Хлорорганикалы осылыстарды ароматты кмірсутектері
Гексахлорбензол- суда нашар, органикалы еріткіштерде жасы еритін, жаымсыз иісті, срылт кристаллды нта. Уыттылыы тмен боланымен те кумулятивті, кілегей абытарды тітіркендіріп сер етеді. Кбінесе дндерді дейді (2-4 кг/т).
Гептахлор - а тсті, кристаллды, суда нашар, органикалы еріткіштерде жасы еритін, сырты орта серіне тзімді, те уытты инсектицид. ояндара терісі арылы лтіре сер етеді (ЛМ100-500 мг/кг). Гептахлор еркек малдара араанда, рашыларды организмінде 8-есе кп млшерде жинаталады. Азы-тлік рамында бл препаратты болмааны дрыс.
Полихлорпинен (стробон жне хлортен) - ашы сары немесе ашы оыр тсті, иісі скипидарды иісі секілді, органикалы еріткіштерде жасы еритін сйы акароинсектицид. рамында 66 %-а дейін хлор бар, шырын секілді сйы. ызылшаны зын тмсытарына жне колорада оызына арсы олданылады. Орташа уытты, теріні, кілегейлі абытарды тітіркендіріп, гепатотропты сер етеді. Сырты ортада белсенділігі 2-3 жыл саталатын тзімді зат. Полихлорпипенні серінен бйрек сті безіні милы абаты заымданады, ртрлі торшалар дистрофияланып, ісінулер, ан оюланулар байалады, ан рамындаы холестеринні дегейі ктеріледі. Сулы эмульсиясы олданылады.
Полихлоркамфен (токсофен, фенотокс) - суда ерімейтін, ал органикалы еріткіштерде жасы еритін, рамында 66-69 % хлор бар, ою ср, олдану аясы те ке инсектоакарацид. 1 %-ды сулы эмульсиясы трінде картопты, ант ызылшасын, бршаты, кп жылды шптерді деу шін, сонымен атар, малды эктопаразиттерін жою шін олданылады.
Дихлордифенилшхлорметан (ДД) - 1873 жылы синтезделініп алынан, алашы ХО-ды бірі. Инсектицидтік сері 1937 жылы аныталды. 1940 жылы кеінен олданыла бастады. Ал 1970 жылдан мал шаруашылыында олдануа тиым салынан. Біра шет мемлекеттерде (Жапония) лі де кеінен олданылады. Азытаы шектеулі алды млшері: 0,05 мг/кг. ДД- а тсті суда ерімейтін, органикалы ерітінділерде жасы еритін, минералды ышылдара, жарыа те тзімді, техникалы трі ашы оыр тсті кристаллды нта. Дуст, эмульсия трінде олданылады. Топырата за саталатын инсектицид. Кенелер ДД-а тзімді. Азытаы шектеулі алды млшері 0,05 мг/кг, ал уытты млшері малдар шін: кре тамыра енгізгенде 55 мг/кг, ішке 550 мг/кг.
Дихлордифенилекіхлорэтан (ДДЕ) - органикалы ерітінділерде жасы еритін нта, ДД-ны негізгі метаболиттеріні бірі. ДДД бйрек сті безі милы абатыны жмысын нашарлатып, сл блу ызметін тмендетеді. Тыныс алу ферменті- цитохромоксидазаны жмысына серін тигізіп, гипоксия жне асфиксия алыптастырады. Стероидті гормондарды гидроксилденуі малдарды німділігін тмендетіп сер етеді. Азытаы алды млшері: 0,05 мг/кг аспауы керек.
Патогенезі. Хлорорганикалы осылыстар теріні, кілегейлі абытарды тітіркендіріп сер етеді. Тері асты жне ішкі майларда, орталы жйке жйесінде, бйректе, бауырда, бездерде жинаталып, кумулятивті сер етеді. ХО-мен айталап жанасу созылмалы улануа кеп сотырады.
