Мны Сіз білуге тиіссіз
1. Жалаыны мнін тсіне білу; ебек баасы немесе жмыс кші кныны баасы; оларды арасындаы айырмашылы.
2. Енбек нарыы дегеніміз не жне онда тепе-тедікке алай жетеді? лтты ебек нарытарыны ерекшеліктері.
3. азіргі кезедегі жмыспен толык камтылу тсінігі
4. Жмыссыздыты трлері мен рылымын айыра білу жне оны азіргі крінісін талдау.
5. Халыты леуметтік корау ажеттілігіні пайда болу себептерін тсіндіру. Халыты кімнен жне неден орау ажет?
6. з республиканы леуметтік орау жйесіні лтты ерекшеліктерін жне тарихи тжірибесін длелдей білу.
Тестілер
Келесі йарымдар дрыс па?
а) 16 жне одан жоары жастаылар жмыспен амтыландара немесе жмыссыздар катарына жата ма?
б) жмыссыздыты табии дегейі рдайым траты ма?
Ь) Жмыссыздыты кту лшемінде есепке алынады;
с) енді жмыс кші крамында есепке алынбайды
ё) е тмен жалаы трінде жрдемаы алады
2. Аталандарды айсысы дрыс емес:
а) жмыссыздыты табии дегейі кыса мерзімде; салыстырмалы траты жне за мерзімді уаытта згереді
б фрикционды, рылымды жне циклдік жмыссыздыты амтиды
с) егер жмыссызды дегейі те болса, наты Ж леуеттілігіне те
ё) лшемні згеруі экономика рылымындаы ыысуларды тудырады
е) е тмен жалаыны ктерілуі АІКІІ замерзімді уаытта лаю факторы болып табылады.
3. Жмыссызды мынадай кезде пайда болады:
а) е тмен жалаы жуы арада кбейетіні белгілі болса
б) жмыссызды жнінде мол сатандыру енгізілсе;
с) жмысшылар уакытша ауа-райы жадайына арай босатылса
е) наты жалаы тепе-тедік дегейінен асанда
е) орта есеппен бір ай болды, фрикционды жмыссызды клемін есептеіз
Осы жылы жмыссыздыты табии дегейі - 5%, ал наты дегейі - 9% рады делік. Оукен заын пайдаланып, Ж артта алу лшемін пайызбен анытаыз.
7 Таырып.
КАПИТАЛДЫ АУЫСПАЛЫ
АЙНАЛЫМЫ МЕН АЙНАЛЫСЫ
7.1. Ксіпорын капиталыны айналымы мен айналысы
7.2. Негізгі жне айналыс капиталы
7.3. Негізгі капиталды табии жне моральды тозуы
7.4. Негізгі айналмалы орлар
7.1. Ксіпорын капиталыны айналымы мен айналысы
оамны масаты: шектеулі ресурстарды олданып, игілктерді ндіру. Бл таырыпта ресурстарды пайдалану мен оларды озалысын талдап, орытынды жасаймыз.
Кез келген елді лтты шаруашылыы бip жаынан ерекшеленген, екінші жаынан жеке дайы ндіріс жасайтын зара байланысты формальды жиынтыы болып табылады.
Жеке дайы ндіріс - тауар ндіру жне табыс табу масатында шектеулі факторларды ндірістік бірігуіні здіксіз айталанатын процесі.
I сатысы П сатысы Ш сатысы
ЖК
А-Т …… Т1-А1
Ж
Мнда:
А – аша аражаты;
Т – тауар;
ЖК – жмысшы кші;
Ж – рал-жабды;
- ндіріс процесі;
Т1- дайын нім;
А1 – сатылан німнен алынан аша аражаты
дайы ндірісті бастапы кезеі капиталды ауыспалы айналымынан басталады. Капиталды ауыспалы факторларыны ш сатысыны райсысы белгілі бip функцияны атарады:
А-Т - біріншісінде, ндіріс жадайлары алыптасады;
- екіншісінде, тауар жне ызмет ндірісі жзеге асады; ксіпкер сатып алан тауарларын ндірісте олданады. Ол тауар шыарушы ретінде рекет етеді. Оны капиталы ндіріс процесін іске асырады. Нтижесінде оны шыаран тауары лкен на айналады, ндіріс элементіні нына араанда нктелер процесінен ндіріс процесіні озалысын анытайды.
