Азастан халыаралы экономикалы атынастар жйесінде
ыса мерзім ішінде азастанды егеменді туелсіз мемлекет ретінде дниежзіні 160-тан астам елі мойындады. Минералды ресурстара бай азастан шетел капиталын зіне тартып, 250-дей біріккен ксіпорын рылды. Соы ш жылда (2002, 2003, 2004) инвестицияны келуі сіп, 182 доллардан асып отыр, адам басына шаанда.
нерксібі дамыан елдермен (АШ, Германия, лыбритания, Франция, Жапония, Отстік Корея т.б.) халыаралы экономикалы атынастарды дамыту жзеге асуда. Осындай игі істер АСЕАН елдерімен, сіресе – Индонезия, Малайзия, Сингапурмен жасалуда. Ынтыматасты Таяу жне Орта Шыыс елдерімен дамуда. Олара: Тркия, Иран, Сауд Аравиясын жатызамыз. Ресей, збек, ырыз елдерімен, экономикалы ода елдерімен азастанны экономикалы атынаста болуы лкен стратегиялы мдделілікті байатады.
Дстрлі экономикалы атынастарды застан барлы ТМД елдерімен жне Шыыс Еуропамен жаластыруда.
ытаймен зара за мерзімді атынас жаа дегейге ктерілді. азастан азіргі кезде дниежзіндегі 60-тан астам елдермен сауда атынастарын жргізуде.
азастан экономиканы реформалауда шетел капиталын бсекелестік негізде тартуды ала оюда. Ол экономиканы крделі мселесін шешіп ана оймайды, жаа технологияны келуді, экпортты німні зімізде шыарылан тауар мен толтырылуын масат етеді.
Жоарыда атап ткеніміздей, экспортты ндірісті дамыту азастанда басым баыттара ие болуда. азастан Республикасы ТМД елдерімен ке клемде экономикалы байланыстар жасап келеді. Демек, республика шін ТМД елдері негізгі серіктес болып саналады, оны ішінде біріншісі-Ресей. Республикадаы экспортты рылымны негізін ірі-тонналы німдер – мнай, асты, кмір, руда жне концентраттар, ара металл прокаты, мыс, мырыш, орасын райды. Осы німдерді алыс жаа тасу экономикалы жаынан тиімсіз, себебі оларды ымбаттатып жібереді. Сондытан, азастан шін таяу кршілермен сауда-сатты жасау пайдалы.
Тжырымдамада интеграциялы процесті дамытуды мынандай аидалары аралан: кеден кедергілерін жоюуы, салы, акциз алымын тмендету, отанды тауар ндірушілерді орау шараларын жасау. Осы процестерге – “микродегейдегі интеграция” деген айдар таылды.
Шаруашылы субьектісіні р трлі осы аталан негізінде “микродегейдегі интеграцияны” жзеге асы-рады. Бл Ресей мен азастан жобасында тп-туір ескерілмек. Біріккен ксіпорындар мен аржы - нерксіп топтары рылып, керек жобаларды мнай ндіру жне газ салаларында, кмір ндіру, машина рылысында ткеру жзеге асырылуды.
азастанны егемен ел ретінде Б – ны жне баса да кптеген халыаралы йымдара мше болуы, ел экономикасын халыаралы сауда арым-атынасына интеграциялауа обьективті жадайлар жасады.
азастанны жадайын талдап араса, онда біз мынадай оды былыстарды байар едік:
1. Теге тратылыыны ныаюы. Егер 1995 жылы теге доллармен салыстыранда 28,8% тмендеген болса, 1996 жылы 4,5% ана тмендеді.
2. Инфляция дегейіні тмендеуіне байланысты лтты банкті айта ру ставкасы егер 1995 жылды ортасында жылды 75% болса, сол жылды аяында 52,5% ал 1996 жылда 30% болды.
3. ндірісті лдырауы тежеліп, макроэкономика-лы ахуал барынша тратанып, келешегіне болжам жасайтындай кйге жете бастады. Ішкі жалпы нім 1996 жылды бірінші жарты жылында 1995 жылы сол кеземен салыстыранда 100,1%, соны ішінде нерксіп німі 100,2% болды. Соы жеті жылды ішінде тыш рет азастанда ндірісті лдырауы тотатылып, біршама экономикалы суге ол жеткізілді.
