Ауытуа арсы мемлекеттік реттеу
Циклдік ауытулар себептері р трлі кзарастар мен реттеу проблемаларын туызады. Ттастай аланда реттеуді:неокейнсиандік жне неоконсервативтік екі баыты бар.
Неокейнсианды баыт - жиынты сраныс бадарлану болып саналады, масаты – ттастай трде шаруашылы реттеу (макроэкономика), реттеуде басымдытар – салы – бюджет жне несие – аша саясаты, мемлекетті рлін баалауды – ынталандыру.
Неоконсерватизмні белгілері – сыныса бадарлану, масаты – жекелеген фирмаларды ызметі шін ынта туызушы (микроэкономика), реттеуде басымдытар –несие –аша жне салы - бюджет саясаты, мемлекетті рлін баалауды шектеу.
андай да бір баытты жатастары, бастапы айындама мен бадарламаа атысты, циклдік ауытулар тігісін жатызу (сглаживания) проблемаларын ртрліше шешеді, осы масаттар шін пайдалануа болатын мемлекетті басару иелігіндегі ралдарымен трліше операцияларды жзеге асырады. Мысалы,кейнсианды рецепте жатастары бюджет саясатына (басты трде бл – мемлекет шыындарыны кбеюімен немесе азаюымен байланысты) жне салы саясатына, экономиканы жадайына байланысты салы ставкасымен айлалы рекет (манипуляция) жасауа кп кіл аударады.
Неоконсервативтік рецепте аша жне несие проблемаларына лкен кіл бледі. Сондытан, соы жылдары неоконсервативтік саясат, аша массасы клемі мен оны реттеуді басты мселе етіп оятын, монетария теориясына ара сйейді.
Осы тжырымдама арасындаы тбегейлі айырмашылыа арамастан, зара орта тсінік алыптасан. Біріншіден, мемлекет циклдік ауытулар тігісін жатызу жадайында; екіншіден, мемлекет экономикалы тратылыа ол жеткізу жне оны стап тру масаттарын жзеге асыруы тиіс; шіншіден, циклдік ауытулар жоюа баытталан мемлекетті рлін салыстырады. лдырау сатысындаы мемлекетті бкіл шаралары іскер белсенділікті ынталандыруа, салы саясатындаы ставканы тмендетуге, жаа инвестиция-лара салы жеілдіктерін беруге, жедел амортизация саясатын жргізуге баытталан болуа тиісті.
Бл кезедегі несие – аша саясаты салы – бюджет саясатыны несие басыншылыын (экспансия) жргізуін болжайтын масаттарды кздейді. Оны масаты осымша несиелер кмегімен экономикалы мірді жандандыру болып саналады. Осы мезгілде “арзан ашалар” саясаты жзеге асырылады жне мндай саясат берілген несие (несиелер) шін пайыз ставкасын тмендетуді білдіреді.
Экономикалы конъюнктураны жасарту кезінде мемлекет, салы – бюджет жне несие – аша саласындаы айшылыты шараларды, яни салы ставкасыны ктерілуін, мемлекеттік шыындарды ысаруын, амортизациялы аударымдарды шектеу мен стамдылы саясатын жргізеді.
Несие – аша саясаты несие бойынша пайызды ставка, банктерді несие ресурстарыны жне инвестицияларды ысару элементтеріне ие болады.
Ттастай аланда,циклдік ауытулар ретке келтіру, мемлекеттік саясат, экономикалы лдырау кезіндегі бкіл шаруашылы процестеріні белсенділігін арттыруа баытталан айшы рекет ету саясаты ретінде крінеді. Бны ХХ асырды 80 – ші жылдарыны соындаы КСРО – ні экономикалы дамуынан байауа болады.
Брыны КСРО - ды экономикалы дадарыс ерекшеліктері, басаруды міршілдік - кімшілдік формасынан жне ндірісті йымдастыруды жоспарлы дістеріні ателіктерінен крінді.
