Мышьяк жне оны осылыстары
Мышьяк (Arsenіcum)AS - зіні табии осылыстарымен ежелгі заманнан белгілі. Табиатта ол негізінен оспалар трінде таралан: Аурипигмент атты (сары тсті) (As2 S3) ш ккіртті мышьяк жне Реальгара деген атпен белгілі, екі ккіртті мышьяк (кгірт ызыл тсті As2 S2) Бл препараттардан зге ол баса элементтермен осылан трінде де кездесе береді. Мышьяк элемент ретінде XVІІІ асырды соында (Лавуазье) белгілі болды. Аз млшерде мышьяк сімдік жне жануарлар азаларында да кездеседі. Біра мышьякты азадаы ызметі лі толы зерттелмеген. Мышьякты органикалы жне бейорганикалы химиялы осындыларыны трлері те кп жне ол рамындаы 3 жне 5 валентті мышьяка байланысты екі топа блінеді. Ариниттер жне арсенаттар жылыанды жануарлар мен адам азаларында белсенді трде сер ете отырып, оларды кбісі едуір уытты болып келеді. Мышьяк осындыларыны ауылшаруашылытаы мні те зор. Олар ртрлі сімдік зиянкестеріне арсы инсектицид жне гербицид ретінде олданылады.
Сальворсан жне баса органикалы мышьяк осындылары табыланнан кейін, мышьяк препараттары емдік зат ретінде тек ХХ асырды басынан бастап олданыла бастады. Мышьяк жне оны осындыларыны токсикологиялы мні зор. Мышьяктан адамдар жне жануарлар р дуірде ртрлі жадайда уланан (дейі, асаана). Улануды жіті жне созылмалы трлері кездеседі. Сонымен атар, мышьяк осылыстары скери ару- жара жасауда да жиі олданылады (люизит, арсиндер, мышьякты сутек).
Мышьякты физикалы- химиялы асиеттері.
Мышьяк жай кйінде детте а ср жне ара ср тсті аптамамен жабылан тыыз масса болып табылады. Ол те нашар ерігендіктен жануарлара ауіпті емес. Мышьякты еріген кйінде тек химиялы зертханаларда ана кездестіруге болады.
Мышьяк деген атпен мышьяк ангидриді шыады. Бл кейде мышьякты сусыз ышыл деп аталады. Формуласы As2 S3. Ол мышьякты ышылдан келесі тедеу арылы тзіледі.
2H3 AsO3 ( 3H2O+ As2O3 )
Мышьякты ангидрид - а, фосфор секілді (аморфты, шыны трізді) кесек немесе а нта трде кездеседі. Бл зат сонымен атар, а алайы деген атпен де белгілі. As2 S3 –ін ыздыран кезде кпіріп шып кетеді, тзілген будан сарымса иісі шыады. Мышьякты аморфты тотыы ысты суда аз млшерде ериді (1:5), ал ышыл мен сілтіде жасы ериді. нта тріндегі мышьяк ангидриді нмен кейбір састыы бар. Ол кпіршіштерге арсы олданылатын нта ретінде, нмен, кмірышылды бариймен араластырылып олданылады.
Мышьякты ышылды (натронды жне калилі) сілтілік тздары сонымен бірге, тиоарсениттер (ккіртпен осындылары) жасы ерігіштігімен ерекшеленеді жне арамшптерге арсы р трлі препараттармен бірге олданылады. Кезінде мышьякты отыра арсы да олданан. Мышьякты ышылды препараттарынан мышьяк ышылды натрий жне мышьяк ышылды кальций ке олданылады.
Мышьяк ышылды натрий (натрий арсениті). Блыыр ср тсті нта жне тйіршікті ср паста. Суы суда 26,7%-а дейін ериді. Мышьяк ышылыны екі препараты бар, мышьяк ышылды натрий жне мышьяк ышылды кальций. ГОСТ бойынша 79-82%- а дейін (51-52% - дан кем емес) мышьякты ангидрид бар. Оны арамшптерге шашу шін, сонымен атар, зиянкес жндіктерге арсы олданылады.
Мышьякты ышылды кальций (кальций арсениты) шегірткелерге, кйелерге, орманны зиянды кеміргіштеріне арсы олданылатын ашылдау жне оыр ср тсті нта. Суы суда ерімейді. рамында мышьякты ангидрид 70-72% млшерінде кездеседі. Мышьякты ангидридтен баса, мышьяк ышылына сйкес келетін мышьяк ангидриді бар.
