Ксіпкерлікті леуметтік-экономикалы мні жне оны сипаттайтын ерекшеліктері

 

Ксіпкер иелігіндегі млікті т.б. зады негізде пайдалану жнінде, з бастамасы мен шешімін абылдауа жне кез келген іс-имылдарды жзеге асыруа ылы, зады йым немесе жеке азамат. Лицензиялауа тиіс ызмет трлерін жзеге асыру шін, ксіпкер белгіленген тртіппен жне мемлекетті олданылып жрген зады талаптары негізінде лицензия алуа міндетті.

Экономикалы теорияда, ксіпкерлік термин экономистерді ебегінде ХШ асырды аяы мен ХІХ асырды басында олданыла бастайды. Бірінші болып аылшын экономисі Р.Кантильнон олданды. Оны анытауынша «Ксіпкерлік» - бл табыс табу, (жеке шаруашылыы, олнершіремесленник, сатушы т.с.с.). Ол табыс табу шін, басаны тауарын белгілі баамен сатып алып, оны белгісіз баамен сатады, осы шін туекелге барады. Оны негізгі экономикалы ызметі тауар нарыында рбір тауарлара сранысты сйкестендіру. Тауар нарыында классикалы, экономикалы мектепті негізін салушы – А.Смит.

Нарыты экономикада ксіпкерлік ызметі французды лы алымы Ж.Б.Сйді ебегінде сипатталан, ол адам зіні шоты шін креседі жне белгілі бір німді ндіру оны айтуынша, ксіпкерлікті белсенділік ролін арттырады, ол шін ндіріс факторларын иыстыру арылы білімі мен тжірибелік абілетін крсетеді.

Ж.Б.Сй ксіпкерлікті зіне тн ерекшеліктерін жан-жаты бейнеледі, оны табысыны бір блігі ерекше дарыны шін беріледі.

Ксіпкерлік теорияны дамытуа неміс экономисі В.Зомбарт, ксіпкер жне австриялы экономист И.Шумпетер лкен лес осты (В.Зомбартты айтуы бойынша ол «жаулап алушы» (туекелге дайын, рухани ойы бай, жігерлі жне табанды) «йымдастырушы» (кп адамдар біріктіріп жмыса жмылдыру) жне «сатушы» (шеберлік тек з тауарын ткізу емес, ттынушыларды ызытыру негізгі масаттары).

Ксіпкерлікті негізгі масаты - істі ркендеуіне жадай жасау деп анытама берді Зомберт.

Зерттеуші И.Шумпетер ксіпкерді ндірістік меншігі болуы міндетті емес, жеке адам капиталист – болуы ммкін, банк басарушы не акционерлік оамны мшесі жне т.б.

ралдар трлеріні пайдалы ызмет ету уаыты кп жадайда пайдаланан мезгілінен арты болуы ммкін. сыныс пен сранысты жоары болуына байланысты, кейбір рал-жабдытара, кіметті рсаты арылы амортизациялы пайызды сіруге болады. з нын жаадан ндірген тауарлара толы аударлан рал-жабдытар табиат байлыы ретінде ызмет етеді. Фирмаа, оам шін де пайдалы.

азастан заында ксіпкер азаматтар мен бірлестіктерді пайда алуа баытталан жне оларды туекел етуімен, сондай-а мліктік жауапкершілігі негізінде жзеге асырылатын ынталы ызметі.

Барлы шаруашылы ызметі емес, тек туекелмен, ынтамен, іскерлікпен, дербестікпен, жауапкершілікпен жне белсенді іздеумен байланысты шаруашылы ызметті жзеге асыру ксіпкерлік белгілері болып саналады.

Ксіпкерлікте тла жне оны нысаны бліп аралады.

Жеке тлалар, р трлі ассоциациялар, акционерлік оамдар, жалгерлік жым кооперативтері жне мемлекет ксіпкер тлалар бола алады.

Шаруашылы ызметті кез келген трлері, коммерциялы делдалды, сату-сатып алу, инновациялы, кеес беру ызметтері, баалы ааздармен операциялар ксіпкерлік нысандары бола алады.

ызмет мазмнына арай ксіпкерлік мынадай трлерге блінеді.

ндірістік ксіпкерлік – тауарлар, ызметтер, апараттар, рухани ндылытар ндіретін ксіпкерлік болып табылады. Ксіпкерлікті бл трі ндіріс функциясыны негізі.

Коммерциялы ксіпкерлік – тауарлар мен ызметтерді айта сату бойынша ммілелер мен операциялар рамына енеді жне нім ндірісімен байланыспайды. Ксіпкер пайдасы тауарды сатып алу баасынан жоары бааа сату арылы жасалады. Егер бл операциялар за шегінде болса, алыпсатарлы болып есептелмейді.

аржылы ксіпкерлік – коммерциялы ксіпкерлікті бір трі болып табылады, сату-сатып алуды объектісі аша валюта, баалы ааздар болып табылады.

Делдалды ксіпкерлік – бір ммілеге зара мдделі жатарды басын осатын ызметте крінеді. Бндай ызметті крсеткені шін ксіпкер табыс алады.

Сатандыру ксіпкерлігі – ксіпкер сатандыран оиа болан кезде ана айтарылатын сатандыру жарнасын алып отыратын аржы ксіпкерлігіні ерекше формасы. Жарналарды алан блігі ксіпкерлік табысты райды.