4. Экспорт німдері траты трде лаюда, егер 1995 жылы оны сімі 154,5% болса, кейінгі жылдары да едуір седі деп ктілуде.
Соларды ішінде:
- Облыстарды лицензиялар беру ыын жойып, сырты экономикалы байланыстар министрлігінен мемлекеттік сырты сауда компанияларын бліп, олардан монополиялы сауда жасау ыын алу ажет;
- Барлы лицензиялар мен лестерді аукциондарда сатуды задастыру керек. Мны зі пайданы бір блігін мемлекет азынасына алуа, меншіктік ртрлі нысандаы кез келген ксіпорынны лицензиялар мен квоталара ашы жне бсекелестік трде ол жеткізуіне ммкіндік береді.
Экспортты салалар мен ндірісті дамуын жетілдіре беру мен ынталандыру масатында экспортты салы салу жйесінде траты трде талдаулар жасап, ажет болан жадайда олара згерістер енгізу бгінгі – кнні талабы. азастанны сырты экономикалы байланыстар саласындаы орнын тратандырып, рлін мейілінше арттыру баыттарында ола алатын жмыстар жеткілікті. Бл жмыстарды негізгілеріні ішінде аяталан кешен рып, экспорттаы шикізат баытын жеу шін сырты экономикалы байланыстар саласын, республика экономикасын рылымды айта ру бадарламасына сйкестіндіре білу ажет. Бл ретте дайын нім ндіретін аяталан техникалы кешендер рып, ндіру салаларын экстенсивті дамудан интенсивті дамуа кшіріп, дниежзілік дегейдегі жаа технологияларды пайдалануды масат тту керек.
Аталан салалар мен ндірістерді шыл дамыту мемлекеттерді экспортты леуетін лайтып ана оймай, жмыспен толы амту мселесіне де олайлы жадай жасайды. Егер республикадаы жмысшы кшіні салыстырмалы арзандыы мен олда бар шикізатты, мысалы, ндірістік алдытарды жеіл жне тез іске асыруа болатындыын ескерсек, оларды экономикалы тиімділік дегейі жоары екендігі тсінікті. азастанны халыаралы саудадаы рлін кшейту шін, оан тн ерекшеліктерді байап бадарлау ажет. азастанны ерекшелігі оны дамыан, сондай-а дамушы елдер атарында бірдей болуы.
азастанды дамыан елдер атарына осатын факторлара халыны жаппай сауаттылыы, ылыми-зерттеу мекемелеріні ке жйесі – арышты зерттеулерге атысу ммкіндіктері жатады.
Экономиканы шикізатты баыты, шетел инвестициялары мен жаа технологиялара деген ажеттілік, инфрарылымны тмен дрежесі, Республиканы дамушы ел екендігіні длелдері. Ал, дамушы елдерді з экспортына олайлы база жасау баытындаы іс-имылдары кптеген кедергілерге кездесетіні белгілі.
1997 жылды басында Мскеуде интеграциялы комитетте Белорусьті, азастанны, ырызстанны жне Ресей Федерациясыны сарапшы топтарыны бкілдниежзілік сауда йымына кіру мслесі жнінде жмыс басындаы кеес болып тті. Егер экономикалы быластарды зерттейтін ылымдарды жиынтыын алып арастырса, олар бір зулім дараты тамырынан тарап скен желектері трізді болып крінер еді.
Халыаралы экономикалы атынастар теориясы да з бастауын экономикалы теориядан алады. Халыаралы экономикалы атынастарды мні, осы атынастарды жзеге асыру тетіктерін талдап оытады.
Халыаралы экономикалы атынастар жекеленген елдерді салалы айматы шаруашылыыны субьектілері.
Халыаралы экономикалы атынасты алыптасып орныуы, оны з задары, ызмет нысандары, ішкі тетіктері бар дербес былыса айналдырады.
Халыаралы экономикалы дегейде оны жекелеген елдер мен айматарды халыаралы экономикалы белсенділігі мен шетелге шыуа мтылыстары айатайды. Макроэкономикалы дегейде мны фирмалар мен ксіпорындарды кші нарыты шеберінен шыып, лемдік нарыты кеістіктеріне мтылыстары байалады. Халыаралы экономикалы атынасты дстрлі жне е ке дамыан нысанына сырты сауда жатады.
