Карбамин, тиокарбамин жне дитиокарбамин

ышылдарыны туындылары (карбаматтар)

Карбамин ышылы туындылары з кезегінде алкилкарбамин ышылыны арилді эфирлері (байгон, беномил, дикрезил, севин, алкилсевин) жне арилкарбамин ышылыны алкильді эфирлері (ацилат, бетанал, ИФК, хлор-ИФК) болып блінеді.

Тиокарбамин туындыларына – тиллам, тиобенкарб, триаллат, ялан жне видат (оксамил) жатса, ал дитиокарбамин туындылары – карбатион, тетраметилтиурамдисульфид (ТМТД), цирам, цинеб секілді препараттардан трады. Бл пестицидтерді барлыы да те белсенді инсектоакарицидтер, фунгицидтер жне гербицидтер ретінде ауыл шаруашылыында кеінен олданылады. Олар оршаан ортада тез блінетіндіктен кумулятивті сер етпейді.

Байгон – суда нашар, спиртте жасы еритін, а тсті, тйіршікті, белсенді инсектицид. Жануарлар шін те уытты. Атжалман шін ЛД₅₀– 82-113 мг/кг. Эмульсия немесе дымыл тартыш нта, 5(-ды дуст жне 5-10(-ды саталан нта трінде шыарылады.

Беномил – суда жне майда нашар, спиртте жасы еритін, а тсті, тйіршікті фунгицид. Жануарлар шін уыттылыы тмен, тератогенді сері бар. Жайылымдарды деу жне таы баса да шаралар шін 1-12 кг/га, маталы алаптара 75-150 кг/га млшерінде олданылады.

Дикрезил – орташа уытты, мйізді ірі ара жне тауытара зиянын тигізетін кенелерге арсы олданылатын а тсті, тйіршікті зат, 0,2-1(-ды сулы эмульсия трінде олданылады.

Севин – орташа уытты, суда нашар, органикалы еріткіштерде жасы еритін, жарыа жне жоары температураа тзімді, тйіршікті инсектоакарицид. Бейтарап, ышылды жне сілтілі орталарда нафтола дейін гидролизденеді. Бл препарата рашы малдара араанда еркек малдар те сезімтал келеді. ЛД₅₀ зертханалы жануарлар шін 310-850 мг/кг; й ояндары шін-710; тауытара- 2120; ойлара-225; шошалара-354,5; мйізді ірі араа-150; жылылар шін-50 мг/кг. Яни, бл препарата тауытар тзімді келсе, жылылар те сезімтал. Уланан кезде несеп арылы нафтол блінеді.

Алкилсевин – севинге сас, суда нашар еритін препарат. Кенелерге, андалалара жне мамы рттара арсы 0,05-0,2 -ды эмульсия немесе суспензия трінде олданылады.

Ацилат – суда нашар, органикалы еріткіштерде жасы еритін тйіршікті зат. Жануарлар шін уыттылыы тмен. ант ызылшасыны, брша жне асты тымдас сімдіктерді арам шптеріне арсы олданылады.

Бетанал – жануарлар шін уыттылыы тмен, органикалы еріткіштерде жасы еритін, тйіршікті, белсенді гербицид. ызылша алаптарын деу шін олданылады (6-8 кг/га).

ИФК (изопропилазотфенилкарбамат) – спиртте жне ацетонда жасы, суда нашар еритін, тйіршікті, белсенді гербицид. Жануарлар шін уыттылыы тмен, азадан аминфенол трінде блініп шыады.

Видат (оксамил) - лсіз ккіртті иісі бар, органикалы еріткіштерде жне суда жасы еритін кристалл. 10% -тйіршік кйінде шыарылады. ызана, ияр алаптары рттарын жоятын нематоцид ретінде олданады.

Атжалмана лтіре сер етеді (ЛМ₅₀-110 мг/кг), кумулятивті сері жо, топыратан тез шайылып кетеді.

Хлор – ИФК – органикалы еріткіштерде жасы еритін, пияз жне ызыл жоныша алаптарын деу шін олданылатын белсенді пестицид. Млшері 9-30 кг/га. Топырата белсенділігін 3-4 айа дейін сатайды.

Тиллам – сумен нашар рекеттесетін, жануарлар шін уыттылыы орташа сйыты.

Триаллат – жаымсыз иісі бар, суда ерімейтін, ашы-ср тсті, тйіршікті зат. Зыыр, бидай жне тары алаптарын деу шін олданылатын гербицид. Млшері 2-4 кг/га. Уыттылыы тмен. Бл препарата ой, шоша, тауы жне й ояндары те сезімтал келеді.

Ялан - жаымсыз иісі бар, ашы-ср тсті, суда нашар ерйтін, уыттылыы орташа сйыты. Кріш алаптарын деуде жиі олданылатын гербицид. Гонадо- жне эмбрио уытты сер етеді.

Тетраметилтиурамдисульфид (ТМТД) – кгірт-ср тсті, суда нашар, органикалы еріткіштерде еритін, са тйіршікті зат. Асты тымдастарды, ккністерді ртрлі ауруларына арсы олданылатын фугицид. Жгері, брша, бидай, сбіз, ант ызылшасы тымдарын дрілеу шін де олданылады. Алколойдтарды уытты серін арттырып, аланша безі гормоныны блінуін тежейді. Жануарлар шін те ауіпті емес. Сезімтал малдар: й ояны ЛД₅₀ -225 мг/кг, содан кейін ірі ара, шоша. Кумулятивті сер етеді.

Карбатион– орташа уытты, суда жне метил спиртінде еритін зат. Гербицид, нематоцид жне фунгицид ретінде жиі олданылады. Оны метаболиті – метилизотиоционат - те уытты.

