Атынастарды негізгі трлері

лемдік нары бл бір-бірімен тауар экономикалы атынастар арылы байланысатын жне халыаралы ебек блінісіні негізгі баыттарын амтитын, жекелеген елдерді лтты нарытарыны жиынтыы. лемдік нары тарихи трде, капиталистік нары ретінде ндірісті капиталистік жолдары негізінде алыптасты.

лемдік нары зіні за уаыт даму барысында, халыаралы ебек блінісіні белгілі бір дегейімен жне ндірісті интернационалдандырумен сипатталатын бірсыпыра кезедерден тті. Соларды ішінен келесілерді бліп крсетуге болады:

1. Нарыты пайда болу кезеі. лемдік нары капитализм дамуыны мануфактуралы сатысындаXVI асырда пайда болып, алашы беттегі капитал жинатау процесіні шешуші факторларыны біріне айналды. Оны туындауы, жас еуропалы буржуазияны сауда жне орталы ктемдігін жргізумен, теізде жзу мен рлытаы атынас ралдарыны жылдам дамуымен ажыраысыз байланыста болды.

2. XVIII-XIX асырлардаы нерксіптік ткерістер барысында жзеге асырылан, жетекші капиталистік елдерді ірі машиналары ндіріске ту кезеі. Ірі нерксіп іс жзінде капитализмні лемдік нарыын алыптастырады;

3. Имперализм сатысындаы лемдік нарыты даму кезеі лемдік сауданы суімен сипатталады.1896-1900 жылдардаы нерксіп німдеріні лемдік экспортыны 4/5-нен астамы лыбританияны, АШ-ты, Францияны жне Германияны лесіне тиді. Капиталды сырта шыару лемдік нарыты дамытуды анытаушы факторына айналды;

4. Капиталистік нары жалпыа бірдей болуды тотатан, лемдік соыстан кейінгі нарыты даму кезеі;

5. Брыны социалистік елдер лемдік саудаа атыса бастаан XXасырды 90-шы жылдарымен байланысты жаа кезе.

Біратар жекелеген елдерді лтты нарыы лемдік нарыа ажыратылып крсетіледі:

а) лтты нарыта тауарлар озалысы бар боланы экономикалы факторлармен

(елді ксіпорындары мен аудандары арасындаы ндірістік байланыстарымен) келісіледі, ал мемлекеттер арасындаы шекаралар мен жекелеген мемлекеттер сырты экономикалы ызметте лемдік нарыа тбегейлі трде ыпалын жргізеді. лтты шаруашылытар арасындаы тауарларды озалуы шектелген жне кейбір тауарлар лемдік тауарлар айналымына млдем тспейді.

) лемдік нарыта бааларды айрыша жйесі лемдік баалар мір среді.

б) рылымды ілгері мтылу, нерксіп ндірісін мамандандыру мен біріктіру, шаруашылы мірін интернациоландыру лемдік нарыты дамуына ыпалын тигізеді.

азіргі уаыттаы лемдік нарытаы даму рдестеріне келесі факторлар сер етеді:

1. лемдік шаруашылы жйесіндегі арама- айшылытарды болуы, оларды транслтты корпорациялар арасындаы шиеленісуі;

2. лемдік шаруашылы жйесіні алыптасуы жне одан рі ныаюы, ндірісті интернациоландандыруды дамуы;

3. Экономикалы туелсіздікке ол жеткізу шін дамушы жне артта алып ойан елдерді кресі.

лемдік нары сырты саудамен тыыз байланысты. Сырты сауда - бл тауарларды сырттан келу (импорт) мен сырта шыарудан (экспорт) тратын, бір елдер мен екінші елдер арасындаы сауда болып саналады. Ашалай трде крсетілген импорт пен экспорт сомасы елді сырты сауда айналымын білдіреді. Б-ны статистикалы басылымы, лемдік барлы елдер экспортыны жиынты ны ретінде халыаралы сауда клеміні динамикасы бойынша деректерді жариялап отырады.

Халыаралы ебек блінісі оны негізі болып табылатын жиынты трдегі сырты сауданы, халыаралы сауданы білдіреді. Сырты сауданы даму сипаты, дегейі мен мні ндіріс дамуыны сипаты жне дегейімен аныталады.

Сырты сауда, ндірісті натуралды сипата ие болан кезінде, л иеленушілік рылыс дуірінде пайда болды. Ірі машиналы ндірісті дамуымен байланысты имперализм дірінде, сырты сауда нерылым ке трде даму ала тсті.

