Экономиканы мемлекеттік реттеу ажеттілігі жне маызы
Динамикалы тегермешілікті олдаудаы мемлекетті экономикалы саясатыны рлі орасан зор жне оны кейбір экономикалы процестерді реттеу абілеттілігі экономика жне саясат атынастарымен байланысты. Мемлекет оамды жйені зегі, ол билікті баылайды жне барлы баса мемлекеттік емес институттарды баылайды. Мемлекет оамды мір аидаларын алыптастырады жне нысандарын йымдастырады. Мемлекет жалпы мддені жекеден бліп, адам мінез-лыны жаа нысанын тудырады.
Сондытан мемлекетті пайда болуы жне мір cpyi тарихи ажеттілік ана емес, сонымен бipгe экономикалы дамуды оамды прогресивті жне маызды факторы болып табылады.
Мемлекетті пайда болуымен бipгe оны экономикалы ызметі алыптасады. Мемлекетті экономикалы саясаты нарыты жйені ажетті жне негізгі буынына айналады. кіметті «лы олы» А. Смит жазандай, бсеке мен нарыты «крінбейтін олын» реттеуге тиіс.
Экономиканы мемлекеттік реттеу (ЭМР) нарыты экономика жадайында - бл брыны леуметтік-экономикалы жйені згеру жадайына бейімделу жне тратандыру масатында за шыару, атару жне баылау сипатындаы белгілі шаралар.
Экономиканы реттеуді мемлекеттік саясаты кез келген кімет шін, нарыты немесе міршіл – блу экономикасы екендігіне арамастан объективті ажеттілік болып табылады.
Блу экономикасында мемлекет тауар мен ызметті ндіру жне блуді барлы ыы мен міндеттерін зіне алады. Бл жерде, дегенмен, реттейтін еш нрсе жо, мндай жйе зіні тиімсіздігін жне дрменсіздігін крсетті.
Нарыты шаруашылыта кімет алдында тауарларды ндіруді йымдастыру жне ресурстарды блу міндеттері трмайды. Мемлекетті мндай жйеде ресурстара, капитал жне ндірілген тауарлара билік ету ы болмайды.
Нарыты жйе - бл е алдымен ндірушілер мен ттынушыларды шешім абылдаудаы айрыша зыреті болып табылады. Сонда да мемлекетті реттеушілік функциясыны маызы ерекше болып ала береді. Epкін бсеке кезінде нарыты тетік экономикалы суді барлы мселелерін шешуге дрменсіздік танытып ндіргіш кштерді басым блігі жеке меншікке кшеді, мемлекет экономиканы лкен рылымын зі стауа мжбр болады: темір жолдар, пошталар, телеграф т.с.с. Ебек блінісі негізінде мемлекет аралы интеграцияны кшеюі, жалпы экономикалы процестерді лтты шекарадан шыуына, ораныс, ылым, арыш, сондай-а жмыс кшін дайы ндіру, экологиямен байланысты жне т.с.с жаа леуметтік-экономикалы мселелерді алыптасуына келеді. Экономикалы жне саяси шешімдерді реттеу тетігіне араласу ажеттілігі пайда болады.
aзipгi жадайдаы ЭМР дайы дірісті рамдас блігі болып табылады. Ол экономикалы су, жмыспен амтуды реттеу, салалы жне айматы рылымдаы ыысулар, экспортты олдауды ынталандыру міндеттерін шешеді.
азір ЭМР тетіктері дние жзіні дамыан елдерінде: Францияда, Германияда, Испанияда, Австрияда, Нидерландия, Скандинавия елдерінде олданылды. Англия, АШ, Канада, Австрия т.б. елдерде ЭМР лсіздеу дамыан.
ЭМР сіресе дамушы елдер мен брыны социалистік мемлекеттер шін, соны ішінде азастан шін маызды болып саналады, бл елдерде ЭМР-ді жаа трлеріні лі зіндік тжірибесі жо. Сондытан кемшіліктерді айталамас шін, экономиканы мемлекеттік реттеуді зерттеу жне ic-тжірибеде пайдалану тиімді.
