Крсеткіштер жйесі

оамды ндіріс нтижесіні жалпылама крсеткішіне жиынты (жалпы) оамды німді жатызамыз, себебі ол оамды ндірісті бір жылда рылан материалды игілігіні (ндіріс рал - жабдыы мен ттыну заттары) жиынтыын бейнелейді. Жиынты оамды нім (Ж) екі трде ндіріледі: натуралды - заттай жне ндылы. Ж натуралды - заттай трінде ндіріс рал - жабдытары мен ттыну заттарынан трады. Осы трыдан барлы оамды ндіріс екіге блшектенеді: ндіріс рал - жабдытар ндірісі (1-ші блімше) жне ттыну заттары ндірісі (2-ші блімше).

Ж рылымы н трысынан ттынылан ндіріс рал - жабдыы нына блінеді: (С) шикізат, материалдар жне машина,ірі жабдытар, зулім йлерге енгізілген нны бір блшегі жне жаадан рылан н немесе лтты табыс (V+M). лтты табыс з кезегінде ажетті німге (V) – (жмыс кшіне шыындар) жне осымша німге (М), - (ажетті німнен арты ндірілген) блшектенеді.

Жиынты оамды німні (ЖО) н формуласы:

W=c+ v+ m

Мндаы W – жиынты оамды нім немесе оамды жиынты нім.

с - ндіріс рал - жабдыы ндірісіндегі ттынылан н.

v – ажетті нім.

m – осымша нім.

Осы экономикалы крсеткіш оамды ндірісті нтижесін ктерікіреп крсетеді, себебі кейбір технологиялы процестерде шикізат пен материала шыындар айталанады немесе осарлы есеп - шот жргізуге болады.

 

Мысалы:

Темір балыту

Темір рудасын ндіру

Станок дайындау

Болата айналдыру

 

Мндаы тек Мндаы н: Мндаы н: Станок нына

темір темірді темірді, темір мен

рудасыны жне темір темір рудасы

ны темір рудасыны ндарымен

рудасыны жне есептелген

нынан болатты болатты ны

трады нынан алынады.

трады

 

оамды ндірісті нтижесін длірек анытауда баса крсеткіш - тпкі нім олданылады жне ол айталану есеп - шотын жзеге асырмайды. Тпкі нім млшері тмендегідей формуламен аныталады:

 

Кпр= c1+ v+ m

Мндаы: с1 - машина, жабды ірі йлер, алып рылыстар

(амортизация),

 

v + m- жаа рылан н, таза нім немесе табыс.

Тпкі оамды нім жиынты оамды німнен шикізат пен материал айналымын алып тастау жолымен рылды, яни оларды айталану есеп - шотын болдырмайды. оамны экономикалы дамуыны е маызы - жиынты крсеткішке лтты табыс жатады. Ол барлы ндіріс факторлары игерген табысыны осындысын (рента, жалаы, капитала пайыз (%), меншіктен табыс, корпорация пайдасы) райды. Шетелдік тжірибеде лтты табыс таза лтты нім (Т) мен бизнеске деген жанама салы айырмасы ретінде аныталады:

 

Т=Т - жанама салытар

 

Дстрлі тсіл бойынша, лтты табысты жиынты оамды німні бір блігі ретінде ндіріс процесінде ттынылан материалды ресурстары айтаруды шегеру арылы анытаймыз.

Т=Ж - МШ

мндаы: Т – лтты табыс,

Ж - жиынты оамды нім,

МШ – материалды шыындар.

зіні озалысында лтты табыс трт сатыдан теді: ндіріс, блу, айырбас жне олдану (ттыну мен орлану). ндіріс сатысында лтты табыс барлы салада рылатын таза нім трінде болады; блу сатысында

(жне айта блу немесе лестіру) - ртрлі бірінші жне екінші табыс трінде болады; айырбас сатысында – тауарды ндіріс рал - жабдыы мен ттыныс заттары тріні жиынтыын райды; олдану сатысында – орлану мен резерв трінде болып келеді.

олдануды тпкілікті фазасында лтты табыс екі ордан трады: а) ттыну оры; ) орлану оры.лтты табыс млшері трындарды ттыну дегейі мен суі, сондай - а ндіріс аумаы мен оны су арынына байланысты. лтты табыс жиынты оамды німні шамамен 50%-ын райды. лтты табыс оамны тпкілікті німінен амортизация сомасына кем, шамамен 8-10% болады.

Егер лтты табыс клемін елдегі трындар санына блсек, онда те маызды экономикалы крсеткішті табамыз: трындар мір дегейіні айнасы – жан басына шаандаы лтты табыс.

 

Кейбір дамыан елдердегі басына шаандаы ЖІ клемі

Е кедейлік дегей	Кедейлік дегейі	Орташа дегей	Орташадан жоары дегей	Бай дегей		Бай дегей
725 дейін $	726-1395 $	1396-2895 $	2896-5055 $	Жан басына шаанда 5055 $ жоары	Жан басына шаанды 5055 $жоары
Индия – 0,4 ытай – 0,6 Мозамбик – 80 Танзания – 0,1 ырыз-стан - 30	Гренада – 1,3 збекстан – 960 Индонезия – 1,0 азастан - 30	Суринам (Отстік Америка) – 2,3 Венесуэла -2,2 Турция – 2,7 Ресей – 2,5	Чили – 4,4 Польша – 3,0 Малайзия – 4,2 Бразилия – 4,3 Иран -3,5	Біріккен Араб мірлігі–16,7 Сингапур–28,4 Кувейт–15,8 Израиль-15,4 Отстік Корея-10,2

лемдік ауымдастыа енетін елдер бойынша мір дегейін анытау шін жан басына шаандаы жалпы ішкі нім (ЖІ) клемін олдануа болады. Біз крсетіп отыран млімет шартты рі згермелі боланымен, тартымды екендігіне дау жо. Осы крсеткіш арастырып отыран елдердегі трындарды мір дегейімен ана шектелмей, оамды ндірісті тиімділігін де байатады.

Дамыан елдерде ЖІ ндірісі жан басына шаанда 21 мы доллардан асып кетеді