лемдік сауда дамуыны, атысушы елдерді келетін пайдаларына сйену млде табии нрсе болып саналады. Халыаралы сауда арылы елдер зіні мамандануын дамыта отырып, олда бар ресурстарды німділігін арттырады, стіп, здеріні ндіретін тауарлары мен ызметтеріні клемін кбейту арылы, халыаралы л-ауатыны дегейін ктеретін рал болып ызмет етеді.

Халыаралы сауда теориясыны негіздерін XVIII асырды аяы мен XIX асырды басында аылшынны аса крнекті экономистері А.Смит пен Д.Рикардо алыптастырды. А.Смит “ Халы байлыыны табиаты мен себептері туралы зерттеулер” кітабында абсолюттік басымды теориясын алыптастырды жне халыаралы сауданы еркін дамытуа деген елдерді ызыушылытарын да ашып крсетті.

Д.Рикардо “Саяси экономика жне салы салуды бастаулары” деп аталатын ебегінде абсолюттік басымдытар аидасыны жалпы ережесіні болуын, жекелеген жадайлар ретінде длелдеп береді жне біріншіден, экономикалы ресурстарды елдер арасында тедей емес трде блінуін, екіншіден, ртрлі тауарларды ндіру ртрлі технологияларды немесе ресурстарды пайдалануды талап ететіндігі туралы салыстырмалы басымды теориясын негіздеді. Д.Рикардо сондай-а халыаралы айырбасты барлы елдерді мдделері шін ммкін екендігін крсетті.

Д.Стюард Милл пайымына сйкес, халыаралы н теориясы, елдер арасындаы тауарлар алмасуын отайландыратын бааны мір сретіндігін крсетеді. Мндай нарыты баа сраныс пен сыныса атысты болады.

Эли Хекшер мен Бертиль Олин, ндіріс факторлары мен амтамасыз етілгендік дегейде, белгілі бір німдерге атынасы бойынша андай бір ел ие болатын, салыстырмалы басымдытара тсініктер береді. Олар “ндіріс факторларына бааларды теестіру” теориясын ала жылжытты, ол бойынша лтты ндірістік айырмашылытар ндіріс факторларыны ртрлі масатымен, сондай-а андай да бір тауарлара деген ішкі ажеттіліктерді трлілігімен аныталады.

Аталан теорияларды экономист алымдар П.Самуэльсон, В.Стапер, В.Леонтев жетілдіріп жне оны одан рі дамытты.

Соы кезде зерттеушілерді кпшілігі классикалы теорияны бастапы жадайын абылдай отырып, з тжырымдарын тжірибеде икемдеп олдануа тырысатындытары байалады. лемдік шаруашылы байланыстарыны, оны ішінде халыаралы сауданы траты дамуы, сырты экономикалы байланыстарды шаруашылы жргізуді маызды факторларына айналуы, жекелеген елдерді экономикалы тулсіздігіні проблемаларын жааша трде ояды.

азіргі жадайдаы сырты сауданы зіндік белгілер :

1. Негізінен шаын ндірушілерді тауарларын ткізуді баылайтын, ірі монополияларды шешуші позициялары;

2. Монополиялы стемдік, сырты экономикалы ктемдікті крт кшеюі;

3. азіргі жадайдаы сырты сауда, негізінен, капиталды сырта шыару серімен дамиды.

азіргі кездегі жиынты халыаралы айналымны 4/5- тен басым блігін индустриалды дамыан елдер (ИДЕ) райтын лемдік сауданы лесіне келеді. Мселен, 11 капиталистік елді (АШ, лыбритания, Франция, Германия, Италия, Жапония, Бельгия, Нидерландия, Швеция, Швецария, Канада) лесіне, бкіл лем халыны 20% -на жуыын райтын, барлы халыаралы тауар айналымыны 55%-дан астам келеді. Сонымен бір мезгілде, ытай мен Индияны (жердегі халыты 40%) лесіне лемдік тауар айналымыны 5 %-ы лес келеді.

Индустриалды дамыан елдер (ИДЕ) экспорты басым трде дайын німдермен (машиналар мен жабдытар), ал артта алан елдерді экспорты аграрлы шикізат тауарларымен сынылады. Ірі монополиялар здеріні тауарларын монополиялы жоары баалар бойынша сыртта (экспорта) шыарады. Сонымен бірге индустриалды дамыан елдерді (ИДЕ) ірі монополиялары мейлінше нашар дамыан елдерді лтты табысыны бір блігін зіне сііріп алады. Батыс экономистеріні берген бааларына сйкес, 1950-1970 жылдар арасындаы кезеді “алтын асыр” деп атауа болады, уаытты тура осы зігінде лемдік экспорт айырадан траты жоары арынын крсетеді.

