Орта дамуыны формасы

Экономикалы даму бір баыттаы ана масат процесс болып саналмайды, оан тек ала жылжу ана емес, кейін шегіну де тн. Оны болжап білуге болмайтын сипаты мен экономиканы жмба сыры жне мгілік пиясы, міне, осында. Капиталистік экономиканы алыптастырудан бастап,олайлы экономикалы ортадан (су) олайсыз экономикалы ортаа дейінгі экономикалы хал – ахуалды згеру процестері задылыа айналды жне экономика баран сайын циклді сипата ие болуда, яни оны дамуы, циклді, белгілі бір сатылар бойынша теді. Дадарыс – экономикалы циклді сипатты сатысы (фаза) болып саналады.

Экономикалы дамуды циклдік себептері:

1) тауарлы ндіріс - экономиканы алдын - ала байыпты трде болжап білуді ммкін еместігі;

2) экономикалы субъектілер мдделеріні кптігі, сондытан да нарыты экономиканы алдын – ала болжап білуді ммкін еместігі, тжірибедегі оларды тепе – тесіздігі (разбалансированность);

3) бсекелестік - экономика ішіндегі объективті згерістерді траты озаушы;

4) ндіріс ммкіндіктеріні объективті арама айшылытары (шектелген ресурстар мен оамны ажеттілік араатынасы).

Дамуды циклділігі оамды тадауда экономикалы драма, оамды баламалы, оамды шыындара келеді.

Циклдік дамуды бірінші себебі, тіпті экономиканы шектен тыс лдырауына келеді. Мселен, тауарлы лгідегі экономика алашы беттен - а зін болашата болуы ммкін дадарыса даярлайды: себебі, ашамен орта (Т – Д - Т) тауарлы арапайым озалысы, е алдымен кеістікте жне уаыт аралыында шашыранды трде болады. Бір тауарды сату баса тауарды міндетті трде сатып алуа негіз болып саналмайды.Мндай ахуалды кп рет айталануы дадарыса алып келуі ммкін. рі арай, тлем ызметін ашамен атаруда осыан сас ауіпті туызады.Бл функция тауарларды несиеге сату, соан байланысты борыштарды мерзімінде тлемеді деп болжайды. Егер сатып алушы, вексель арылы уаытында тлемесе, онда аша ала алмаан сатушы ндірісті одан рі арай жаластыра алмайды, сондай - а зіні кредитор мен де есептесе алмайды, сондытан оларды ндірісі де тотайды.Мндай болуы ммкін дадарыс алышарттары, нарыты экономиканы объективті болжап білуге болмайтын, ондаы субъективті экономикалы мдделерді кптігі мен р баыттары туындайды.

Жекелеген экономикалы субъектілерді з пайдаларына ол жеткізу процесі, басаны жне орта пайданы ескеруді ажеттілігімен арама-айшылыты байланыста болады, сондытан ртрлі субъективті экономикалы тртіп, жоары экономикалы конъюнктура оны баяулауына, тіпті тмендеуіне келеді.

Егер, циклді бірінші себебі жалпы экономикалы сипата ие болса, екінші – субъективті,ал алан 3 себептерін прогресті анытаушы, стратегиялы деп шартты трде белгілеуге болады.йткені олар: ажеттіліктерді тадау, ресурстарды блу,нары бсекесі шеберінде ресурстарды пайдалануды згерту, экономиканы прогрес-сивті дамытушы болып саналады, экономикалы ммкіндіктер мен ндіріс нтижелерін жаа дегейге ктереді.

Экономикалы циклдер теориясы, халы шаруашылыыны озалысын тсіндіретін экономикалы су теориясына,сонымен атар экономикалы динамика теориясына жатады.Егер су теориясы за мерзімдік су факторлары мен жадайларын зерттейтін болса,онда цикл теориясы уаыт бойынша экономикалы белсенділікті згеру себептерін зерттейді.

