МЫС ЖНЕ ОНЫ ТУЫНДЫЛАРЫ

Мыс (Cuprum), Cu – атомды массасы 63,54 болатын ауыр металл. Бл металл бізге ежелден белгілі. Табиатта рамында 1-10 пайыз таза мыс бар осынды трінде кездесіп, мыс сол осындылардан алынады. Мыс сімдіктер мен жануарлар азасына кнделікті те ажетті элемент. Ветеринария саласында мысты ккіртті ышылы кеінен олданылса, ауыл шаруашылыында зиянкестермен кресу шін тыайтыш трінде ртрлі бейорганикалы жне органикалы осылыстары олданылады. Мысты микрозлемент ретіндегі маызы те зор. Мыс азадаы ферментативтік тотыуа, ал омырталыларда ан тзу процесіне атысып, алыпты дегейде сйек кемігінде ан тзу функциясын уаттандырады,тотыу процесін жеделдетеді. Сйтіп, зат алмасу процесіне серін тигізеді. Мыс – шаян трізділер, маллюскаларды тыныс алу пигменті – гемоцианин рамына кіреді.

Кейбір сімдіктер рамында мысты млшері те кп болады да, малдарды улануына кеп сотырады. Жануарлар азасында мыс крделі жне ртрлі органикалы осылыстар трінде болады. Олар азаттармен байланыса тсіп, баса мшелерге араанда бауырда кбірек жинаталады. Одан баса мыс кптеген ферменттер рамына да кіреді (лактаза). ойларды азы рационына мыс осындыларын осып беру, оларды суін жне жніні сапасын жасартады, ал мысты топырата жетіспеуі сімдіктерді экзантема ауруына шалдытырады. сімдіктер рамында мысты жеткіліксіз млшерде болуы малдарда, сіресе, мйізді ірі арада анемия, жалаты (лизуха), іш ту секілді аурулар тудырады. Кейбір мемлекеттерде (Англия, Даыстан) азы рамында мысты жетіспеуінен озыларды жаппай лімге шырататын ауру – энзоотикалы атаксия пайда болатындыы длелденген. Ауруды е негізгі белгілері - озалыс координациясыны бзылуы, теселіп жруі, дірілдеуі, кейбір кездері аятарыны тырысуы жне салдануы жатады. Энзоотикалы атаксиядан лген малды сойып, зерттегендегі негізгі белгілерді бірі – ми жарты шарындаы ми лпаларыны сйылуы.

Ккірт ышылды мыс немесе мыс сульфаты – кбінесе дезинфекциялаыш зат ретінде олданылады. Ол ара-кк тсті кристалл, суда жасы ериді. Бл препарат бізге тотияйын деген атпен белгілі. Тотияйын рамында ккірт ышылды мыстан баса темірді, мырышты жне магнийді ккірт ышылды тздары, аз млшерде мышьякты туындылары кездеседі. Тотияйынны кпен осындысын бордос сйытыы трінде сімдіктерді зиянкестерімен, соны ішінде, саыраулатар тудыратын аурулармен кресу шін олданылады. Сонымен бірге, бордос сйытыын жндіктермен кресу шін париж кгімен де (зелень парижская) араластырып олданылады. Мыс сульфатыны уландырыш млшері: 1 килограмм салмаына шаанда ойа-200 мг, ірі ара малына-40 мг.

АБ препараты (фитопатолог Александр Борнгард есімімен аталан) – ср-ккшіл тсті, рамында 15-16% мысты ккірт ышылды гидрототыыны тзы бар ра нта. Асты тымдастарды днін ара кйеге арсы деу шін олданылады.

Мысты хлорлы тотыы – ашыл- жасыл тсті, рамында 50% белсенді сер ететін заты бар, ра немесе суспензия трінде олданылатын нта. рамында мысты хлорлы тотыынан баса: куприкол 30%, купритокс 30-50%, купрозан 37,5% жне цинеб 15% кездеседі. Бл препараттар нта жне паста трінде шыарылып, фунгицидті сер етеді.

Мыс шхлорфеноляты - ызыл-оыр тсті нта, органикалы еріткіштерде жне суда ерімейді. Дуст трінде олданылады. рамы 20% негізгі сер етуші заттан, 80% оспа заттардан трады. Бл препарат матаны гоммоз ауруымен кресте олданылатын те кшті химиялы зат. Бл препарат малды паренхиматозды мшелерін жне орталы жйке жйесін заымдайды.