Мемлекеттік экономикалы саясаттан басты (стратегиялы) жне наты (тактикалы) масаттарды блуге болады. Басты масаттар- басым трдегі экономикалы жне леуметтік тегермешілікке жету, лтты бсеке артышылыын, экономикалы ауіпсіздікті, нары тетігіні ртрлі жадайлара бейімделуін амтамасыз ету болып табылады.
Наты масаттар мемлекеттік реттеу объектілерімен блінеді, біра рдайым экономиканы меншікті секторына сйене отырып, оамды жне жеке мдделер ажеттілігінен туындайды, мны 13.1 кестеден байаймыз.
13.1 кесте
Экономиканы мемлекеттік секторы
| - бл мемлекеттік билікті орталы немесе жергілікті органына ттас не ішінара жататын шаруашылы субъектілері кешені |
рылу нысандары
| -ксіпорын салаларын мемлекеттік меншіктеу; -мемлекеттік бюджет есебінен мемлекеттік рылыс; -мемлекеттік бюджет орлары есебінен шаруашылы субъектілерін мемлекеттік сатып алу |
ызмет аясы
| -леуметтік жне ндірістік инфрарылым; -кп инвестициялар ажет ететін шикізат жне энергетика салалары,ал капитал айналымдылыы баяу; -каржысыйымды жне сыйымдыты салалардаы инновациялы процестер; -оршаан ортаны орау; -милитаризация жне конверсия, арышты игеру |
суді негізгі себептері
| -халы саны; -соыс жне лтты ораныс; -оамды игіліктep сраныс жне урбанизация; -оршаан орта сапасы; -кедейшілікті жою жне табыс тесіздігін ысарту |
ЭМР субъектілері болып табылатындар келесі белгілі орталы (федералды), айматы, муниципалды немесе коммуналды басару органдары болып табылатын шаруашылыты басарудаы мемлекеттік монополизм.
Ол социалистік елдерге тн, біра азір де кейбір посткоммунистік мемлекеттерде саталады;
- нарыты жне мемлекеттік реттегіштер йлесіміні ртрлі нсалары-"Жапонды", "Шведтік" моделдері, ФРГ, Австрия леуметтік-бадарланан нарыты шаруашылы моделдері дамуды "ытайлы" нсасында іске асырылды;
- АШ-таы сияты шексіз ксіпкерлік шарттарына ана тиімді деп танитын, либерализм.
За шыару, атару жне сот мемлекеттік билігі кшті жерде ЭМР тиімді болып саналады.
Мемлекетті экономикалы саясаты серінен кез келген лтты, нарыты экономика белгілі функциялы экономикалы жйе (ФЭЖ) ретінде дамиды. Оларды олдау немесе сйкестікке келтірумен белгілі функциялар арылы, мемлекет (кімет) шылданады. Мселен, ФЭЖ атынан динамикалы трде здігінен реттелуші жйе, лтты нарыта макроэкономикалы тепе-тедікті олдауа баытталан, оларды жйелік элементтері рылады. Ол апарат, тауар, ызмет крсету, технология, ноу-хау, капиталды ртрлі нысандарымен, жмыс кшімен т.б. айырбас жасауа жадайлар жасайды.
Мселен, мемлекеттік бюджет тапшылыыны дегейі ЖІ-ні 5%-нан аспауы тиіс. Алтын-валюта орыны клемі, тауарлар импорты шыындарын, кемінде ш ай ішінде жабуа жеткілікті болуы ажет; жмыссыздыты шекті дегейі ебекке абілетті халыты жалпы саныны 15-20% аспауы тиіс т.с.с. Мемлекеттік реттеу кмегімен, белгілі дегейде, осындай салыстырмалы параметрлерді стап труы ішкі нарытаы тепе-тедікті сатайды жне экономикалы суді тратылыы мен динамикасын амтамасыз етеді.
ФЭЖ-ге тн мысал: бсекелестік жйе ру; айналымдаы аша массасын реттеу жйесі; ішкі баа дегейін олдау жйесі; жиынты сранысты ынталандыру жйесі; тлем балансын олдау жйесі т.б.
Функциялы экономикалы жйелер (ФЭЖ) зін-зі реттеу жне мемлекетті саясат кмегімен бкіл халы шаруашылыыны нтижелі ызметіне нарыты инфрарылымны р-алуан элементтерін іріктеп біріктіреді, мны 13.2 кестеден круге болады.