КСРО- даы су арыныны баяулауы 70 –ші жылдарды екінші жартысыны зінде байалан болатын, йткені, индустриялы алдыы атарлы елдер 1973жылды зінде ресурс кздерін сатай білетін, жоары тасынды технологияларды алыптастыру баытына бет аланда, бізді елді басшылыы кп материалдар мен кп уат кздері жмсалатын жне жерасты байлытарын ндіруші нерксіпті жедел дамыту саясатын стануын жаластыра берді. КСРО –даы экономикалы дамуды баяулауына, сол кезедегі нарыты атынастарды басып тасталуы мен мемлекеттік меншікті стемдік етуі шешуші рл атарды. Дегенмен, лтты экономиканы “опырылып лауы”, “лсіретіп барып емдеу терапия” стратегиясын тадау нтижесінде, 1991 жылдан кейін басталды.
КСРО экономикасы 80 – ші жылдарды басында тоырауа шырааннан кейін елді экономикалы жйесін тере реформалау ажеттілігі, айын млім болды. Тіпті шарушылы тетігіне тере реформаторлы згерістерді болмаан кезінде де, 90- шы жылдарды бірінші жартысында салыстырмалы трдегі ндірісті аса тере лдырауын ктуге болатын еді.
кінішке арай, Ресей, оны ішінде азастанны экономикалы даму сценарийі басалай жолмен кетті. Брыны Одатас Республикалардаы 1995 жылы экономикалы лдырауды 1929 -1933 жылдарда болан Америкадаы “лы тоыраумен” салыстырып араанда, одан да жоары болып шыты жне ол шамамен аланда 1995 жыла дейін жаласты. Тек 2000 жылы ана экономиканы дамуында кейбір згерістер мен жандану пайда болды.
Тйін
Экономикалы цикл - макро шаруашылыты блінбейтін сапасы. Біратар себептермен, сіресе жиынты сраныспен жне жиынты сыныспен келісілген (обусловлено) экономикалы ауытулар, циклді негізгі сапалары болып саналады.Циклді негізгі назар аударатын проблемаларын - капитал жмсауды клеміндегі, сапасын жне рылымын згерістермен байланысты нерлым тере экономикалы ауытулармен тсіндіретін мультипликатор – акселератор тетіктерге талдау жасау.
Экономикалы циклді р трлі теориялаыны болуы циклдерді талдауды жетілдіруді жне р трлі лгілерді туызады.
Циклді басты сатылары (фаза) - дадарыс,тоырау, жандану жне ркендеу. Бл сатыларда (фаза) инвестициялар кшті ауытуларды басынан ткерді, соны ішінде айрыша ауыту – ттыну болып саналады.
Мемлекеттік экономикалы саясат циклді барысына серін тигізеді жне оны модификациялайды. Циклдерді тиімді реттегіштерін стті олдану кезінде онша тере ауытулар болмайды, лтты нім шыындары ысарады, ал цикл сатыларыны (фаза) ауысуы кбірек болжап білетіндей жадайа айналды.
Негізгі терминдер
Экономикалы цикл
Циклдік ауыту
Цикл уаыты
Цикл сатылары
лдырау
Жандану
Ктерілу
Экономикалы циклдер
Акселератор
Мультипликатор
зын толындар
Циклге арсы реттеу.
Практикум
1. Мны сіз білуге тиіссіз:
1. Экономикалы цикл дегеніміз не, соан жауап беру
2. Экономикалы дамуды циклдік ауытуларын туызушы себептерді тсіндіру
3. Циклді зіне тн нктелерін тсіндіріп беру
4. лтты табысты демелі ауытуы - капитал жмсауды тере серіні негізгі себептерін иыстырып бере білу
5. лтты шыындарды тасыны алай жне цикл барысында е аз ауытулар ткеруге болатынынтсіндіру
6. Циклдік толын андай себептер бойынша толы емес макроэкономикалы тепе – тедікті райтынын айтып беру
7. Экономикалы циклдер теориясын білуге тиіссіз