Экономикалы цикл табиаты осы уаыта дейін е даулы жне е аз зерттелген проблемаларды бірі болып саналады. Осы проблемалармен айналысатын зерттеушілерді,оамды мірдегі циклді кезеді мойындамайтын,сол сияты экономикалы циклда теіз аысы сияты траты деп мойындайтынын блуге болады. Бірінші баытты кілдері (неоклассиктер) циклдік экономикалы жйеге кездейсо сер етуді (серпіліс немесе лсіреу) салалары деп санайды.

Екінші баытты кілдері циклді зіндік лгідегі лемні блінбейтін “атомы” ретінде арастырады. Оларды тсінігінде цикл бл - материалды лемні айрыша мбебап жне абсолютті рылымы.Циклді рылымын, зара арама - арсы рекет етуші жне зара байланысты екі материалды объект райды.

Е арапайым анытамада цикл, сраныс пен сынысты сйкессіздігі крінетін кезені шарытауы мен нары конъюнктурасыны тмен тсуін (падение) сипаттайды. Цикл, суді лдыраумен алмасан кезіндегі, экономиканы здіксіз ауытуы болып саналады.

Циклді басты асиеті - бл лтты німні (табысты) ауытуы. Циклдер теориясында табыстарды згеруіні ш трі бар:

1. Траты су;

2. суді біркелкі еместігі;

3. Ауыту(экономиканы ауытуы тріндегі даму).

су ретінде (табыстар, Ж, капитал жмсау , ттыну жне т.б.) траты немесе біркелкі емес даму тсіндіріледі.

Ауыту ретінде су мен лдырауды кезеіні алмасуы тсіндіріледі. лдырау осыан орай крсеткіштерді жоа шыарушылы (отрицательную) динамикасын сипаттайды. Бдан, ауытушылыты анша трі бар, сонша циклда болады деген орытынды шыады Мселен, толындарды арын циклі, капитал жмсау, инновация, нерксіптік жне т.б. циклда мір среді .

Дегенмен, экономиканы нерлым маызды агрегат екендігін білдіретін циклдер де бар. Оларды ішінде - бірнеше жылы рдістерді білдіруші немесе лденеше ондаан жылдарда (50-70 жыл) амту, Кондратьев толындары алыпты – 8-10жылды жне шаын циклда немесе 2-3 жылды Кичи циклдер; маусымды –жарты жылды ; ыса мерзімді салалы жне т.б. цикл.

Экономика теориясы циклдік себебіні ш трін бліп крсетеді:1)Экономикалы жйеге салыстырмалы (табии,саяси жне т.б.ие),сырты цикл –былыс; 2)Жалпы экономикаа тн ішкі цикл –былыс ;3) Бір сатыдан екінші сатыа ту кезіндегі берік жне кездейсо былыстарды ішкі жне сырты факторларыны жиынты –цикл себептері.

азіргі уаытта зерттеушілер,сырты (экзогенді) факторлар бл циклдерді бастапы серпінін туызушы,ал ішкі (эндогенді) себептер бл серпіндерді сатылы (фазалы) ауытушылыа айналдырады (айта рады) деп болжайды .

Экзогенді (экономикадан тыс ) себеп циклдер ішінде ылыми - техникалы жаалы ашу, жаа жер байлыын ашу, кшіп - ону, халы динамика, соыс жне басадай циклдер бар. Эндогенді себептер ішінен батыс зерттеушілеріні кпшілігі байлыа деген сраныс ауытуларын крсетеді. Сондытан, циклдер проблема-ларына негізгі назар аударушы ретінде мультипликатор - акселератор тетіктері (механизмдері) ойылады. Осыдан шыара отырып, циклдерде екі сатыны (фаза); крсетілу шыы мен е тмен лдырауыны екі нктесі болатынын (5.1 кесте) ерекшелеп крсетуге болады.

 

 

5.1 кесте

Ж

 

В лдырау

ктерілу

• А А–тмен лдырау

нктесі;