13.2 кесте
Экономиканы леуметтік бадарлы реттеу масатындаы функциялы экономикалы жйені мемлекеттік саясаты
| - мемлекеттік реттеуді леуметтік бадары |
жзеге асырылады
| -ндіріс ралдары меншік иелері мдделері ана емес, сондай-а шар- жргізуді баса да атысушыларыны, соны ішінде материалды рухани игіліктерді тікелей ндірушілер мдделері |
негізгі нысандар
| -мемлекеттік леуметтік амсыздандыру -мемлекеттік аморлы |
негізгі ралдар
| -тауар жне ызметтерді кіметтік сатып алу; -экономиканы мемлекеттік секторымен тауар жне ызмет ндіру; -жмыссызды, леуметтік сатандыру жне жекелеген азаматтарды амсыздандыру жніндетрансфертті тлемдер |
негізгі кздер
| -салы салу -мемлекттік меншік ммкіндіктері |
нерксібі дамыан елдердегі зін-зі реттеу тетігі, сол елдерді кйзелтетін экономикалы дадарыстарды тотатуына серін тигізеді
Мысалы 1973-1975жж. экономикалы дадарыстар, циклды дадарыстар, дамыан елдер экономикасында леуметтік бадарлы зін-зі реттеуді тиімді тетіктері пайда боланын ке трде керсетіп берді.
Сонымен, мемлекет лтты, экономиканы тиімді ызмет атаруына ыты негіз бен леуметтік ортаны анытайды. Ол шін табыс жне ресурстар блінеді, жмыспен амту мен инфляция дегейі баыланады. ЭМР экономикалы жйені тратандыру, оны згермелі жадайа бейімдеу масатында за шыару, атару жне баылау сипатындаы шаралар жйесі болып табылады.
13.2. Экономиканы мемлекеттік реттеу лгілepi (ЭМР)
ЭМР: классикалы, кеинсианды жне институцио-налды-леуметтік тарихи, ш жетекші методологиялы трыда алыптасады.
Классикалы лгі(13.3кестені араыз) экономикаа аз араласуды болжайды жне мемлекет - нарыты экономиканы "тнгі кзетшісі" болып саналады деген А.Смитті тжырымдамасына негізделген. Бл тжырымдамаа сйкес бизнес-ндіреді жне ттынады, мемлекет жеке меншік ыын ораумен айналысады жне нары задарынан туындайтын, ксіпкерлер мен жмысшыларды, ттынушылар мен ндірушілерді "табии ойын ережелеріне" аырын сер етеді. Біра, ол жеке меншікті табии ережелерінен ауытуына кш олдануа дейін (ы,сот, скер, полиция т.с.с.) барып сер тигізуі ммкін.
Кейнсианды лгі (13.4 кестені араыз)
Циклды згерістерді, жмыссыздыты, инфляцияны жне нарыты барлы атысушыларыны німдермен ресурстар шыындарын ммкін боланша азайту масатында мемлекетті экономикаа белсенді жне нерлым кп араласуын кздейді.
Институционалды леуметтік лгі (13.5 кестені араыз)
Кш рылымы, экономикалы жне леуметтік факторлар (институттар) арылы оамны экономикалы тіршілік ету ортасына тарихи отайлы араласу жолымен мемлекетті ш функциясын іске асыруды болжайды.
ЭМР классикалы лгісі 
13.4 кесте
ЭМР-ді кейнсианды лгісі
13.5 кесте
ЭМР институционалды-леуметтік лгісі
Белгілер( 13.5 кесте):
ТК-ТУ-тауарлар жне ызметтер;
ТС-ЧН-таза салытар;
Ф-ФП-ндіріс факторлары;
Ш-И-ндіріс шыындары;
ШK-ДДХ-й шаруашылыыны кipicтepi;
ШР-РД-й шаруашылыыны ресурстары;
Ш-ПД-й шаруашылыыны німдері;
ФК-ДФ-фирмаларды кipicтepi;
ФАР-РОФ-фирмаларды ауытуларын реттеу;
ШАР-РОДХ-й шаруашылыыны ауытуларын реттеу;
ФМБР-РБСДХ-фирмаларды леуметтік мдделеріні балансын реттеу;
ШМБР-РБСДХ-й шаруашылыыны леуметтік мдделеріні балансын реттеу;
МИ-мемлекеттік леуметтік институттары;
МИ-СИГ-салт-дстрді ораушылар мен білдірушілер.
