Фирма шыыныны рылымы жне пайда

рбір фирма ндірісті бастау шін келешекте анша пайда алатынын кз алдына дрыс елестете білуі керек. Ол шін сраныс пен ызметті зерттеуге тиіс ндірілген німді андай баамен сатады, келешек табыспен шыынды салыстыру байланысты жмыстарды іске асыру.

1. Фирма шыындарыны рылымы

Тауар мен ызметті ндіру процесіндегі жне ткізудегі фирманы шыындарын арастырамыз. Е алдымен кіл аударатынымыз ашы жне баламалы шыындар, біріншісі де, екіншісі де фирманы ызметін есепке алады. Ашыа жататындар фирманы ндірістік факторларды пайдалананы шін тленген шыындар. ндірісті классикалы факторы болып есептелетіндер ебек, жер (табии ресурс) жне капитал. Фирманы барлы ашы шыыны, негізінен, німді ндіруге олданан ндірістік факторды орнын толтырады. Бан кіретіндер ебек аы трінде ебекке тлеу, жер – жер тлемі капитал – негізгі жне айналмалы орлар шыындары. Сонымен бірге ксіпкерді ебегіне тленетін тлемдер ндіріс жне сатуды йымдастыру шыындарына жатады.

Ашы шыынны барлы жиынтыы німні зіндік ны болып есептеледі. Нарыты баамен зіндік нны айырмашылыы – пайда болады.

Мысалы, жер иесі рентасын тлемейді, сонымен бірге жерді зі дейді, жала беруден бас тартады жне осымша табысты алмайды, осымен байланысты ызметпен шылданбайды. Фабрикаа жмыс істеуге жалданбайды, ебек аы алмайды. Ксіпкер з ашасын ндіріске саланнан кейін, банкке салмайды жне ссудалы пайыз алмайды.

Ашы шыынды жне балама шыынды есептеу арылы фирманы пайдасын толы анытауа болады. Жиынты табыспен жне барлы шыындар арасындаы айырмашылы пен экономикалы пайданы анытайды.

Пайда дегеніміз –

1. Тікелей жне жанама шыындар.

Шыынны ашы жне баламалы болып блінуі басты ммкіндік болып есептеледі. Сонымен атар шыын-ны сыныптамасыны тікелей жне жанама трі бар.

Тікелей шыындара мыналар жатады: шикізат пн материалдар ны, жмысшылар мен ызметкерлерді жалаысы, амортизациялы темдер, жал тлемі, салытар.

Жанама шыындар – бл тауармен байланысты емес шыындар фирмаа толы атынасты.

Бан жататындар: кімшілік шыындар, жалдау аысы, аммортизациялы темдер, арыз пайызы т.с.с.

2. Азаймалы айтарым заы.

Фирма ндіріс факторын белгілі пропорцияда пайдалануа тиіс, траты жне згермелі фактор арасындаы траты факторды бірлігіне шектен тыс згермелі факторды кбейтуге болмайды. Бл кезде азаймалы айтарым заы сер етеді. Оны келесі лгіден круге болады (8.1. кестеден).

ндіріс клеміні суіне байланысты фирма шыыныны згеруіні туелділігі.

ндіріс клеміні суімен жне сату згергенде фирманы шыыны згереді:

8.1. кесте

А) Бір алыпты. Бл жадайда шекті шыын р уаытта траты шама жне бірлік тауарды згермелі шыынына те.

Б) Жеделдетілген. Бл жадайда шекті шыын седі, німні артуына байланысты. Бл ахуала байланысты азаймалы айтарым заымен, не болмаса материалдармен баса факторды ымбаттауына арай айналым сыныптамасына жататын шыындар.

В) Баяу сатушылы. Егер фирманы сатып алу шыыны шикізата, материала азайса, нім клемі ссе, онда шектеулі шыын ысарады.

Осы жадайды келесі кестеден круге болады.

згермелі ресурсты бір трінде тек жмысшы кші згереді. Ол 8.2 кестеде крсетілген.

8.2 кесте

Жмысшы саны, адам	німді шыару, ед.	Шыын, мы теге
Ебек аыны тлеу	Шекті
			-
			0,400
			0,100
			0,050
			0,0667
			0,100
			0,250
			-
			-

Бізді пайымдауымызша жмысшы кші згермелі болып есептеледі. Кнделікті жадайда фирма кп згерістерге туелді болады. ндірісті лайту шін кп млшерде шикізат, материалдар, энергиялар керек. Шыынны бір блігі траты жылды тлем, сатандыру жарнасы, олданылан рал - жабдытарды ны. ыса мерзім кезінде шыынды траты жне згермеліге блсек, сол кезде айтармалы зара заы сер етеді.

