ФО-ды жанаса сер ететін препараттары
ЖЕКЕ ТОКСИКОЛОГИЯ
Пестицидтер серінен туындайтын уланулар
Фосфорорганикалы осылыстардан улану
Фосфорорганикалы осылыстар (ФО) - фосфор ышылыны (фосфорлы, пирофосфорлы, фосфорлы, фосфонды , фосфиндік, тио жне дитиофосфорлы,тиофосфорлы) ккірттік немесе азотты туындылары. Олар инсектицидті, акарицидті жне фумигантты сер етеді.
Мал шаруашылыы мен сімдік шаруашылыында ФО-ды жанаса жне жйелі трде сер ететін 25-тен аса трлері бар.
ФО-ды жанаса сер ететін препараттары:
хлорофос, ДДВФ, метафос, дифос, этафос, циодрин, карбофос, диазинон, дурсбан, шхлорлыметафос.
ФО-ды жйелі трде сер ететін препараттары:
гардона, силикрон, токутион, фозалон, бутифос, неоцидол, золон жне жанаса-жйелі ер ететіндер: антио, фосфамид, фталофос, гетерофос.
Кптеген фосфоорганикалы пестицидтер азаа терілік – резорбтивті (ана сіу) сер етеді. Мндай препараттар: метилмеркаптофос, бутифос, циодрин, тиодан.
ФО-тар кбінесе мида, жлында, кпеде, жректе, бауырда, бйректе, блшы еттерде жинаталады. Тотыу процестеріні серінен тиофос фосфакола, карбофос имидоксона, диазинон диазокона,антиофосфомидке, метилнитрофоскаранитрокрезола айналып, здерінен де аса уытты осылыстар (метаболлиттер) тзеді.
Фосфоорганикалы осылыстар ндірісте сйы (органикалы ерітінділердегі жне судаы ерітінділері) жне нта (дуст) трінде шыарылып, олданылады.
Жануарлар ФО-дан ас орыту жне тыныс алу жолдары, тері арылы уланады. Сонымен атар, уытты заттармен ластанан азытарды, мал німдерін олдану, улануды негізгі кзі.
сімдіктерді жйелі трде сер ететін ФО-мен дегенде, олар сімдіктерді тамыры, сабаы жне жапыратары арылы барлы лпаларына тарап, 30 кннен 60 кнге дейін сімдік рамында уытты серін сатайды. делген сімдіктерді осы уаыт ішінде олдану ауыл шаруашылы малдары мен жндіктерге аса уытты. Ал жанаса сер ететін препараттармен делген сімдіктерді 6 кнге дейін олдануа болмайды.
Бл препараттар жанасу нтижесінде жндіктерді хитинжне балауыз абытары арылы тез тіп, жаппай лімге шыратады.
• ФО жйке жйесін салдандырып сер етеді. Яни жйке жйесі ферменті - холинэстеразаа тікелей, лсірете сер етіп, нтижесінде азада ацетилхолин шамадан тыс кп млшерде жинаталып, зіні уытты серін крсетеді.
• Онымен атар фосфорорганикалы осылыстар эстераза, протеаза жне пероксидаза секілді баса да ферменттерді ызметін лсіретіп, каталазаны белсенділігін кшейтеді. Кейбір ФО тек М-холинореактивті жйеге сер етсе, басалары М-холинреактивті жйеге ана емес, Н-холинореактивті жйеге де сер етеді.
Жйке жйесіне сер ету ерекшеліктеріне, клиникалы белгілеріне арай фосфорорганикалы осылыстарды ш топа бледі:
1. Мускарин трізді ФО-тармен улананда крінетін клиникалы белгілер - миоз (кз арашыыны тарылуы), бронхоспазма, сілекей ау, шектен тыс терлеу, ішекті жиырылуыны кшеюі жне іш ту секілді белгілерімен сипатталынады.
2. Никотин трізді ФО-тармен улананда – аа блшы етіні треморы, аятарды дірілі, ан ысымыны жоарылауы, орталы жйке жйесіні озуы жне салдануы сияты белгілер крсететіндер.
3. Кураре трізді ФО-тармен улананда - аа блшы еттеріні, соны ішінде мойын, кеуде блшы еттері тонусыны лсіреуі сияты белгілерімен ерекшеленеді.
Кптеген фосфоорганикалы осылыстарды ткір, жаымсыз иісі болады. Олар суда нашар, органикалы ерітінділерде (бензол, спирт, эфир т.б.) жаы ериді. Судаы ерітінділерін сулы эмульсия трінде, белсенді жуыш заттар ретінде олданылады.
ФО-а сезімтал жануарлар:
мйізді ірі ара мал, ой-ешкі,
ФО-асезімталдыы тмен:
жылы, шоша, тауытар жне йректер.
ФО-ды жанаса сер ететін препараттары
Дифос (биотион, абат, темефос, нимитокс) - а тсті кристалды зат. Суда нашар, толуолда жасы ериді. Жылы анды жануарлара уытты сері лсіз. ЛД12 тышандар шін 2000-2300 мг/кг, ояндара 970-1930мг/кг. Шыбын- шіркей личинкаларына, ртрлі жндіктерге арсы олданылады. сімдіктерді су процессіне зиянын тигізетін жндіктерге де сері айтарлытай кшті.
