Фтор жне оны осындылары
Фтор (Fluorum) - алыпты жадайда зіне тн иісі бар, ашыл сарыш газ, галоген тобына жатады. Алашы рет 1810 жылы француз алымы физик А. Ампер алан, ол алашыда фторды флуор атымен атаан, ал кейіннен фтор (фторис) сзінен алынан – бзушы, иратушы деген ат берген. Бізде бл екі атауда саталан, ал баса елдерде флуор деп атайды. Француз химигі А.Муассон жарты асыр ткеннен кеиін фторды таза кйінде алан.
Фтор - табиатта ке таралан. Ол кптеген минералды заттарды рамына кіреді: флюорит Са2, апатит-Са10, (,СІ)2 (РО4)6, криалит-Na3AtF6 жне т.б. фтор су кздерінде де болады, сімдік жне жануарлар азасыны рамдас блігі.
Фтор алмасуыны бзылуынан, жануарлар арасында флюороз ауруы пайда боланы аныталан. Бл ауру ішетін суды рамында фторды алыпты млшерден кп болуыны салдарынан болады. Кейіннен, баса елдерде бл ауруды ауыл шаруашылы малдарында да жиі кездесетіні белгілі болды.
Фтор адам мен жануарлар азасына ажетті микроэлементтерді бірі боландытан, оны жеткіліксіз тсуі кері серін тигізеді.
Ветеринарлы токсикологияда, фтор осылыстарыны кейбір трлеріне ана жеке тоталады. Осындай фторлы осылыстарды бірі фторлы натрий, бл осылыс ауыл шаруашылыында ртрлі масатта те ке олданылады.
Фторлы натрий (натрий фториді) жне кремний фторидін шегірткелерге арсы жне сімдіктерді зиянкестеріне арсы дрілеу шін олданады.
Натрий фторидін алмастыратын инсектицидті бірі - фторлы кальций (Са2). Осы химикаттарды дрыс олданбау малды улануына келіп соады. Фтор осылыстарыны уыттылыына оны судаы ерігіштігіне арап баа береді. Мысалы, суда еритін натрий фторидіні (4%-а дейін), баса фторды осылыстарымен салыстыранда уыттылыы жоары.
Ауыл шаруашылыында жиі олданылатын кейбір фтор препараттарыны ысаша сипаттамасы:
Фторлы натрий - лайлы, а тсті,иіссіз,кристалды нта,кп сатаанда ртрлі клемді кесектерге айналады. Фторлы натрий кеміргіш жндіктерді жлдыз рт сатысын жою шін жне сректерді консервілеу шін ерітінді трінде олданылады.
Фторлы натрийді уытты млшері ірі ара малына жне жылыа 10 г-нан жоары. Біра 50г-нан асан жадайда мал лімге шырайтынын зерттеушілер анытаан.
Фторлы кремнийлі натрий (Na2SіF6) - са, а немесе сл сарыш тсті, иіссіз, ауыр нта. Суда нашар ериді (1%-ке), сондытан сімдік зиянкестеріне арсы тозадандыру, оймалардаы кеміргіштерді жою шін олданады. Бдан баса фторды осылыстары ауыл щаруашылы малдарына антигельминтті зат ретінде де олданады.
Уралит - крделі рамды, рамында 77% фторлы натрий, 15% динитрофенол жне 8% мифузорлы топыраы бар препарат. Паста жне ерітінді трінде олданылады, сары тсті, сйектерді консервілеу жне оны шірімеуін алдын-алу шін олданылады.
Жануарлар уралитпен делген затты сйсіне жалайтыны жне фтор осылыстарымен ластанан сімдіктерді жейтіні белгілі. Бл былыс фтор осылыстарыны дміні тзды болуымен тсіндіріледі.
Токсикологиясы. Ауыл шаруашылы малдары жиі фторлы жне кремний фторлы натриймен байланыста болуы ммкін.
Фтор ионыны сер етуіндегі басты ерекшелігі, оны азадаы энзимді былыстарыны (процестерді), лпаларды оттегін абылдауыны жне блшы еттерде ст ышылы тзілуіні тмендеуімен сипатталады.
Азаа кп млшерде тскен фтор андаы кальций,фосфор жне ан ауыздарына сер етіп, минерал алмасу былысын бзады.
Фторидтер анны йыыштыын тмендетеді. Фторидтермен улану жас малдарда жне буазды кезеде ауыр теді, йткені мндай жадайда жануарларды фтора деген сезімталдыы жоары болады.
Фтор осылыстары азыпен кп млшерде тскен жадайда, сйек лпаларында кп шоырлананда, мал тбетіні тмендегені байалады.
Егер рационда кальций,фосфор жне Д-витамині кбейсе, жануарларды фторды уытты серіне ттеп беру абілеті кшейеді.
Американды алымдарды мліметі бойынша, минералды азыта фторды млшері ірі араа 0,3%, ойа 0,35%, шошаа 0,45% стара 0,6%-тен аспау керек.
