Экономиканы мемлекеттік реттеу (ЭМР) объектілері жне функциялары

ЭМР объектілері бл-иындытар, проблемалар туындаан немесе туындауы ммкін салалар, айматар, сондай-а, ахуалдар мен былыстар.

ЭМР-ді негізгі объектілері:

- экономикалы цикл;

- шаруашылыты секторлы жне айматы салалы рылымы;

- капитал жинатау шарттары жне жмыспен амту;

- аша айналымы;

- бааны реттеу;

- тлем балансы;

- бсеке шарттары;

- леуметтік атынастар, жмысшы мен жмыс беруші арасындаы атынастарды осанда;

- кадрлар даярлау жне айта даярлау;

- оршаан ортаны орау;

- сырты экономикалы байланыстар.

Kріп отыранымыздай, ЭМР объектілеріні тізбесі макроэкономикалы процестерді, шаруашылы циклы ауымында орлануды, жекелеген салаларды, ауматы кешендерді, конкурс шарттарын, мемлекетаралы байланыстарды амтиды.

ЭМР объектілері шешілетін міндетіне арай келесілерге блінеді: фирмалар, салалар, айматар, экономика секторлары (нерксіп, ауыл шаруашылыы, сауда, ызмет крсету т.б.); ттастай шаруашылытар (шаруашылы циклы, аша айналымы, баа); ауымды (леуметтік атынастар, экология); лтты (шет елдермен экономикалы-саяси атынас, интеграциялы процесс).

Экономикалы реттеу (ЭР) масаттары детте, мні, ауымы жаынан ркелкі, біра зара тыыз байланыста болады, біреуін шешпей екінші салада табыса жету ммкін емес.

ЭР ралы мемлекеттік билік кшіне негізделеді жне мемлекет функциялары арылы айындалатын рсат ету жне мжбрлеу шаралары шыындарын амтиды.

азіргі мемлекетті экономикалы функциялары алуантрлі жне крделі. Мемлекет атаратын экономикалы функцияларды негізгі топтарын былайша блуге болады:

- экономикалы ызметті ыты базасын ру жне дамыту;

- нары жйесіні ызметін амтамасыз ету жне бсекелестік орта ру, оны монополияа арсы за арылы орау;

- табысты жне байлыты айта блісу, ресурстарды блуді тзету, жмыспен амту жне инфляция дегейін баылау кмегімен экономиканы тратандыру;

- нарыты тетікті кейбір элементтерін олдануды шектеу, оамды тртіпті, лтты оранысты, клік жйесін жне жиынты ттыну саласын олдауа жне білім, медициналы ызмет крсетуді алыпты жадайын амтамасыз етуге бюджет ресурстарын блу;

- дниежзілік экономикада лтты бсеке артышылыына жету жне сатау:

- экономиканы рылымды жааруын ынталандыру;

- макроэкономикалы крсеткішті згеруін алпына келтіру шін экономиканы интеграцияны реттеуші жйесін ру.

ыты базаа кіретіндер:

- мемлекетпен ерекше трде экономиканы барлы саласына, бизнесті оса аланда берілетін зіндік ызметтер, ыты нормалар, задар, актілер;

-"ойын ережесі" тетіктерін жасау, яни кімет, бизнес, ндірушілер мен ттынушылар, жмыскерлер арасындаы атынастарды реттеу нормалары т.с.с. (мемлекет осындай масатпен з институттарын рады -сот, комитеттер, ызметтер, комиссиялар т.с.с.);

- меншік иелеріні ытарын мерзімдеу, бл трансакциялы шыындарды азайтады.

- мемлекет бсекені орауды жзеге асырады;

- бсеке экономиканы дамытуды негізгі факторлары ретінде жадай жасайды;

- монополияны нарыты негізгі атынасушыларына зиян келтіруші фактор ретінде шектейді;

- нарыты ішкі жне шетел атысушыларына бсекені белгілеуді шектейді жне рсат беру процесінде бсекені ынталандырады.

Мемлекет арылы табыс пен байлыты сапалы айта блісу нары ызметіні крт бзылуы салдарынан жргізіледі, ол сырты тиімділік деп аталады. Сырты тиімділік - бл нары атысушыларыны тымды не тымсыз факторларына ауысу жне байланысты емес табыс пен шыындар.

Мемлекеттік (нарыты емес) игіліктер тиімділігі-нарыты экономиканы іске асыру ммкіндігі жо ндірісі, дегенмен мндай ндіріс бріне ажет жне пайдалы, оны 13.6 кестеден круге болады.

13.6. кесте

Мемлекеттік оамды игіліктер

 

- ешкіммен де шектелмейтін ттыну ммкіндігі бар оамды игіліктерді негізгі нысандары

игіліктерді негізгі нысандары

 

- лтты ораныс - оамды тртіпті орау - су тасынын реттеу - а/ш зиянкестерімен, жндіктермен крес - стихиялы апаттан орау т.с.с.

ерекшеліктері

 

- топты жне жымды шешім негізінде кімет делдалдыы арылы ттынылады, - ажырамас болып табылады жне бл игіліктерге тленбей, ттынушылар пайдалана алмайды, - бл игліктер мемлекетте елеулі пайда келетін жадайда ана, ндірісі мемлекетпен амтамасыз етіледі, - ндіріс ресурстары кздері салы салу болып табылады, - німді алуа жадайлы жне керек етпейтіндері жоа шыару аидаларына шырамайды, ал тлеуге жарамды жне тлеуге ы жотар осы німмен амтамасыз етілетін пайданы салу атарынан шыарылады.

Мемлекеттік оамды игіліктерді мынадай асиеттері бар:

- блінбейтін болып табылады жне нарыты кейбір атысушыларына ана сатылмауы ммкін, яни оны брі пайдаланады.

- "фрирайдер" деп аталатын проблема туындады (ыз-метті, оны ндіруде шыындарды шыпайтыныды мыса-лы, сот, ыты тртіп, ораныс ызметі жйесі т.б.);

- квазиоамды (жалан оамды) ызметтер, яни бл игіліктер оам шін жеткіліксіз жне барлыына пайда келтіре алмайды (денсаулы сатау, білім беру, спорт т.с.с. ызмет крсету).

Экономиканы рылымды жасартуды ынталандыру функциясы мыналар арылы орындалады:

- инновациялы ресурстара, тауарлара, инвестицияны жзеге асырушы ксіпорындара ерекше салы тртібін (режимін) енгізу;

- инновациялы бизнесті ынталандыратын задарды абылдау;

- ылымды кп кажетсінетін тауарлар ндірушілерге арналан субсидия, жеілдіктер;

- ЗТКЖ-НИОКР-ды аржыландыру. Экономиканы тратандыру функциясы табыс пен шыындарды те айналымын олдауды амтамасыз етуі тиіс. Егер шыындар кірістен тмен болса, онда бл ндірісті лдырауына, жмыссыздыты суіне, экономиканы жааруын баяулатуа, жабдыты ескіруіне келуі ммкін. Мндай жадайда мемлекет салытарды тмендету жне бюджетті шыыс блігін аржыландыру арылы жмсауды толытырады. Егер шыындар кірістерден жоары болса, онда ол инфляцияны тудырады, кірістерді айта блінісі тиімсіз болады жне наты су трасызданады. Онда мемлекет шыындарды ысартуы тиіс.

-