Цирам – суда нашар еритін, иіссіз, а тсті кристалды, белсенді фунгицид. Уыттылыы тмен боланымен де эмбриотоксинді, гонадотоксинді, бластомогенді жне тератогенді сер етеді.

Цинеб – суда ерімейтін, тйіршікті фунгицид. Уыттылыы лсіз боланымен, тітіркендіріп сер етеді. Картоп жне ызанаты фитофторы, шие коккомикозына арсы таптырмайтын фунгицид. Млшері 2-9 кг/га.

Бл препараттармен атар ронит, шабет (циклоат), эптам, витавакс 200, кемикар-Т, дитам-М-45, пенкоцеб, ридомил-МЦ сияты пестицидтер ндірісте кеінен олданылады. Бларды барлыы органикалы ертіткіштерде жне суда нашар, сілтілерде жасы еритін атты заттар. Картоп, ызана, ияр жне пияз алаптарын фитофтороз, макроспориоз, альтернариоз жне ризоктониоз ауруларына арсы деу шін олданылады. Уыттылыы тмен. Тышандар мен атжалман шін ЛД₅₀-1216 мг/кг. Аздап тітіркендіріп серетеді. Кумулятивтілігі лсіз. Улана алан жадайда бйрек, тала, аланша безі жне бйрек сті безі заымданады.

Патогенезі. Карбаматтар эритроцидтерді осмосты резистенттілігін тмендетіп, анны формалы элементтерін гемолизге шыратады. Торшаны биоабыыны функционалды жадайын бзып, калий мен натрий иондарыны тасымалдануына кері серін тигізеді. Осыны нтижесінде натрий, калий жне кальций иондарыны дитиокарбаматтарды дисульфидтік топтарымен байланысып, анда кальций иондары млшері азаяды. Яни, кальций мен фосфорды араатынасын згертеді.

Севин, триаллат секілді карбаматтар ацетилхолинэстераза ферментіні белсенділігін 40%- а дейін бседетеді. Севин, ТМТД серінен иммуногенез, пируватдегидрогеназа, сукцинатдегидрогеназа жне ксантиноксидаза ферменттеріні белсенділігі тмендеп, рамында мыс бар ферменттерді, церулоплазминні белогыны белсенділігін жоарылатып жібереді. Нтижесінде, нуклеин ышылы алмасуы жне биосинтезі бзылып, гипергликемия алыптасады. Севин, ТМТД жне цинеб жануарларды сіп-ну ызметіне уытты, кері серін тигізеді. Севин рашы малдарды хромосомаларына уытты сер етеді. Буаз малдарды лі тууын, іш тастауын жиі кездестіруге болады.

Диметиламин, ккіртсутек, ккіртті кміртек, тиомочевина секілді карбаматтарды метоболиттері, з кезегінде, иммунды-реактивті жйені, тотыу-тотысыздану рдісін згертіп, азат, кмірсу жне минерал алмасуды нашарлатады, гормоналды баланс (тепе-тедік) бзылады. Бауыр мен бйрек ызметіне заым келеді. Карбаматтарды азадан блінуі шошаларда 30-кнге, баса малдарда 4-5 кнге созылады.

Клиникалы белгілері. Уды млшері жне улану дрежесіне байланысты улану – жіті, жітілеу жне созылмалы трде теді. Севинмен ауыр трде уланан малдар тынышсызданып, сілекей ау, блшы еттерді дірілі, ентігу, тншыу секілді белгілер крсетеді. Тиллам, ялан сияты тиокарбаматтарды уытты млшері серінен озалыс координациясы бзылып, ртрлі салдану белгілерін байауа болады. Карбаматтар (карбин, тиурам, цинеб, манеб) азаттармен кешенді трде байланысып, аллергия, экзема жне астма (демікпе) секілді аурулар шаырады.

Патологиялы-анатомиялы згерістер. Бауырды ан тамырларына ан толып, бауыр лкейеді, майлы дистрофияланады. Аналы без лі еттеніп, кпе ісінеді, тамырларда тромб пайда болады. ТМТД – мен улананда кпе абынады, паренхиматозды мшелерде лі еттенген ошатар, ан йылулар, ккбауырды атрофиясы, сйек кемігіні аплазиясы байалады.

Балау. Негізінен анамнестік мліметтеріне, клиникалы белгілерге, патологиялы-анатомиялы сою жне химиялы-токсикологиялы тексеру нтижелеріне сйенеді.

Емдеу. Кешенді трде жргізіледі. Е алдымен кдікті пестицидтермен малдарды арым-атынасын жою. Ацетилхолинэстераза ферментіні жмысын жасарту шін блшы етке 0,5 мг/кг млшерінде атропин сульфатын енгізу керек.

Оксидоредуктаза ферментіні белсенділігін арттыру шін 3 тулік бойы блшы етке 5 мг/кг тропациннен, 5 мг/кг бензогексоннан жне 2 мг/кг кокарбоксилазадан тратын уайтарыш (антидот) оспасы олданылады.

ТМТД-дан улананда 2 мг/кг кокарбоксилазадан, 10 мг/кг лазикстен жне 20 (-ды камфораны майлы ерітіндісінен) ірі малдара 10мл, са малдара 1мл тратын уайтарышты блшы етке егеді. Сонымен атар, 0,5 %-ды лимон ышылы ерітіндісін (ірі малдара 1-2л, са малдара 0,1л) ішкізеді.

Алдын алу шаралары. Карбаматтарды олдану жне тасымалдау ережелерін ата сатау ажет. Уланан малдарды уаытында емдеп немесе сойан дрыс. немі оршаан ортадаы, азы рамындаы карбамат млшерін адаалап отыру керек.