3. Тиімділік масштабы

О жне теріс тиімділік масштабы

Фирма за мерзімдік уаыт интервалында пайдаланатын ндіріс факторын, барлыын згертуі ммкін. Басалай айтанда барлыы да згермелі болады. за мерзімдегі шыынды талдау фирманы за уаыттаы бадарламасын айындауа байланысты. Ірі ксіпорын мен орташа ксіпорынны андай млшерде нім шыару атыны андай вариант ыайлы екенін анытау шін шыынды барынша азайту керек. Практикада неге машина жасау жне металлургия саласында ірі ксіпорындар, ал киім тігуде орта ксіпорындар жмыс істейтінін білген дрыс. ызмет крсету тек са фирмаларда шоырланан.

Нан пісіру зауыты тоаш шыарады делік. Кнде 1000 тоаш шыарандаы орташа исы жиынты шыыны АТС 8.3 кестеде крсетілген.

8.3 кесте

1000 2000 3000 Q

Азаймалы айтарым заыны серін айтару шін, ндіріс ауымын лайту керек, ол шін жаа цех ашу, жаа технология олдану т.с.с. Мны зі мыдаан жаа орындарды ашылуына салалас ндірістерді дамуына жеткізеді.

Азаймалы айтарым заы з серін тигізе отырып кп клемде нім ндіру кезінде, бізді мысалда, нан зауыты1000 тоаш пісіргенде е аз шыын з шегіне жетеді.

Егер біз оан рі ндіріс клемін лайтса, онда орташа жиынты шыын АТС, жоары ктеріледі. Е тменгі шыын 2000 араанда 3000 тоаш. АС догмасы, исы жазушы АТС1, АТС2, АТС ктеріледі. Е тменгі за мерзімді шыын, орташа жиынты шыын исыын жасайды, рбір ндіріс ауымында ртрлі. Е тменгі шыын млшері 2000 тоаш пісіргенде жзеге асады.

Осындай жадайды болуын экономика тсіндіреді. О жне теріс тиімділік ауымыны болу есебінен тиімділік ауымы о ндіріс клеміні млшері скен сайын орташа шыын азаяды, млшері, егер олар кбейсе керісінше болады.

Енді тиімділік ауымы немен тсіндіріледі дегенге келсек

Тиімділік ауымынымасштабыны о жне теріс тсінігін кп жадаймен тсіндіруге болады. немдеу, ндіріс, кбеюі жне кбейтуге байланысты, оны себебі:

- ксіпорын млшеріні згеруіне байланысты ндіріс процесіні мамандану жне басару артышылыы артады;

- млшері жоары ксіпорындарда ебек німділігі жоары техника жне ралдар пайдалануа болады;

- ызметті р тараптандыруа толы ммкіндік туады, жанама нім шыаруа болады, ол шін негізгі ндіріс алдытарын пайдалану арылы т.с.с.

- клем тиімдікті теріс болуы, басаруда жіберілген кемшіліктерге де байланысты, ксіпорындарды ірі болуына арай;

- кейбір ндіріс саласында фирманы пайдасына арай жергілікті шеберден аспайтын масата байланысты арама айшылы болады;

- фирма клеміні артуы негізінде шешім абылдауа керекті апараттар беру шыыны артады;

- тиімділік ауымы рбір ндіріс салаларында р жадайда болуы ммкін. Кейбір ндіріс саласында орташа шыын зіні тиімділік шегіне жетеді, егер кп нім ндірсе.

Жоарыда крсетілген ыса мерзім жне за мерзім кезеіндегі фирманы шыынын талдау ажетті емес, себебі жоспарлау кезінде ыса уаытта шыарылатын нім клемін анытамайды (жне за мерзімде де). Е тменгі шыын емес, тек ра,л пайданы арттыруды жне зиянды азайтуды е соында нарыты экономиканы тратандыру жне су жадайы орын алады.

Орытынды

1. Шыынды анытауды ртрлі топтастыру жолы бар. Осыан сйкес шыындар ашы, ашы емес, баламалы (альтернативтік) болып блінеді.

2. Кнделіктітжірибеде тура жне жанама шыындар олданылады, оларды негізгі ммкіндігі бірлікті дрыс анытау шін те маызды

3. ыса мерзім кезеіндегі интервалды згеруі баынышты тиімділікті кему заына

4. за мерзім кезеіндегі баынышты оны задылыты интервалыны згеруі, фирманы ндіріс клемін анытауа баынышты