Макроэкономикалы тепе-тедік теориялары

Экономикалы суді траты динамикасы оны су арыныны тмендеуіне байланысты былуы ммкін. Сондытан оны осы былысты тудыратын себебін талдау ажет.

Бір жаынан — нарыты экономиканы алыпты ызмет жасауы экономикалы суді траты динамикалы амтамасыз етуі керек, яни оны "экономикалы динамикасы" траты байалуы ажет. Екінші жаынан — нарыты экономиканы ызмет жасауында трасызды байалуы ммкін; экономикалы суді былуы жне арыныны тмендеуі. Бл з кезегінде "экономикалы тепе-тедікті" амтамасыз ететін факторларды анытау ажеттілігін тудырады.

Экономистер кптеген жылдар бойы брындары жне азіргі кезде де тепе-тедік динамикасы моделін іздестірумен айналысан жне айналысуда. Себебі ол бірін-бірі жоа шыаратын екі рдісті осады: экономикалы тепе-тендік жне экономикалы динамика. Тепе-тендік динамикасы моделі классикалы жне кейнстік болып блінеді. Классикалы моделді кіліне француз экономисі Жан Батист Сэйді (1772-1823) жатызамыз. Оны айтуынша барлы оам тек ндірушілерден трады (олар сондай-а ттынушы болып та табылады). Сйтіп зі ндірмеген баса тауарларды сатып алу шін, зіні тауарын сатады. Демек, табыс=шыына те. Сондытан сраным млшері ыли сыныма те.

Алайда наты нарыты экономика рылымы лдеайда крделі: ттынушы саны ылида ндіруші санынан асып отырады - табыс толы жмсалмайды (бір блігі жинатауа айналады, ндіруші шыынны бір блігін займ (несие) есебінен жзеге асырады). Біра наты мірде Сэй моделінде крсетілгендей, "сраным сыным болып табылады", тегерілмейді. Себебі сраным жинатау млшеріне кемиді, ал сыным несие млшеріне артады. Осыдан барып те маызды тжырым жасауа болады: жиынты сраным мен жиынты сыным тепе-тедігі жинаталан инвестиция мен несиеленген инвестиция тедігін талап етеді.

Жинатау ттынушыны жиынты табысыны бір блігі ретінде экономикалы шебер айналымынан шыып алады. Сондытан олар сраныма айналмайды жне олара кеткен шыындар ндірушіге айтарылмайды.

Демек, жинатау макроэкономикалы тепе-тедікті бзады. Экономикалы суді е жасы деген моделі мынаны ескереді: барлы жинатау инвестицияа (крделі аржыа) айналады.

Кейнстік модель табыс озалысыны басаша рылымын арастырады: "табыстар -> сраным", біра "табыстар -» жинатау" емес.

Жинатау инвестицияны негізін райтынын жне жинатау мен инвестиция ыли да бір-бірімен те екендігін Дж. Кейнс длелдеген. Себебі фактілік жинатау мен инвестициялар табыс пен ттыну арасындаы айырмашылыа те.

Егер табысты ашалай трде емес натуралды заттай трде арастырса, онда табыс ттыну жне ндірістік (капиталды) тауарлара блінеді.

ндірістік жне капиталды тауарларды жалпы шыарылуы наты сраным немесе инвестициялы сраным болып аталады.

Инвестициялы сраным экономикалы жйедегі бірден-бір е маызды динамикалы элемент болып есептелінеді. Бл модельді бірден-бір міндеті экономиканы траты су жолына салу. Дж. Кейнс мынаны крсетті: тепе-тедік жадайына жету (жиынты сраным = жиынты сыным) инфляция, жмыссыздыпен жне ндірісті тмендеуімен сайма-сай келеді.

Жиынты сраным — тауар мен ызмет крсетуді ртрлі клемін байататын модель. Сондытан ттынушы, ксіпорын жне кімет кез келген баа дегейінде сатып алуа дайын.

Жиынты сыным — кез келген баа дегейіндегі наты ндіріс клемі дегейін байататын модел. (12-1 кестені араыз).

 

12.1 кесте

 

Баа дегейі.

AD жиынты сыным

 

AS жиынты сраным

 

Наты ндіріс німі кесте 12-1. жиынты сраным мен жиынты сыным.

Басаша айтар болса, тепе-тендік жадайы ресурстарды толы олдананды крсетпейді. Тжірибеде мынандай жадайлар кездеседі: ндіріс дегейі ресурстарды толы олдануды амтамасыз еткенде, Ж-м тепе-тендігін руа талап еткен дегейден жоары болып келеді. Егер ол жоары болса, онда Ж тепе-тендігіне жету шін ндіріс клемін ысарту ажет, яни ндіріс ресурстарын толы олданбау жадайын блу керек. Бл кезде ебек ресурстарын да толы олданбау ажет, сйтіп ол жмыссыздыа алып барады. Егер ндіріс дегейі ресурстарды толы олдананда Ж тепе-тедігін руа талап етілген дегейден тмен болса, онда сраным сынымнан траты трде артып отырады. сыным ешандай артып кетпейді.

Таырып.