Хлорофос (диптерекс, дилокс, тугон, негувон, рицифон) - а тсті, суда жне кптеген органикалы ерітінділерде жасы еритін кристалды нта. Мал шаруашылыы мен сімдік шаруашылыында кеінен олданылатын, уытты сері тмен препарат. Матаны, кнбаысты, жгеріні, картопты, ызылшаны жне т.б. днді-даылдарды зиянкестеріне, онымен атар жануарларды эктопаразиттеріне, оыраа (оала) арсы пестицидтер ретінде олданылады. Жануарлара лтіре сер ететін млшері: 300-500 мг/кг, организмде жинаталу дрежесі (кумулятивтілігі) тмен. Ауыз арылы енгізілген хлорофос, анда 1-3 сааттан кейін байалып, 3-5 сааттан кейін несеп арылы сырта блінеді. Тері арылы сер еткен хлорофосты, ауыз арылы енгізілген тріне араандаы уыттылыы тмен. Ашы жерде (далада) хлорофосты сері 3-5 кн, блме жадайында 2 аптаа дейін саталады.
Карбофос (мелатион, фостион, сумитокс) - срылт тсті, органикалы ерітінділерде жасы еритін, иісі шіріген трып (редька) иісі секілді, жаымыз, оюлау сйыты. Сумен нашар рекеттеседі (еру дрежесі жобамен 150мг/л). Жануарлар шін уыттылыы орташа. Кумулятивті сер етеді, сілтілер серінен рамын бзады. Малдарды жасына, тріне жне жынысына арай бл препарата сезімталдыы ртрлі. Мысалы, карбофосты бзауа уытты млшері 10-20мг/кг болса, ірі малдар шін 50-100мг/кг. лтіре сер ететін млшері мйізді ірі ара шін 200мг/кг болса, ойлар шін 150мг/кг. Карбофосты 100мг/кг млшері балапандарды блшы еттерін лсіздендіріп, 3 апталы балапандара лтіре сер етеді. Млшері (ЛД50) 200-400 мг/кг, ал ересек стара 150-200мг/кг. Препаратты 1%-ды ерітіндісімен бзауларды брку (опрыскивание) оларды лімге шыратса, ал старды карбофосты 1,25 % ерітіндісімен немесе 4 % нтаымен (дустымен) шомылдыруды ешандай зияны жо. Карбофоспен делген шабындытарда, оны иісі 25 кнге дейін саталынады.
Карбофос - азыты заттарды зиянды жндіктер мен кенелерден, жануарларды ртрлі эктопаразиттерден орауа арналан инсектоакарицид.
Тиофос (паратион)- кгірт-оыр тсті, иісі сарымсатікі секілді, ою майлы сйыты. Сумен жасы араласып, сарыш-жасыл тсті эмульия тзеді. айнатан кезде уыттылыы жоарылайды. Малдар шін уытты. лтіре ер ететін млшері 13-25 мг/кг. Тиофоспен делген жайылымдара малдарды 20-25 кннен ерте шыаруа тиым салынады. Ккніс зиянкестеріне арсы олданылады.
Октометил (сирадан, пестокс-3) - жабыса, ттыр, кгірт оыр тсті, иіссіз, судаы ерітіндісі (эмульсия) бзылмай за саталатын сйыты. Тері арылы тез сііп, малдара те уытты , кумулятивті сер етеді. лтіре сер ететін млшері 10-30 мг/кг. рамында октометил кездесетін азытарды, препарат ыдырап кетпейінше ,1-3 айа дейін олдануа болмайды .
Меркаптофос (диметил 0-2 этилтиофосфат, метасистокс, деметон, внуран) - майлы ,ашы-оыр тсті , ткір жаымсыз иісі бар, сумен жеіл араласып, ашы-сары тсті эмульсия тзетін, те уытты, кумулятивті сйы зат. лтіре сер ететін млшері 3-10 мл/кг. Меркаптафосты екі изомері бар: тионды жне тиолды. Тиолды изомері тионды изомеріне араанда уытты. за уаыт сатау барысында меркаптофосты уыттылыы артады, яни тиолды изомеріні саны лаяды. рамында 0,35 мг/кг млшерінде меркаптофос бар азытар мен азы-тліктерді олдануа тиым салынады.
ДДВФ(0,0-диметил–0-2,2-дихлорвинилфосфат,дихлорофос, вапона, нуван) - ацетонда жне т.б. органикалы ерітінділерде жасы, суда нашар еритін тссіз сйы. Тері арылы лімге шырататын млшері (ЛД50) 23-87 мг/кг. Аралар жиі уланады. сімдіктермен жануарлара зиянды сер ететін жндіктерге жне кенелерге арсы, сонымен атар, ора-опсыларды дезинфекциялау (залалсыздандыру) шін олданылады.
Циодрин (кротоксифос) – керосинде, ацетонда жне т.б. органикалы ерітінділерде жасы, суда нашар еритін, ашы -сары тсті сйы зат. те уытты препарат. Ауыл шаруашылыы малдарыны эктопаразиттеріне арсы, сауылатын сиырларды деу шін олданылады.