Токсикологиясы. Мыс препараттары ауыл шаруашылыында сімдіктерді саыраулатар тудыратын ауруларына арсы, ал малдрігерлік жмысында антгельминтік дрілік зат ретінде кеінен олданылады. Мыс брша жне соя кнжарасында (жмых) кп кезігеді, сондытан бл нарлы мал азытарын кп бергенде, мал уланады. Мыс тздары азадан те баяу блініп шыады. Мыс тзыны лсіз ерітіндісі ттыр дрі ретінде сер етіп, ішек-арынны кілегей абыын атты тітіркендіреді, ал оны 10-30 пайызды ертіндісі арынны кілегейлі абыын кйдіреді, ащы ішекте азаа сііп, бауыра барып жиналады.

Алиментарлы жолмен тскен мыс осылыстарыны уыттылыы лсіз. арынны кілегейлі абытарын тітіркендіретін млшерде тскен мыс тздары малдарды стыртады. Сондытан , мысты ккірт ышылды тзын ертеде осы масат шін олданылан. Бл препарат азаа те аз млшерде ана сіеді. за уаыт сер еткенде азада жинаталып, ас орыту жйесіні кілегейлі абыын тітіркендіріп, малды арытатады, жне баса да клиникалы белгілер мен паталогиялы згерістер байалады. Кптеген зерттеулер нтижесіне сйенсек, кілегейлі абытар заымданан сайын, мыс осылыстарыны азаа сіуі де арта тсетіндігі длелденген.

Мыс азаа альбуминат трінде сіеді. Бкіл азаа таралып, онда за уаыт саталынады. Кп млшерде бауыр мен бйректе жинаталынады. Азадан несеп, нжіс жне су арылы блінеді.

Мыс осылыстарын ана немесе тері астына енгізу те ауіпті. оянны терісі астына мыс тотыыны 0,05г, ал итке 0,5г молшерін жіберсе, леді. Мыс сульфатыны тауытарды жаппай лтіретін млшері 1грамм.

Мыс сульфатыны концентрацияланан ерітінділері лпалар мен кілегейлі абытарды кйдіріп сер етсе, араласан ерітінділері капилярларды тарылтып, секрецияны тежеп, ттыр жне дезинфекциялы зат ретінде олданылады.

Ауыл шаруашылыы малдарыны мыс осылыстарымен жіті улануы сирек кездеседі. Ал мысты азаа аз млшерде тсіп, онда жиналуынан болатын созылмалы трі кездеседі. Улануды бл трі ойлар арасында жиі кездеседі.

Улануды клиникалы белгілері. Ас орыту жйесіне мыс осылыстары кп млшерде сер етсе, улануды жіті тріні белгілері байалады: ауыз уысы кілегейлі абыы тітіркенеді, сілекей аады, сады, іші теді, жрек жмысы нашарлайды, кейбір кездері тырысу, салдану белгілері жне ліммен аяталатын коллапс байалады. Нжісі шырыштанан, жасыл-кк тсті.

Мыс осылыстарыны за уаыт сер етуі, кп жинаталып, баяу блінуі нтижесінде улануды созылмалы тріні белгілері байалады. Мысты кп жиналатын орны – бауыр. Бауырды азаа тскен мысты залалсыздандыру абілеті лсіремейінше, ауруды клиникалы белгілері байалмайды. Бауырды жмысы лсіреген кезде кзге крінетін кілегейлі абытарды сараюы жне айын крінетін гемолиз байалады. Осы белгілер кріне бастааннан ауру жіті трге ауысып, ауруды соы ліммен аяталады. Несеп ызыл-оыр тстеніп гемоглобинурия немесе гемоглобинемия алыптасады. Мыс сульфатымен улануда, бл белгілерден баса, ринит, коньюктивит секілді белгілер байалады.

ойларда: ойды мыстан улануы жасы зерттелген. Ауру ой йірінен алып ояды, басы салбырап, сырты орта тітіркендірулеріне жауап беру абілеті тмендейді, кзге крінетін кілегейлі абытары, кейбір кездері терісі сараяды,тамыр соуы жиілейді, несебі ызыл-оыр тсті, іші теді. Блшы еттері дірілдеп, мойны арта айырылады, жріс-трысы бзылады. Бйірін басса ауырсыну байалады. Мал кешкілік мезгілде ешандай ауру белгісін крсетпей, таа жуы ліп кетуі ммкін.