Т1-А1 шінші сатысында дайын нім шыарылады, оны сату арылы табыс алынды.
Ксіпорын іс-рекетіні негізгі орытындысы орды айналымы - инвестициялы ресурстарды (ндірістік факторлар) нды озалысына ндіріс жне айналыс факторлары арылы ш сатылы жйесі іске асады: ндірістік, аша жне тауар формалары жадайында.
Айналым мен айналыс бip-бipiмен экономикалы жаынан байланысты. Олар бір-бірімен тепе-те емес. Айналым айналыса араанда ке, себебі ндірістік орларды кейбір элементтері зіні озалысын р трлі жылдамдыта жасайды, алашкы формасында авансталан нын айтарады. Біp блігі рбір кейін, мысалы: олданылан шикізаттар мен материалдар бірнеше айналымнан кейін, мысалы: шикізаттар мен материалдар, кейбірі бірнеше айналымнан кейін, мысалы: й, имараттар, ралдар. Нтижесінде барлы авансталан кн рал жабдыа айталанады, бірнеше айналыстан кейін айналыс орын райды.
Айналымды жзеге асыратын - ндірістік капитал болып табылады (К.Маркс оны нерксіп капиталы деп атады).
Томаа тйы ндіріс циклінде ызмет ететін нды нышандары бар ндіріс факторларын ндірістік капитал деп айтады.
здеріні натуралды - заттай ндарын кшірy тсіліне байланысты олданылан ндірістік капитал екі топа - негізгі жне айналмалы капитала блінеді.
Негізгі капитала - ндіріс йлері, имараттар, жабдытар жне т.б. жатады. Олар бірнеше ндірістік циклдерде пайдаланылады жне з ндарын німге блшектеп ауыстырады.
Айналмалы капитала шикізаттар, материалдар, жмыс кші жатады. Олар бip ндірістік цикл кезеінде пайдаланылады жне з ндарын німге толы тгелімен ауыстырады.
ызмет ету мерзімінде негізгі капиталды з нын жасалан тауарларды нына ауыстыру процесін жне оны шоырланып, амортизациялы (телім) ора айналуын - амортизация (телім) деп атайды.
Амортизациялы мерзім - ндіріс рал-жабдытарыны нын белінген амортизациялы аржы есебінен толы теуі ажет. Кпшілік елдерде амортизациялы мерзімді мемлекет реттеп отырады.
Амортизациялы ор - негізгі орларды жай жне кеейтіп кбейтуге арналан аша аражаты: экономикалы табиаты екі трлі, яни тозан негізгі орларды орнын толтыру процесіне жне оларды кеейте отырып, кебейту процесіне біp мезгілде ызмет крсетеді.
Амортизация (лат. Amoctisatio - орнын толтыру) - негізгі орларды нын сол орлар арылы ндірілетін німдер мен ызметтерге бірте-бірте кшіру, аша аражатыны масаты -шоырландыру жне оларды тозан негізгі орларды орнын толтыру шін пайдалану, нын жоалту. ндірілген нім ткізілгеннен кейін алынан кірісті бip блігі - негізгі орларды алпына келтіруге арналан арнаулы амортизациялы ора аударылады.
ндірісті негізгі орлары - ндірістік процеске тікелей атысатын жне дайын німге зіні баасын біртіндеп кшіретін материалды нды заттар жиынтыы. Блар ебек ралдарыны экономикалы формасы ретінде ндіріс процесіне за уаыт атысады.
Физикалы тозу - ебек ндірісі ралдарыны біртіндеп ндіріс процесінде за уаыт олдануы арасында тозуы, тозу механикалы, металды зат болу жне тозу деп металды тозуы, майысуы жне имараттарды ирауын айтады.
Материалды тозу деп - нны екі себепке згеруіне арай, яни:
1) сас, біра арзан ебек ралдарын жасауа,
2) німділігі жоары, бірак баалары бірдей ебек ралдарын жасап шыаруа байланысты жаартылуды айтады.
Табии жне материалды тозуды есептеу шін амортизация нормасыны маызы зор.