азастанда ксіпкерлік басым млшерде халыаралы экономикалы атынас негізінде дамуда. Ксіпкерлік ызметті орын алар жері е алдымен ксіпорын, оны атарында шет ел ксіпорындарымен біріккен трлері. Экономикалы категория ретінде ол ндіргіш кштер мен ндірістік атынастарды йымдастыруды негізгі буыны. ыты трыдан ксіпорын задылы ытары бар дара шаруашылы суьектісі, зіне бекітіліп берген мліктерді пайдалана отырып, німдерді ндіреді, жмыстар атарады, р трлі ызмет трлерін крсетеді.
Дниежзілік тжірибе негізінде ксіпорындарды р илы йымды жне ыты формалары пайдаланылады, оны елді лтты за шыарушы органдары анытайды. Олара рдайым зады мртебе беріледі, осыан сай мліктері болады, міндеттемеге сйкес оан жауапкершілігі болады. Сйтіп ксіпорындар азаматты процесте, сотта, шаруашылы сотында жне аралы сотта да з мдделерін орайды.
азастанда олданып жрген задара сйкес ксіпорындарды мынадай йымды – ыты формалары бар:
- мемлекеттік ксіпорын;
- толы жауапкершілікті серіктестік (толы серіктестік), аралас жауапкершілікті (араласа серіктестік), шектеулі жауапкершілікті (шектеулі серіктестік);
- акционерлік оам;
- ашы жне жабы типтері.
Орын алып келген мынадай тсініктер: шаын ксіпорын, бірлескен ксіпорын, “кооператив”, блар шын мнінде ксіпорынны зады мртебесін бейнелейді, оны экономикалы мазмныны кейбір жатарын ана тсіндіреді. Мысалы, шаын ксіпорын атауы мнда жмыс істейтіндерді санына арай берілген анытама. Бкіл лемде оны ішінде, бізді елде де кіші бизнесті мемлекеттік олдау бадарламасы бар. Шаын ксіпорындар шін жеілдіктер берілген, бірінші жылы салыты толы млшеріні трттен бірін, екінші жылы жартысын тлейді. Дниежзілік экономикалы байланыстаы азастанны орны ерекше. Неге десеіз, лтаралы зара тыыз арым – атынастар, сіресе экономика саласында ке анат жаюда. Соы ыры жылда дниежзі мемлекеттеріні халыаралы саудасы оларды жиынты німімен салыстыранда 7,5 есе скен, ал 2000 – жыл басында дниежзінде ндірілген німні 30 пайызы халыаралы саудаа тсетін болады.
Тйін
Экономиканы салалы рылымы – бл оамды ебек блінісі жйесіндегі ндірісті жадайымен сипатталатын, сапалы трде шаруашылы жргізуші бірліктерді бірыай топтарыны жиынтыы. нерксіп, ауыл шаруашылыы, рылыс, сауда, клік, салааралы байланыстарды жасауды базалы салалары болып саналады.
лемдік нары – лтты нарыты, мемлекеттер арасындаы шекараларды, сырты экономикалы ызметтерді, лемдік бааларды ыпал ететіндігімен ерекшеленеді. лемдік нары пен сырты сауда тыыз байланысты.
Халыаралы валюта – несиелік атынастар дербестікке ие бола отырып, экономика мен саясатты дамуына ыпалын тигізеді жне сонымен бір мезгілде олар блу, айырбастау, ттыну салаларына жатады. Халыаралы валюта тріндегі барлы операциялар валюта баамы негізінде жзеге асырылады.
Экономикалы жне баса сипаттаы себептермен туындаан, ебекке абілетті халыты бір елден екінші елге бір жылдан аса мерзімге оныстану процесі жмыс кштері кші – оны болып табылады. Жмыс кштерін орналастыру (МОТ) халыаралы кші-оны жніндегі йыммен реттеледі.
ТР – ды дамуымен байланысты рбір мемлекет німдерді лемдік ндіріс нарыына шыару мен бсекелестікте озып шыу шін жаа технологияларды жасауа тырысады. рбір ел технологияны лтты шеберде стап труа мтылады.
Тауарларды, капиталдарды, жмыс кштеріні лемдік нарыымен атар лемдік шаруашылыты бір блігі болып саналатын ызмет крсетуді лемдік нарыы мір среді. Тауарлардан ызметтерді згешілігі - ндіріле отырып бірден сатылумен байланысты, сондай-а сауда саласына араанда мемлекет арылы кбірек оралан.