Мйізді ірі арада: ойлара араанда ірі араны мыс осылыстарына арсы тру абілеті жоары. Кейбір дебиеттерде, егер 227кг салматы баа кнде 5г мыс беріп отырса, ол созылмалы трде уланып, 4 айдан со лімге душар болатыны айтылан (Shand kewіs, 1961). Саа мала араанда бзаулар улануа сезімтал келеді. Егер 8-11 айлы бзаулара рамында 80-130 мг/кг мыс бар ст алмастырышпен азытандыранда улануды ршуі байалады.

Мыс осылыстарымен созылмалы улананда кілегейлі абытары сараяды, зрі ызыл-оыр тсті, орталы жйке жйесі ызметі бзылады (мазасызданады, дірілдер байалады). Баса да клиникалы белгілері ойдікіне сас.

Шоша: Мыс осылыстарымен жіті улану сирек кездеседі. йткені, шошалар сады, сондытан, шоша сан кезде, оны міріне ауіпті мысты млшері сырта шыып кетеді. Созылмалы улану белгілері ойлардікіне сас, біра шошаларда гемоглобинурия байалмайды.

Жылыны жне ит-мысытарды мыс осылыстарымен улануы те сирек кездеседі. Байалатын клиникалы белгілері негізінен ірі ара мала сас.

стар: Балапандарды мыс осылыстарына сезімталдыы те жоары екенін айта кеткен жн. 1кг азыта 100мг-нан жоары клемде мыс осылыстары бар азыты беруге болмайды. Егер ондай азы берілсе, оларды суі тмендейді, гемолитикалы анемия, лсіреу, блшы ет дистрофиясы байалады.

Патологиялы-анатомиялы згерістер. Жіті улану кезіндегі патологиялы-анатомиялы крсеткіштер арына тскен мысты клеміне жне азаа сер ету затыына байланысты. лексе іші кеуіп дкиген. Тексеру барысында арын мен ішекті кілегейлі абыындаы абыну процесстері назар аудартады. Ішек-арынны кілегей абыы анталап абынан, оны кей жері ойылан, рса уысына ызыл су толан. Баса мшелердегі згерістер айын емес.

Созылмалы улануда керісінше, лексені сойанда згерістер айын крінеді. Мндай згерістерді негізгісі – кілегей абытарды сараюы. Бауыр аздап лкейген, сырты кедір-бдірлі, сарыш тсті, атрофиялы цирроз байалады. т абы тке толып, лкейген жне т ою, жасыл-оыр тсті.

Бйрек лкейген, бйрек абы астында анталаулар байалады,паренхимасы болбыр, оай жыртылыш. Талан ана толан, ара-оыр тсті. Перикард сйыа толы, эндокард асты анталанан. арын мен ішекті кілегейлі абытары алыдаан, анталаан, сары-оыр тсті.

Емі. Малды арынын жуып, тазалау керек. Одан кейін адсорбциялы заттар (кмір оспасы), мыс осындыларын бейтараптайтын заттар: кйдірілген магнезия, ккірт енгізу керек. Жмырта азатын, дм тзгіш заттар (глюкоза) берген жн. Симптоматикалы ем ретінде строфантин, кофеин олдануа болады.

Созылмалы улану кезінде е алдымен азы арылы мыс осылыстарыны азаа тспеуін адаалау керек. Азыпен бірге 3 апта бойы ойа емдік зат ретінде 50-500 мг млшеріндегі молибден ышылды аммоний беруге болады, 0,3-1г гипосульфитін кнде беріп отырса, жасы нтиже берері сзсіз.

Балау. Жіті улануды балау малды клиникалы белгілерімен бірге патологиялы-анатомиялы згерістеріне жне химиялы-токсикологиялы талдау нтижелеріне арай ойылады.

Созылмалы улану клиникалы белгілері, яни кілегейлі абытарды сараюы, гематурия белгілеріне арай баланады. Сонымен атар, бауырдаы мысты клемін химиялы зерттеуді де лкен маызы бар. Егер мал мыстан уланса, онда бауырды 1-килограмында мысты млшері 1000 мг асып кетеді. алыпты жадайда бауырдаы мыс клемі 25-50 мг/кг-нан аспауы керек.

Алдын алу шаралары. сімдіктерді мыс осылыстарымен дегеннен кейін, бл сімдіктермен малдарды, сіресе ой мен шошаны жеп оймауын болдырмаан жн. рамында инсектофунгицидтер улы химикаттар ретінде саталуы ажет. Мыс млшеріні брша жне соя кнжарасында анша бар екендігін зертханалы тексеруден ткізу ажет.