Кріп отырандай, ксіпкерлікті барлы трі табыс алуа баытталан. Біра ол шін шектеулі ресурстарды иыстырып пайдалануа йрену керек.

Ресурстарды р трлі комбинацияларын жасау – ксіпкер ызметіні ажетті буыны. Олар Шумпетер кзарасы бойынша бес баытты амтиды.

1. Жаа игілікті жасау немесе ескі игілікті жаа сапасын жасау;

2. ндірісті жаа дісін енгізу;

3. Жаа ткізу нарыына шыу;

4. Шикізат немесе жартылай фабрикатты жаа кзін табу;

5. ндірісті айта йымдастыруды жргізу.

рбір мерзім аралыында жаа комбинациялар крінуі ммкін. Ксіпкерлікті бл асиетіне, ксіпкерлікті ндіріс факторында комбинация жасайтын экономикалы агент ретінде анытай отырып А.Смитті тжырымын толытыран Ж.Б.Сей назар аударды.

Ксіпкерлік ызмет тек бір ана меншік формасымен (жеке, жымды, оамды) байланысты емес. Оны р трлі варианттары мен йлесімдері болуы ммкін. Бл ксіпкерлікпен шылдану шін олданылан капиталды толы меншік болуы міндет емес деген сз. арыз капиталын олдануа болады. Сонда да, жеке сектор мемлекеттікке араанда біратар артышылытара ие:

- тсімділігі жоары ызмет аясын тадау еркіндігі, ммкіншілігі;

- бизнес клеміні шектелмеуі;

- ата баамен шектелмеуі.

Ксіпкерлікті ш трі бар:

- жеке тлалар;

- серіктестік (жолдасты);

- корпорация (акционерлік оам)

Жеке ксіпкерлік деп, бір адам ана айналысатын бизнесті айтады. Оны жауапкершілігі шектелмеген жне оны капиталы кп емес – жеке ксіпкерлікті кемшіліктері осында.

Оны артышылытары: р меншік иесі з пайдасына зі ие, кез келген згерісті зі жасай алады. Ол тек табыс салыын тлейді жне корпорация шін бекітілген салытан босатылан. Бл са дкендерге, ызмет крсету саласындаы ксіпорындара, фирмалара, сондай-а загерлерді, дрігерлерді т.б. ксіби ызметіне тн бизнесті ке тараан формасы.

Серіктестік деп – екі немесе одан да кп адам бірлесіп айналысатын бизнесті атайды. Серіктестікке де табыс салыы салынады. Серіктестікті артышылыы сол, оны йымдастыру жне осымша аражат пен жаа ойлар тарту жеіл. Кемшіліктер атарына капиталды жаа салымдарын тмен ететін, дамып келе жатан іс аржы ресурстарыны тапшылыын, фирма ызметін, масаттарын оны атысушыларыны бірдей тсінбеуін, райсысыны фирма табысында немесе зияндаы лесін анытау крделілігін кіргізуге болады. Серіктестік формасында делдалды кеселер, аудиторлы кеселер мен фирмаларды, ызмет аяларын т.б. кіргізуге болады.

Корпорация деп бір ксіпкерлік ызмет істеу шін бірлескен тлалар жиынтыын айтамыз. Корпорация меншігіне ы акциялар бойынша бліктерге блінген, сондытан корпорация иелері акция стаушылар, ал корпорация акционерлік оам деп аталады. Корпорация табысынан корпорацияа салынатын салы сталады. Ксіпкерлікті акционерлік формасы азастанда жиі кездеседі.

Корпорация артышылытарына мыналар жатады:

Ксіпкерлік экономикалы ойларды ерекше трі, кзарас жиынтыы ретінде сипатталады жне шешім абылдайды, онытжірибелік ызметте іске асырады.

Ксіпкер болуды мні біреуді істегенін істемеу дейді И.Шумпетер. Ескішілікті елестету, кріп білу, траты арсы тру.Жааны табуа дайын болу жне оны ммкіншілігін пайдалану шін туекелге баруа йрену, оруды жеу жне игілікті ыпал ету болып жатан жадайа байланысты емес – бл процесті ксіпкер анытау керек.

Ксіпкер ой рісі жаынан те тайыз, себебі оны кзарасы те тар шеберге негізделген

Ксіпкерді дамуы капитализм кезінде жоары сатыда болады.

Бізді отанды дебиетте ксіпкерлік шаруашылы неріні призмасы ретінде арастырылады. Экономикалы жне йымдастыру шыармашылыы ретінде еркін бастамашылы, новаторлы, туекелге бару табыс табу шін тукелге бару болып табылады. Бл толы табии ммкіншілік: басаруды зі ммкіншілік нері, ндірісті йымдастыру, наты шаруашылы жргізудегі жеке бейімділік, тапырлы, ой жйріктігі.

Ксіпкерді аралып отыран ызмет трі материалды, ебек, аржы апаратты ресурстарды пайдаланумен тыыз байланысты. Сондытан да туекелділік бл ресурстарды толытай немесе кейбір бліктерін жоалту аупі жнінде болуы ммкін. Бдан баса туекелді апатты аймаы да болады. Мндаы шыынны е кп млшері ксіпкер млкіні нына те келеді. Бл жадайда ксіпорын арызын тлеуге дрмені болмай, кйрейді.

Сондытан да ол зі тлеуге дрмені жетпей, млкін сатып, ксіпорынды жабуа мжбр болады, оны ксіпкерлікті формалары мен ерікті экономикалы трлерінен круге болады.