Халыаралы сауданы блайша суі:

1. халыаралы ебек блінісіні дамуымен жне ндірісті интернационалдандыруды дамуымен;

2. ТР-мен;

3. Нарытаы транслтты корпорацияларды белсенді ызметімен;

4. БС (ВТО) шаралары арылы халыаралы сауданы реттеумен;

5. Сауда- экономикалы интеграциялы прогрестерді дамуымен байланысты біратар факторларды нтижесі болып саналады;

6. Халыаралы сауданы ырытандырумен.

Сырты сауда байланыстарыны дамуы экономика-ны табысты дамуы шін экспорт пен импортты реттеу жніндегі мемлекетті олданатын шараларымен тыыз байланысты болып саналады.

Халыаралы сауданы мемлекеттік реттеу:

1. Мемлекеттік реттеу ралдарын кіметті келісуінсіз немесе саудадаы ріптестеріні кеесімен, біржаты реттеу;

2. Сауда саясатыны шаралары, сауда саласындаы ріптестер болып саналатын елдер арасындаы келісілген екі жаты реттеу;

3. Сауда саясаты кпжаты келісімдермен реттелетін кп жаты реттеу. Мысалы, БС, Еуропа одаына мше елдерді сауда саласындаы келісімі.

Мемлекетті халыаралы саудаа араласуыны ауымына атысты сырты сауда саясатыны келесі трлері (типтері) ажыратылады:

1. Ырытандыру немесе сауда еркіндігі - бл сраныс пен сынысты еркін нарыты кші кезінде дамитын, сырты саудаа мемлекетті аздаан млшерде араласу саясаты.

2. Протекционизм - бл сауда саясатыны тарифтік жне тарифсіз ралдарын пайда\лану жолымен ішкі нарыты шетелдік бсекеден орауды мемлекеттік саясаты.

Еркін сауданы жатастары, негізінен, халыаралы ебек блінісіні (ХЕБ) нерлым тиімді нсаларын тадауды амтамасыз етуді жне осы негізгі атысушы елдер халыны мір дегейін ктеруді мемлекетпен реттелмейтін абілетін атап теді.Протекционистік шараларды жатаушылары, негізінен, кез келген лтты нерксіпті мдделерін орауды, халыты жмыспен амтуды, жоары мір дегейін жне т.б. амтамасыз етуді оларды ажеттілігі деп атап крсетеді.

Протекционистік шараларды азіргі заманы жйесі ртрлі баыттарды амтиды. Соларды ішінде е маыздылары:

1. Баса елдерден келуді иындату немесе ол елден німдерді белгілі бір трлерін сырта шыаруды сирету. Кедендік салы салулар ( тарифтік кедергілер). лтты ндірушілерді шетел фирмаларымен бсекелестігін жеілдету шін, негізінен шетелдерден дайын німдерді, сіресе, ымбат сн-салтанат заттарын келу кезінде жоары кеден баж салытары белгіленеді, ал шикізат пен материалдар импорты кезінде кеденні баж салытары нерылым тмен болады.

2. Тарифтік кедергілер, экономикалы саяси жне кімшілік дістерді кмегімен СЭ-ті тікелей жне жанама шектеулеріні жиынтыын білдіреді.

азіргі тжірибедегі мемлекетаралы алмасуды кейбір таралуы сырты экономикалы операцияларды млшерленуі мен лицензиялануына ие болады. Млшерлену-бл, соны шегінде сырты сауда операциялары салыстырмалы трде еркін жзеге асырылатын, жекелеген тауарлар мен тауарларды топтарын сырта шыаруа ( экспорта) белгілі бір квоталарды белгіленуі. Тжірибе жзінде оны рамын белгілеу (контигирование) еркін келінуі немесе сырта шыарылуы ммкін шектелген тауарларды тізімі трінде белгіленеді.

Лицензиялау, йымдарды сырты экономикалы операцияларды жзеге асыруа кімет органдарынан рсат алу (лицензиясын) ажеттілігін болжайды. Салы жйесі мен лтты шектеу жекелеген порттар мен темір жол станцияларыны шетелдіктер шін жабы болатын жанама шектеулеріне жатады.

Тжірибеде мемлекеттерді сырты сауда саясаты, протекционизм мен ырытандыру элементтерін штастыра отырып, алуан трлілігімен згешеленеді. Халыарала сауданы жан-жаты реттеу, е алдымен сауда жніндегі бас келісім баыты мен тарифтер (ГААТ) жне оны мрагері- бкіллемдік сауда йымы (БС) арылы жзеге асырылады.