Амортизация нормасы - деп амортизацияа сталан жылды соманы негізгі ндірістік капиталды жылд орташа нына атынасын айтады, ол пайызбен аныталады. Ол бірнеше жылдан кейін негізгі капиталды ны телетіндігін крсетеді. ылыми-техникалы прогресс жадайында жабдытарды ызмет ету мерзімі ысарады, сондытан да тімді жеделдету проблемасы пайда болады. Оны реттеу кімет зырында.
Айналым аражаты - нім ндіру мен ткізуді жоспарлы жне здіксіз процесін амтамасыз ететін ндірісті айналым орлары мен айналыс орларын ру шін бірлестіктерге, ксіпорындара, йымдара арналан ашалай аражатыны жиынтыы. осымша керек ететін аржы банк есеп шоты арылы амтамасыз етіледі.
Айналыс орлары - ндірісті бip кезеінде тгелімен пайдаланылатын ндірістік орларды бip блігі.
Оларды ны ндірілген німге толыымен ауысады. Айналым орларыны негізгі элементтері - ебек заттары. ндірістік запастар (шикізат, негізгі жне осымша материалдар, ыдыстар т.б.) тозатын ебек ралдары ксіпорныны айналым аражаты есебінен алынады.
Айналым уаыты - ндіріс уаытына жне айналыс уаытына блінеді. Айналым жылдамдыы белгілі бip уаыт кезеінде ресурстарды жасаан айналым санымен аныталады:
N = O/t
Мнда:
n - бip жылдаы айналым саны;
о - абылдаан уаыт лшемі (бip жыл);
t - белгілі ресурстарды айналым уаыты.
Айналмалы капитала шикізаттар, материалдар, жмыс кші жатады. Олар бір ндірістік цикл кезеінде пайдаланылады жне з ндарын німге толы тгелімен ауыстырады. ызмет ету мерзімінде негізгі капиталды з нын жасалан тауарларды нына ауыстыру процесін жне оны шоырланып, амортизациялы ора айналуын - амортизация деп атайды.
Амортизация оры ндіріс процесінде табии жне моральды тозан негізгі капиталды элементтерін орнына келтіру шін ажет.
Негізгі капиталды табии тозуы деп- оны ттыну ныны жойылуын айтады.
Негізгі орларды пайдалануды ке тараан крсеткіші айтарым оры болып табылады.
ФО = П/Фнегізгі
Мнда:
ФО – айтарым оры;
П - жасалан нім;
Фнегізгі -негізгі ндірістік орларды ны.
Айналмалы орларды (капиталдарды) пайдалану материал сыйымдылыымен (ME) аныталады:
ME – М . 100
Q
Мнда:
ME - материал сыйымдылыы, %
М – пайдаланан шикізаттар, отын, энергия, материалдар жне жартыдай фабрикаттар ндары, те
Q - ндірілген німні ны
Файналым/П - айналмалы орлар;
П - жасалан нім ны;
Негізгі жне айналмалы капиталдардан баса, ндіріс салаларында ызмет ететін, фирмалар шін сатып ткізу процесін жзеге асыратын айналыс орлары кажет.
Айналмалы орлар мен айналыс орларына жмсалан аша аражаттары айналым аражаттарын райды.
Айналым аражаттарын пайдалану тиімділігі, айналымдылы коэффициенті арылы аныталады, ол бip жылда сатып ткізілген нім ныны айналым аражаттарыны орташа алдыына атынасымен лшенеді.
2. Айналым - уаыт пен жылдамды арылы лшенеді.
Капиталды айналым уаыты деп шектеулі ресурстарды ндіріс пен айналыс аясынан тіп, зіні бастапы нысанасына айтып оралу кезеін айтады.
ндірістік орды рылымы оны айналыс жылдамдыына лкен сер етеді. Оны анытау айналыс санын (N) белгілі бір кезедегі жасалынан (О) детте жыл, не бір айналысты затыына байланысты.
N=;О=;
Аындыны айналыс уаыты ( айналым) ндіріс уаыты ( n) жне айналыс уаыты, себебі ндірістік ор зіні озалысында ндіріс жне айналыс сатысынан теді.
( об )= ( n )+( o )
ндіріс уаыты барлы кезеді амтиды. ралдар мен ндіріс аясындаы ебек заттары, ксіпорныны оймаа тскеннен бастап дайын німді сатуа дейін болуында.
Айналыс уаытын оса есептегенде:
а) дайын німні оймада болан кезі;
б) оларды ттынушыа тасымалдау уаыты.
Кесте