Халыаралы ебек блінісі теориясы

Экономикалы ылымда халыаралы ебек блінісі туралы тмендегідей негізгі экономикалы теориялар алыптасты.

Халыаралы ебек блінісіні негізгі ілімін абсолютті жне салыстырмалы артышылы теориясы райды. Классикалы осы теория Адам Смит мен Давид Рикардоны XVIII асырдаы ебектерінде айтылан. Аталан теорияны пайымдауынша: рбір ел баса елге араанда, еркін нары жадайында ндірісіке аз шыын жмсайтын тауара мамандананы дрыс. Осы теорияны олылытары мынада: мнда ебек блінісіні жзеге асуын ысаран рдісте - екі ел мен екі тауара арнап арастыран. Демек,бл салыстырмалы артышылыты жалпы моделі ана.

азіргі алыптасып отыран жадайда халыаралы ебек блінісіне кптеген факторлар сер етеді.

XIX-XX асырды басында халыаралы ебек блінісін дамытуда жаа рдіс пайда болып, салыстырмалы артышылы теориясына белгілі згерістерді енгізуді талап етті.Ол швед экономистері Эли Хекшер мен Бертели Олинні ндіріс факторы теориясында крсетілген еді. Оларды теориясы XX-шы асырды 30-шы жылдарында дниеге келген.

Кптеген елдердегі халыаралы ндірісті мамандануын осы авторлар ш факторды - ебек капитал жне табии ресурстармен амтамасыз етілуді р трлілігімен тсіндіреді. Мысалы,"арзан ебекті" арты болуы ебек кп жмсалатын нім (тоыма, киім, пайдалы азбаны алу) ндірісіне маманданып, капитал артытыы- капитал кп жмсалатын нім (машина, ірі рал-жабдытар) ндірісіне мамандануды айындайды. Аталан теория халыаралы ебек блінісіне шынды трысынан толы тсінік бере алады.

Американ экономисі В.Леоньев 1953-ші жылы Э.Хекшер мен Б.Олин теориясына таы бір фактор осты . Онда елдердегі білікті жне біліксіз ебекті ескеру халыаралы ебек блінісіне кдімгідей сер ететіндігін айтты.

азіргі кезде американы экономист алымы,социолог Майкл Портнерді 1961-ші жылы ашан "технологиялы алшаты " теориясы ерекше орын алады. Оны айтуынша, халыаралы нарыта жаа тауарды пайда болуы жаа технологиямен, жаа ылыми- техникалы леуетпен байланыстырылып, олар жаа тауарды аз шыынмен шыаруа ыпал жасайды.

Жаа енген техниканы ынталы пайдаланатын фирмалар мен корпорациялар халыаралы ндірісті мамандануына жаа кздер ашады.

Соы жылдары нерксібі дамыан елдердегі экономистер "німні мірше циклы" теориясына ерекще мн беріп, тжірибеде олдануда. Бл теорияны дниеге келген американы алым-экономистері - Раймонд Вернон мен Эдвин Линевилл. Осы теория халыаралы монополияны дниежзілік нарытаы стратегиясынан нр алады.

німні пайда болуын бірінші сатысы кезінде монополия ішкі нары сранымын анааттандырады. Екінші сатыда монополия баса елдердегі ндірушілер санын арттыруа мтылып, ндіріс шыындары алашы екі сатыдаы жадайа араанда тмен болады.

Халыаралы ебек блінісі жеке елдерді мамандандырылуын сатайды. Олардаы ндіріс ызметіні ртрлі саласын белгілі трге мамандандырады. орытындысында, ндіріс нтижесін, ылыми - техникалы ызметтер, тауарлармен алмастыру жадайын туызады, халыаралы сауда дами тседі.

Халыаралы ебек блінісіні пайда болуы, оны дамуы мен тередеуі ндіргіш кштерді суімен аныталады. Халыаралы ебек блінісіні алыптасуы ірі машина ндірісіне байланыстырылып, одан шикізатпен жанар – жаар май німдерін барынша арттыруды талап етеді. Кптеген елдерде алаа шоырландыруды суін тудырып, азы-тлік тауарларына, ауыл шаруашылы німдеріне сранымды кдімгідей арттырады.

