономикалы блу пропорция­сыны сті, яни m - осымша нны m₁ жне m₂-мен ата айындалан жне келесідей факторлармен аныталады

- осымша німні шамалы ны;

- ебек німділігіні дегейі;

- зі ызмет ететін (жмыс істейтін) капиталды млшерлері;

- капиталды техникалы рылысыны дегейі.

Капиталды жинаталу млшеріне оны шоыр­лан­уы: жмыскерлерді саны; жмыс уаытыны затыы; орта­ша ебекаы; пайдалы кен азбаларыны болуы; нарлы жерлер; озы технология, апарат жне т.б. белгілі бір серін тигізеді.

Сонымен, капиталды шоырлануы, оны жина­та­л­у­ы, оамды байлыты суі - бл аыз, ішкі сер етуі. орытынды - капитал осымша н келетін н, капи­тал - немі озалыста болатын, озалыссыз бола алмайтын зінен зі сетін н.

Капиталды з-зінен суіні зге формасы оны орталытандыру болып саналады.

Капиталды орталытандыру - шаын жне орта ксіп­орындарды ірі ксіпорындара кштеп біріктіру (басып алу) немесе оларды з еркімен біріктіру жне (бсеке­лестік) шін) аржы нерксіп топтарын ру, акционерлік компаниялар, холдингтер ру, баылау акция пакеттерін, сатып алу, атысу жйесі жне т.б.

ндірісті екі жолмен ана кеейтуге жне дамы­ту­а болады, ндіріс факторларын кбейтумен - экстенсивті трде немесе ндіріс техно­логия­сын жасартумен интенсивті трде.

Экстенсивті экономикалы су:

- жмыс істейтіндер біліктілігін оларды санын арттырусыз ктеру;

- ндірісті материалды факторын лайту (шикізат, материалдар, отын, жарамды жерлер жне т.б.);

- технологияларды жасартусыз капитал жмсауды кбейту жолымен ндіріс факторларын санды трыдан кеейту есебінен ндірісті кбейту.

Интенсивті экономикалы су:

- негізгі орларды (ндіріс ралдарын) жаарту, ТП арылы жаа, нерлым тиімді технологияларды енгізу есебінен материалды байлытар мен ызметтерді ндіруді кеейту;

- ндірісті йымдастыруды жасарту (шаруашылы байланыстарыны жаа рылымдары, басару, маркетинг, кооперация);

- негізгі жне айналым орларын пайдалануды жетілдіру, оларды айналымдылыын, амортизациясын жеделдету жне т.б.;

- жмыс кшіні біліктілігін траты сіру, ебегі ылыми трыдан йымдастыруды жетілдіру жолымен ндірісті олдаы бар факторларын нерлым тиімді (интенсивті) пайдалану есебінен ндірісті суі.

Интенсивтік жол - нерлым немді, сонымен бірге ебек, капитал жне ресурс сыйымдылыы аз ндіріс. Мысалы, КСРО-да соы ыры жылда мемлекеттік асты ндірісі, ескі техника негізінде, экстенсивті жолмен, ты игеру есебінен 2,5 есе сті. Сонымен бір мезгілде Батыста асты ндіру тура сол клемде сті, бірата ол интенсивті технология нтижесінде жалпы егістік жер клемін ысарту жадайында болды. азіргі уаытта лемде ТП дамуын ескергендегі екі жолды комбинациясы орта есеппен интенсивтік факторлар есебінен ндіріс дамуыны 70-75%-ын береді, экстенсивтілік есебінен - 25-30%. ХІХ асырды соында, капитализм тере жне ке ауымда дамыан кезде экономиканы дамуы керісінше болды.

ндіріске салынан барлы кез келген капитал зіні озалысын аша сомаларыны (А) здіксіз айналысын (ашаны зі лі капитал болмаса да), тауар формасында (Т¹) осымша на енгізілген белгілі бір тауарларды (…О…) ндіру масатымен пайдаланылатын ндіріс ралдары мен () жмыс кшін (ЖК) сатып алудан бастайды.

ндірілген тауарларды (Т¹) ткізіп боланнан кейін, е алдымен авансыланан капитал (А) оан осымша н келе отырып (А¹-а+а), зіні иесіне айтарылады. Осыдан барып капиталды озалысы (оны авансылау, ндірісте олдану, тауарларды ткізу жне брыны (бастапы) аша формасына айтару) капиталды здіксіз айналымы деп аталады жне мынадай формуламен жазуа болады:

 

 

А - Т ……Т¹ - А¹

 

ЖК

 

Мнда:

А - бастапы бетте авансыланан аша;

Т – тауар ол:

- ндіріс ралы;

ЖК - жмыс кші;

…… - ндіріс;

нкте озалысты (айналым жасауды)

тоталандыын білдіреді.