Баса фторлы осылыстармен фторлы натрийді азаа млдем ауіпсіз млшері 1кг салмаа: ірі араа - 30-50мг: ой мен шошаа - 70-100; шшелреге - 150-300; крке тауытара - 300-400мг. Осы мліметтерге арап, фторлы осылыстарды млшерлеріні ке ауымды сер ететіндігін байауа болады.
Фторды осылыстары ерімейтін осылыстар трінде сырта нжіс, зр арылы блінеді.
Зрді 1 литріндегі фторды млшері 10мг-нан асса, онда огранизмде фторды кп млшерде екенін немесе жіті улананын немесе созылмалы интоксикация салдарынан сйек лпаларынан шыанын байаймыз.
Улануды клиникалы белгілері. Фтор жне оны осылыстарынан улану жануарларда жіті жне созылмалы трде теді. Созылмалы трде туін кбінесе флюороз деп те атайды. Жіті улану – фторлы жне кремнийді фторлы натрийін жануарлара гельминтоз кезінде антигельментик ретінде олдананда жне азыты жеммен бірге азаа тсуінен, жануарларды фтор жне оны осылыстарын олданатын ксіпорындарды жанында за сталуынан немесе жайылуынан болады.
Ірі ара малы фторлы натриймен жіті улану кезінде малда жалпы лсіздік, шаншу, рса абырасы аумаыны ауырсынуы, блшы еттерді тартылуы байалады. кпе, жрек ызметтері бзылады, тыныс алуы жиілейді, тамыр соуы лсірейді, дене температурасы алыпты жадайда немесе сл жоарылайды. заа созылан жадайда температурасы 36С°-а дейін тмендеуі ммкін.
Таз арынны желге толуы байалады. Малды тбеті болмайды, кейде зерттегенде ауыз уысыны кілегейлі абытарыны ісініп, ызаранын, кз арашыыны лкейгенін, мйізді абатыны блдырауын круге болады. Уланудан кейін 2-3 туліктен со несеп рамынан фтор кездестіруге болады. Зр оюлау жне тсі деттегідей кгірттеу. Мал тыныс алу орталыыны жне жректі параличінен (салдануынан) немесе ауыр жадайда 2-3 тулік ішінде мал леді. Мал жазылан жадайда алпына келу процесі сіресе, асорыту аппаратыны алпына келуі заа созылады. Фтормен созылмалы улану кезінде малды німділігі едуір тмендейді. Алашыда стті блінуі крт азаяды, мал арытайды, тбеті тмендейді, ал соынан флюороза тн клиникалы белгілер крініс табады. Созылмалы трдегі улануды айын крінісі ірі арада алашыда терісі райды, серпімділігі жоалады, тктері сыныш келеді, іші ту, тбетіні тмендеуі байалады. Тіс эмальдарыны датануы, улануды созылмалы тріні алашы белгілеріні бірі.
Зертханалы зерттеу кезінде заымдалан сйектерде фторды млшері алыптаыдан 5-6 есе кбейгенін анытаан. Американды зерттеушілерді мліметтері бойынша жануарлар сйегіні рамында фторды млшері 0,6мг-а дейін жоарлайды.
са мал. са малдарды (ой, ешкі) клиникалы белгілері аз дрежеде зерттелген. Фторидтермен улананда ойларда ірі аралардан ерекшелігі, оларда улануды жіті аымы жиі кездеседі, улану фторды антигельминт ретінде олдану салдарынан болады. Фторды азаа за уаыт енуінен улануды созылмалы трі туындайды. Жіті интоксикация кезінде ойларда, ірі ара малында крінетін клиникалы белгілер байалады, яни мазасызданады, тыныс алуы жиілейді, рса аумаы ауырсынады, сілекейі аады, іші теді. Бірнеше туліктен кейін мал лімге шырайды. Жіті улануда ешкілер кйзеледі, бл кезде оршаан орта серіне ешандай реакция болмайды, азы пен судан бас тартады, ст тзілуі азаяды, ал ауыр жадайда стті блінуі млдем тотайды, нжіс пен зрді блінуі жиілейді. Дене температурасы алыпты.
Шоша. Ересек шошалар фтор осылыстарына тзімді келеді. Біра, соы жылдарда бларда улану бір емес бірнеше рет байалан. Улану аскаридоз жне баса да гельминтозды ауру кезінде фторды антигельминтті препарат ретінде олдану салдарынан болады. Уланан малды жадайы кйзелген, тбеті болмайды, мазасыздану байалады, малды нжісі сйы жне жиі блінеді, блшы еттері дірілдейді. Ал алан клиникалы белгілері баса жануарлара сайды.