ХО-тар негізінен орталы жйке жйесіне, бауыра уытты сер етіп, миды тітіркендіреді, жйке штарындаы медиаторларда жинаталып, орталы жне шеттік жйке жйесі ызметін бзады. Осыны нтижесінде, жйке жйесімен мшелер арасындаы байланыс бзылып, ртрлі дірілдер, тыныс алу жйесін, жректі, ішкі мшелерді жмыс істеу абілетіні нашарлааны байалады. Бауыра енген ХО, мыым орналасып, оны белок тзу жне уа арсы (антитоксиндік) функциясын заымдайды.
Хлорорганикалы осылыстарды метаболиттеріні мал азасын уландыруда маызы зор. Мысалы, дихлорэтан ан арылы тарап, орталы жйке жйесінде, бауырда, бйрек сті безінде, іш майларында жинаталып, бауырда хлорсызданады (дехлорлану). Нтижесінде оны те уытты метаболиттері хлорэтанол жне монохлорлы сірке ышылы тзіледі. ХО орталы жйке жйесіне наркотикалы сер етіп, бауырды жне жрек ан тамыр жйесін заымдайды. Олар ан тамырларыны ткізгіштігін жоарылатып, организмні сусыздануына, бауыр торшаларыны дистрофиясына, азат синтезіні тмендуіне кеп сотыратын гепатоцид мембранасындаы жне эндотелий торшаларындаы липидтерді айталап тотыуын детеді. Белоктармен, соны ішінде, микопротеидтер, гликопротеид жне альбуминдермен кешенді рекеттесіп тиол ферменттеріні белсенділігін тмендету, торшаны биомембранасыны ткізгіштік асиетін бзу- ХО-а тн крініс.
Клиникалы белгілері. Азаа тскен уды млшеріне, жанасу затыына байланысты жіті жне созылмалы трде теді.
Жіті трінде аза жалпы озады, алаш рефлекторлы сезімталды жоарылап,кейіннен керісінше тмендейді. Тыныс алу жиілеп, сілекей аады, мойныны, денені жне аятарды блшы еттері тартылып, озалыс координациясы бзылып, кзді кру ммкіндігі нашарлайды. Кйісті малдарда ентігу, таз арынны кебуі (тимпания) байалады, жатаан келеді. андаы ацетилхолин млшері 80 %-а дейін ктеріліп, ацетилхолинэстераза ферментіні белсенділігі 35%-а дейін тмендейді. ртрлі дірілдер алыптасып, ауа жетіспей, нтижесінде тыныс алу тотайды.
Гексахлоранмен уланан бзауда 30-45 мин. кейін улану белгілері байала бастайды. Бзау ыырсып, атты мазасызданады. Блшы еттері дірілдеп, сілекей аады, іші кебеді. Ара омырталары иіліп, тыныс алуы нашарлаан мал леді. лтіре сер ететін млшері 5-10 мг/кг.
Кельтонмен жіті жн созылмалы трде уланан тауытарды анында гемоглобин мен эритроцит млшері кбейіп, бауырды азат тзу функциясы бзылады. Жректі биоэлектрлік белсенділігі згереді.
Улануды созылмалы трі азаны жалпы кйзелуімен, тбетіні тмендеуімен, блшы ет тонусыны лсіреуімен жне жиі-жиі несеп, нжіс блуімен сипатталынады. Улануды ауыр трінде атаксия, салданулар байалады.
Патологиялы-анатомиялы згерістер. Жіті улану кезінде ішек-арын жйесі кілегейлі абытары абынып, паренхиматозды мшелерге ан толуымен сипатталынады. Кеірдек жне бронхтар кпіршікті сйыа толы, кпе ісінген, тыныс алу жйесі, кілегейлі абытары, эндокард, эпикард, бауыр мен бйрек жне т.б. лпалар анталаан. Кйісті малдарды арыны газа толан.