Т¹ – шыарылан жаа тауар;

А¹ – таы да аша формасындаы авансыланан

капитал, бірата пайдамен (А¹ = А + а)

 

Капиталды здіксіз айналымы 3 сатыдан теді:

1. Сатып алу (А-Т);

2. ндіріс (……);

3. Сату (Т¹ - А¹).

Авансыланан нны (А) ндіріс сатысында жне айналым сатысынан ту уаыты жне осымша нмен бастапы формасына айтуы капитал айналымы уаытын райды. Капитал айналымыны жылдамдыы жыл ішінде авансыланан айналым санымен лшенеді. Айналым процесінде ызметін жргізуші капитал негізгі жне айналым капиталына тседі.

Негізгі капитал - бл ндірісте тікелей атысатын жне зіні нын жаадан жасалатын німге бліктер бойынша ауыстыратын німді капиталды (имарат, рылыс, машиналар, зге ебек ралдары) блігі.

Айналым капиталы - бл ндіріске ттастай атысатын жне зіні нын жаа жасалатын німге бірден ауыстыратын німді капиталды (шикізат, осымша материалдар, жмыс кші жне т.б.) екінші блігі.

Пайдалану процесінде негізгі капитал физикалы жне моральды тозуа шырайды.

Физикалы тозу - негізгі капиталды оларды за уаыт жне интенсивті пайдалануы нтижесінде зіні ттыну нын жоалту процесі, сондай-а ыстыты, ылалды, суыты, желді жне т.б. табиат кштеріні серімен тозуы.

Моральды тозу - негізгі капитал жаа машиналар ндірісі жне жабдытар шыарудан зіні нын жаса­ла­тын нім нына ауыстыруымен ылыми-техникалы прогресті тигізген салдары. Моральды тозуды екі трі бар. Біріншісі, ндіріс ралдарын ндіретін салалардаы экономикалы жаынан нерлым тиімді жаа машиналар ебек німділігін ктеру нтижесінде, тауарларды нерлым аз шыынмен ндіруі. Мндай машиналарды оамды ны ескі, нерлым ымбат машиналара нсызданады жне зіні бкіл нын німге ауыстырып лгере алмайды. Екінші трі бірдей масаттаы жабдытарды пайда болуымен байланысты, біра та рылысы жетілдірілген болады, ол ебек німділігіні суіне жне німдер бір­лі­гі­н­е, оны шыындарын тмендетуге келеді. Нти­жес­інде жмыс істеп тран жабдытар жартылай (ішінара) нсыз­да­нады. Негізгі капиталды тозуына арай амортизациялы ор зіні нын ндірілетін німдерге бірте-бірте ауыс­тырады. Пайыздар трінде білдірілген негізгі капитал нына амортизациялы аударымдар (жарналар) сомасы­ны атынасы амортизация нормасы болып саналады.

Негізгі капиталды тозуы кезеіне банктерде жина­талан амортизациялы ор оны айырбастауды немесе жндеуді амтамасыз етуі тиіс.

 

Тйін

Аталмыш таырыпта материалды игілікті жасаушы жне ттынушы ретіндегі адамны мінез-лы (тртібі) арастырылан, ол ндіріс ралдарын олданыса келтіру­ші ана болып саналмайды, сонымен бірге техника мен технологияларды пайдалану тсілдерін айындайды. Осы­дан «адам факторы», «адам капиталы» деген экономикалы категориялар мен оларды маыздылыы пайда болады.

Экономикалы категория материалды, леуметтік, интеллектуалды ресурстарды шектеулілігі жадайында кімге жне алай шыару керектігін тадау, осыларды барлыы адам ажеттіліктеріні шектеусіз екендігін баран сайын кшейте тседі. Адамдарды ажеттілігін анаат­тандыру сияты экономиканы басты міндеттерін шешу кезіндегі ндіріс ресуртары мен факторлары арасындаы бір-бірін зара толытырушылытар крсетілген.

оамды ндіріс рылымдары (материалды жне материалды емес ндіріс), арапайым жне лайтылан дайы ндіріс проблемалары, оларды дамытуды экстен­сив­ті жне интенсивті жолдары крсетілген. ндірісті негізгі жне айналым орларыны айналымы туралы з­дік­сіз айналымдары, сондай-а оларды озалыс саты­лары мен уаыты, орларды физикалы жне моральды тозуына талдау жасалан.