Институтционалды-леуметтік лгі факторлар рамы жаынан е крделi болып табылады. Оны таза трінде крсету иын. Ол оамны шаруашылы міріне мемлекетті ыпал етуі сияты арнайы макроэкономикалы трыдаы шектерін крсетеді, сонымен біpгe оан алдыы екі лгіні элементтері де кіреді.
13.3. Шаруашылы мдделерін орындаушылар (субъектілер)
Экономикалы саясат субъектілері шаруашылы мдделерін орындаушылар, иеленушілер жне айындаушылар болып табылады. Шаруашылы мдделерін иеленушілер - бл леуметтік топтар, олар бip-бірінен мынадай белгілермен ерекшеленеді: мліктік, табыс, кызметі мен трлері, мамандыы, салалы жне айматы ызыушылыы. Бл-жалдамалы жмыскерлер, ксіпорын ожайындары, фермерлер, са жне ipi ксіпкерлер, басармалар, акционерлер т.б. Оларды р айсысыны з леуметтік-экономикалы мдделері жне ызметтері бар. Мемлекет оамны барлы топтарыны мдделерін дрыс йлестіруі тиіс. Ол шін мемлекет атару билігі тетігін рады.
Шаруашылы мдделерін орындаушылар (ЭМР субъектілері) ш тарматан ралан, олар: Президент, кімет, оларды сот органдары жне лтты банк. ЭМР з олдарына алатын федералды жне жергілікті органдар, парламент жне кімет болды. Ксіпкерлерден, ебекшілерден жне кімет пен арадаы тариф келісімін реттеу шін ксіпкерлер, ксіпода одатары жне атару биліктері кілдерінен органдар рылады. Экономика Министрлігі жне ксіпкерлерді салалы одатарын жеке салаларын олдау жне дамыту жнінде комитеттер, кеестер йымдастырылады. Олар кеесшілдік ызметті жзеге асырады жне мемлекеттік экономикалы саясата (МЭС) ыпал етеді.
Мндай органдара кімет экономика, аржы, леуметтік орау Министрлігі, мемлекеттік экономикалы саясаты Орталы банк сарапшыларыны р алуан кеестері т.б. жатады. Оларды сыныстары (МЭС) бадарлауа, бюджеттен жне ртрлі орлардан аржы жмсау баыттарына жатады.
ЭМР мен мдделі иелер арасындаы атынас мыналармен айындалады:
- шаруашылы рылымын жасартудаы ЭМР жетістіктерімен;
- ебекке абілетті халыты ебекпен амтылуыны суімен;
- алыпты тлемабілетті баланспен;
- инфляция арыныны тмендеуімен;
- халыты трмыс дегейіні жоарылауымен;
ЭМР жетістігі сондай-а ксіпода шерулерімен, атыыстарды азаюымен, МЭС баасымен, сайлауды реттеуді мемлекеттік шараларын олдауынан крінеді. Ол шін ЭМР органдарында сауалнамалар кмегімен жргізілген реттеу шараларында шаруашылы субъектілері ic-имылыны болжамдары мен жедел апараттар болуы тиіс.
ЭМР тиімділігін зерттеуді сауалнамалы дісін кейбір кемшіліктері боланымен, ол, экономикалы мемлекеттік реттеуде елеулі рл атарады жне ылыми лемде,сондай-а мемлекеттік аппаратта болып саналады.
Макроэкономикалы зерттеулерде мемлекетке, оны экономикалы саясатыны жиынты крсеткіштеріне ыпал етуге зор кіл блінеді. Мемлекет лтты нарыта экономикалы атынастара атысушыларды олданатын "ойын ережелерін" белгілейді, жеке кімет нарыты субъектілеріні бipi болып шыады, яни лтты мддені олдайтын белсенді мемлекет ретінде рекет жасайды.