Созылмалы улану кезінде рса уысы мшелерінде жне кпеде ан іркілу, майлы дистрофия, бауыр мен бйректе ан толу, клеміні лаюы, ми лпасыны ісінуі секілді белгілер байалады. Сонымен атар, жекелеген мшелер мен лпалар ісініп, жйке блшы еттері мен бауыр лі еттенеді.
Балау. Анамнездік деректер, клиникалы белгілер, сою жне химиялы - токсикологиялы талдау нтижелеріне сйене отырып баланады. Балауды зертханалы дісінде, ХО-ды те кп жиналатын деполы мшелері - тері асты жне іш майларын, бауыр, бйректі ми мен жлынды патологиялы - анатомиялы тексеру лкен нтиже береді.
Емдеу. Хлорорганикалы осылыстарды ана туін тежеп, арынды уытты заттардан босату ажет. Бл шін тзды іш ткізгіштер, сорыш жне стырыш дрілерді олданады. Ішке белсендірілген кмір, кре тамыр арылы натрий хлорлы натриді гипертониялы ерітіндісін, 40 % глюкоза,
10% кальций хлориді немесе 0,5-1 мл/г кальций глюконатын береді. Дірілдерге (судороги) арсы йы келтіретін жне тыныштандыратын препараттар олданылады. 7 % хлоралгидрат ерітіндісін кре тамыр арылы жылыа 100-200 мл, мйізді ірі араа 50-75мл енгізу дрыс нтиже береді. Спецификалы антидот ретінде ацетилцистейн жне цистесан, организмді алпына келтіру шін метионинді 25 мг/кг, аскорбин ышылын 5 мг/кг жне глюкоза, калий, натрий хлориді ерітінділеріні оспасын кешенді трде олданылады.
Сульфаниламид препараттарын олдануа болмайды, йткені олар, керісінше, ХО-ды уытты серін 1-2-3-есе арттырып жібереді.
Алдын алу шаралары. Малдарды дегенде ХО-ды олданылатын млшерінен асырмаан абзал. Азытардаы шектеулі алдыты млшерін баылап тру ажет. Тасымалдаанда жне олдананда ауіпсіздік ережелерін ата сатап, ХО-мен делген жайылымдара малдарды крсетілген уаытында (21 кннен кейін) жіберген жн. ХО-ты азытардаы олдануа болатын шектеулі млшері: ДД изомерлерімен метоболиттері- 0,05 мг/кг; гептохлоркамфен- 0,05- дейін; дилор-0,1 дейін; полихлоркамфен жне полихлорпинен-0,25 мг/кг дейін.
ДД жне гексахлораннан созылмалы трде уланан мал етінде бл пестицидтер 9-10 айа дейін саталынады, етті сапасы згереді, ышылды-сілтілік тепе-теділік бзылады.
Жасанды пиретроидтар
Пиретроидтар – рамында циклопропан карбон ышылыны цинерин, пиретрин секілді сер етуші туындылары бар крделі эфир. Синтетикалы жолмен хризантема сімдігінен алынады. Бізді дуірімізге дейін пиретроидтар дрілік тймеда гліні нтаы ретінде олданып келген. Ал химиялы рамы тек ткен асырды 50-ші жылдары ана белгілі болды.
Цинерин мен пиретрин - зіне тн иісі бар, тотыу жне гидролиздену нтижесінде белсенділігін тез жоятын сйыты. Оларды синтездеу те иын. Сондытан, азіргі уаытта оларды жасанды жолмен алып, алынан крделі эфирді - жасанды пиретроидтар дейді. Жасанды пиретроидтар азіргі уаытта те жиі олданылады. здеріні кшті инсектицидтік жне акарицидтік белсенділігімен ерекшеленеді. сері ФО-а араанда кштірек жне р гектар жерге жз грамма дейін ана олданылады.