Жылы. Улануды лсіз дрежесінде мал кйзеледі, тбеті тмендейді, атты шлдейді, озалысы иындайды, сйы нжіс блінеді, блшы еттерді фибриллярлы дірілі байалады. Кілегейлі абытарын зерттегенде оны сары немесе аралау тске (уралит) бояланын креміз. Тыныс алуы, тамыр соысы жиі. Дене ызуы алыпты немесе субфебрильді. лімге душар ететін немесе ауыр трінде мал мазасызданып, озады. Шаншу белгілері жиі байалады. Кілегейлі абытары гиперемияланады, ісінеді, мал дефекация кезінде ауырсынады. Тамыр соуы (80-100) жне тыныс алуы (40-60) жиілейді (минутына). Зр оюланады жне тсі кгірттенеді. лім жректі жне тыныс алуды салдануынан туындайды. Осы симптомдара арамастан дене температурасы алыпты болады.
Мысы пен ит. Бларда жіті улану кезінде су, іші ту жне депрессияны айын кріністері байалады.
стар. Блар да фторды осылыстарымен атынаста болуы ммкін (соны ішінде, фторлы барийді кеміргіштерге арсы олдану кезінде). Клиникалы белгілері озу,су, іші ту жне салдану былыстарыны крінуімен байалады.
Патолологиялы - анатомиялы згерістер. лексе тез сіресіп атады. лтабар тбі, ащы ішекті кей жерлері анталап абынан, ліетке айналан. Оларды кілегейлі абыы оп-оай сыдырылады, оны астындаы абаты кілкілдеп алыдаан. Сиырды бауыры сарайан, рі морт сыныш келеді, бозаран, ал жылы бауыры лайан. Бйректерді клемі лкейген, оларды ан кернеген, оны стінгі абатында ан датары крінеді. Жрек еті болбыр, оны тсі оыр. Шошаны ащы ішегі бір-біріні ішіне кіріп атпарланан. сты етті арныны ішкі абыы астыы абаттардан айрылан, оны ішектері абынан, кейде бауыр жарылан.
Жіті трінде асорыту азаларыны кілегейлі абытары заымдалады. (ауыз уысы, асазан, ішек). Біра, бл згерістер жануарлар бір тулік немесе одан кп кн ауыранда байалады.
Ал,созылмалы трде улананда патологиялы згерістері айын білініп, алдымен сйек лпалары заымдалады, тістері бзылады, оларды йкелуі, мжілуі жоары,тсі оырлау. Сйектері ерекше а тсті, буындарда экзостаз байалады. Гистологиялы зерттеу кезінде остеопороз кріністері айындалады. Бауырында майлы айта трлену былысы (перерождения), бйректе созылмалы паренхиматозды нефритке тн згерістер байалады. Жрек блшы еті, баса блшы еттер сияты болбыр, ашыл тсті. Кілегей абыты астында ан юлар байалады. Асазан – ішек жолдарында созылмалы абыну белгілері крінеді, лимфа тйіндері (сіресе шажырайлы) лкейген.
Балау. Фтор осылыстарымен улануды балау едуір иын. Алдымен, шаруашылыта рамында рамында фтор бар осылыстар мен минералды зат бар-жоын анытап аламыз. Клиникалы белгілерді балауда алатын орны шамалы.
Емі. Фтор азада кальциймен осылып, нтижесінде кальций млшері азайып, лпаларды декальцинациясы туындайды. Осыан байланысты жіті улану кезінде кальций препараттарын, 10% - ды хлорлы кальцийді венаа егеді жне асазанды жылы сумен жуып-шаяды. Бдан баса созылмалы улану кезінде (флюороз) ірі ара малыны рационына алюминий препараттарыны (сульфат жне хлорид) 0,5%-а дейінгі млшерін осуа болады. Соы кезде фтормен улануда антидот ретінде магнезия сульфатын ірі араа 800г, са малдара 100г зонд арылы береді. Тамыр арылы хлорлы кальций (200-300мл 10%-ды ерітінді трінде баяу жібереміз), ауыз арылы магнезия сульфатын беруге болады. Соысыны млшерін 3-4 есе азайтып береміз. Ал аланына симптопатикалы (кофеин, жылу) ем жргіземіз.
Алдын - алу шаралары. Фтормен улануды алдын алу шін, е алдымен минералды азыты рамынан осы элементті млшерін анытаймыз. Кптеген минералды тыайтыштарды рамында фторды белгілі млшері болады, сондытан жануарларды, старды улануы байалады. Минералды азыты берер алдында, оны рамындаы фторды дегейі оны таайындалан млшеріне сйкес келуін адаалау керек.
Мала беретін азы пен суды рамындаы фторды млшері бір литр суда 1мг-нан аспауы тиіс. стар сторектілерге араанда фтор осылыстарынан улануына те тзімді келеді. Егер сты азыыны рамында фторды млшері 300-400мг/кг-а дейін рсат етілсе, ал ірі араа 10 есе аз болуы керек, яни 30-40мг/кг.
Талдау. Фторды анытау зертханалы жадайда жргізілуі ажет. Зерттеу шін р трлі зерзат (жануарларды органы, дн, шп, рама жем, су, т.б) жіберуге болады. Бдан баса сапалы анытау шін кптеген реакциялар ояды. Асазан ішіндегі жынны рамында фторды бар-жоын тез анытау шін жне де тіс пен сйекті зерттеу шін, Николаев дісі бойынша ккірт ышылын олданады.