Халыаралы ебек блінісін негізінен ш типке бледі: жалпы, жеке жне ерекше. Жалпы халыаралы ебек блінісі дегеніміз-(бл лтты экономикадаы оамды ебек блінісіне тн) ебек блінісіні ндіріс саласымен жіктелуі. Мысалы: деу мен кен азу нерксібі, ауыл шаруашылыы мен нерксіп т.б. Бл жадайда жеке елдерді айматы мамандануы алыпты табии-климатты жадаймен айындалады. Ал, халыаралы ебек блінісіні байалуы экспорт- елдерді индустриялды, шикізатты жне аграрлы блуінен білінеді.

Жеке халыаралы ебек блінісі дегеніміз - елдерді дараланан белгілі ндіріс саласыны дайын німге мамандандырылуын айтамыз. Халыаралы ебек блінісіні бл тріне жоары дегейдегі нерксіпті жіктелуі тн.

Ерекше халыаралы ебек блінісі деп ртрлі елдерді дараланан тетік, деталь, агрегаттар мен нім компоненттерін дайындауын айтамыз.Осы аталан технологиялы саты - ндіргіш кштерді жоары дамыан дрежесіне сай келеді жне ол е жоары тип болып келеді.

Халыаралы ебек блінісіні аталан типтері кбіне абысып жатады. азіргі жадайда ерекше халыаралы ебек блінісіні басым болу рдісі аны байалады. Сондай-а оны барлы типтері блшек жне кооперациялы мамандандырылумен толытырылып, ндіріс процесі кооперацияланады. Мысалы, американы “Форд Моторс” концерні растыруа ажет материалдарды 25 мы шет ел фирмасынан сатып алады. Осындай жадай “Рено” (Франция), “Фиат” (Италия), “Тойота мен Ниссан” (Жапония) концерндерінде жне т.б. байалады.

ндіргіш кштерді суі, халыаралы ебек блінісіні тередеуі шаруашылы мірді интеграциялауа алып барады. Немесе елдер мен халытарды арасындаы траты экономикалы байланысты дамытып, лаймалы ндіріс процесіні лтты шеберден шыуына ыпал жасайды. ндіргіш кштерді интеграциялануыны суі, оны бкіл дниежзілік ауымдаы экономикалы прогресті амтамасыз ету шеберін арттырады. Халыаралы айырбас кбінесе трлі елдердегі кооперативті ксіпорындарды арасындаы тауарды жеткізілуін ертерек келістіретін орын тріне айналды. ндірісті ке клемді дамуы шикізат пен жанар майды аламды дегейде амтамасыз етуді ала ояды жне німді жаппай экспорттауды талап етеді. Импортты шикізат пен жанар майды ттыну АШ-та 1/3 есе раса, Батыс Европада шамамен 2/3, Жапонияда 4/5 шамасында. Ксіпкерлер лтты нары шебері ауымына ерекше назар аударуда. Экспорта жалпы лтты німні АШ пен Жапонияда-10%, Канада, Франция, Германия, Англия, Швеция, Италияда-20-25%-ы шыарылады екен.

ндіргіш кштерді интеграциялау бкіл дниежзілік шаруашылыты бір-бірімен байланысын тередете тседі. Халыаралы ебек блінісіі жетістігін олдана отырып, дниежзілік шаруашылыа енетін рбір ел оамды ебекті немдеуге ммкіндігі бар. сіресе, ажетті машина, жабдытар, ттыну тауарлары, ызмет крсету ндірісіні жаа трлерін жасай отырып, оларды баса да елдермен алмасуы керек . Халыаралы ебек блінісіні бкіл дниежзілік ммкіндігін пайдалану нтижесінде елдер арасында экономикалы атынастарды алыпты, жан-жаты байланыстарды болуына жадай туады.

Бкіл дниежзілік халыаралы ебек блінісі - халыаралы экономикалы тратылы пен лемдегі бейбітшілікті орнатуды басты факторы болып табылады.