Пиретроидтарды сырты ортаа тзімділігі тмен. Біра ауыл шаруашылыында жне ветеринарияда дрыс олданбау - адамдар мен жануарлар арасында улану тудырады. Пиретроидтарды уыттылыы р мала р трлі. Оны ішінде жоары уытты, орташа уытты жне уыттылыы лсіз препараттары болады. Жылы анды жануарлар шін децис, сумицидин секілді пиретроидтар те улы. Барлы пиретроидтарды кумулятивті сері тмен.
Ровикурт- лсіз иісі бар, органикалы еріткіштерде жасы, суда нашар еритін, ашы тсті майлы сйыты. рамындаы сер етуші зат - перметрин. Мал дрігерлігінде перметрин (амбуш, корсар) трінде олданылады. Ол рамында 25% сер етуші заты (перметрин) бар эмульсия трінде шыарылады. ндірісте сонымен атар, рамында перметрин бар стомазан, креопир, анометрин жне пирвол олданылады.
Перметринді асты тымдастарды, ккніс німдерін, жзімдіктерді, дрілік сімдіктерді деу шін зиянкестер мен кенелерге арсы 0,01-0,02 %-ды эмульсия трінде 0,1-0,2 кг/га млшерінде брку арылы олданылады. Малдарды 0,05-0,1%-ды сулы эмульсиясымен шомылдырылады. Сауын малдара олдануа болмайды. Бл пестицид аралар мен балытара те улы сер етеді.
Пирволды 0,05%-ды сулы эмульсиясымен делген ой етінен 3 кннен кейін 0,051, бауырынан-0,045, бйрегінен-0,043 мг/кг перметрин кездестірген. Ал 10 кннен кейін бд німдерді перметриннен толы таза болатыны аныталды. (Э.К.Рахматуллин, 1997).
Арриво, инта-вир, цимбуш, циперкил, циракс, щерпа, циткор, ципершанс- рамында сер етуші зат циперметрин бар, лсіз иісті тссіз сйы трде олданатын заттар. Органикалы еріткіштерде жасы, суда нашар ериді. Эмульсия жне таблетка трінде шыарылады. Асты жне жзім алаптарын, ылан жапыратарды, мдени сімдіктерді, асты оймаларын зиянкес жндіктер мен кенелерден орау шін, брку арылы олданады. рамында циперметрин бар пиретроидтар ауіпті емес. Атжалман шін ЛМ50 - 250-300 мг/кг. Біра аралар мен балытар шін улы (ЛМ50-0,0012).
Бл препараттармен атар, ндірісте децис, биорин, дельтацид, буфетрин (рамында сер етуші зат- дельтаметрин бар), бутокс (сер етуші зат-0,005% декаметрин), данитол (фенпропатрин), зета жне фюри (зета- циперметрин), фенакс (фенвалерат) сияты пиретроидтар олданылады. Пиретроидтарды кемшілігі: жиі олдану барысында жндіктер мен кенелер бейімделіп алады.
Токсикодинамикасы.Пиретроидтар (децис, сумицидин, цимбуш) орталы жйке жйесіне уытты сер етеді. Бауырдаы жне ан сарысуындаы холинэстеразаны, сілтілік фосфатазаны, жалпы азатты жне мочевинаны дегейін тмендетеді.
Клиникасы. Пиретроидтардан мйізді ірі араны, ойларды, шошаларды улануы тіркелмеген. Ал улана алан малдар жалпы лсірейді, кейінен озады, тремор, ртрлі дірілдер алыптасады. Сілекей аады, теріні сезімталдыы тмендейді.
Азадан пиретроидтар несеп, нжіс арылы блініп шыады.
Патологиялы – анатомиялы згерістер.Зертханалы жануарлара пиретроидтарды лтіре сер ететін млшерін еккенде мида зат алмасуды бзылуы, эпикард пен эндокардта нктелі ан талаулар, ішек-арынны кілегейлі абыында катаральды абынулар байалады.
Емдеу. У айтарыш (антидот) жо. Улану кезінде ішке бесендірілген кмір, іш ткізгіш, стырыш заттар береді.