Мышьяк ышылы жне оны тздары аз млшерде уытты. Тірі азалара сері 5 валентті мышьякты 3 валентті мышьяка ауысуына байланысты. Мышьяк ышылыны екі препараты бар, мышьяк ышылды натрий жне мышьяк ышылды кальций. Мышьяк ышылды натриді блмедегі шыбындарды жою шін, ааза сідіру арылы олданылады. Осы ааздармен серлесу барысында иттер мен мысытар уланады.
Мышьяк ышылды ангидрид а жне ашы ср тсті жасы тозаданатын нта. Суда нашар ериді. Кп жадайда сімдіктерді (ырыабат, ызылша жне т.б.) дрілеу масатында зиянкесті жндіктерді жою шін олданады (41-42%).
Ауыш шаруашылыында олданылатын жоарыда аталан мышьякты жне мышьяк ышылдан баса рамына мышьяк кіретін келесі препараттарды да білген жн.
1. Париж кгі (мыс ацетаты жне арсенитіні ос тзы) 1867 ж алаш рет Америкада колорад оызына арсы олданылан е алашы инсектицид. Жасыл тсті нта азір олданылмайды
2. Протарс- тальк жне каолинмен 14-18 % - а дейін араласан мышьякты кальцийді (арсенит) оспасы срлау немесе жасылдау тсті са нта. Ол суда ерімейді жне топырата зіні уыттылыын бірнеше жыл сатайды.
Аталан осылыстар бидайды дрілеу жне безгек масаларымен кресу шін олданылатын белгілі инсектофунгицид.
Мышьякты органикалы осылыстары мал азасына лсіз сер етеді. здеріні уытты серін олар протозойлы микрозиянкестерге - трипана, амеба жне таы басалара арсы крсетеді. Ауылшаруашылыында мышьяк препараттарын олдану кезінде оларды салыстырмалы улылыын ана ескермей, суда аз ерігіштігін де ескеру ажет. сімдіктер мышьяк препараттарымен делгеннен кейін здеріні бойына осы препараттарды за уаыта дейін сатай алады. Бл препараттар жауын суымен шайылып кетпейді, зіні химиялы рамын за уаыт згертпейді.
Мынандай келесіз жадайлар орын алан: химикаттар зіні уыттылыын за уаыт сатап, жануарларды араусыз алдырыланы улануына себеп болан.
Токсикологиясы. Мышьякты токсикодинамикасы те жасы зерттелген. Мышяк ана сігеннен кейін лпаа тікелей жне жанама трде сер етеді. Мышьякты тез сібеуіне байланысты оны токсикалы жергілікті сері те лсіз. Оны ерекшелігі сол - ол кйдіріп сер етпейді сонымен бірге, мышьякпен серлескен лпалар сау лпалара араанда кбірек бзылады. Паразиттермен заымданан (мысалы: ой отыры) малдарды шомылдыру кезінде мышьякты ерітінділерді, тері арылы сорылуы бден ммкін. Бл жадайда теріні заымдану дрежесіні орны- ерекше. Себебі сйы ерітінділер заымдалмаан тері арылы сіірілмейді. Сондытан терідегі заымданан ошатарды кп болуына арай мышьяк препараттары ерітінділерін олдану аупіде арта тседі. Ас орыту жйесі арылы тскен мышьякты сері, оны ерітінді трінде ену- енбеуіне байланысты. Мышьякты ерітінділері ас орыту жйесі арылы таралып, паренхиматозды мшелерде, соны ішінде бауырда кп, ал блшы ет пен сйектерде аз жиналады.
Мышьякты кп млшері, сіресе, тктерде (шаш, жн) кездеседі. Мышьякты мшелер мен лпалар таралуын тжірибе жзінде шошаларда тексерілген. Натрий арсенатын 2 торайа 104 мг берген кезде олар ліп алан: біреуі 3 кннен кейін, екіншісі 8 кннен кейін. Мшелермен, лпаларды талдау орытындылары кестеде крсетілген.
Кестеде мышьякты млшері ткте, одан кейін бауырда, бйректе кп млшерде кездесетін кре аламыз. Сонымен атар мышьяк препараттарын бергеннен кейін 8 кннен со барлы лпаларда мышьякты млшері тмендесе, бауырда сол алпында саталады, ал ішек-арында, майларда жне тятарда оны млшері керісінше кбейе тседі.
Мышьякты зат алмасу жне капилляра сер ететін улар атарына жатады. Оны зат алмасуа сері азадаы тотыу процессіні тмендеуімен айындалады. Ал, мышьякты капиллярлара серіне келетін болса, оны тонусыны тмендеуімен, біртіндеп салдануа кеп сотыратын капилляр саылауларыны кееюімен сипатталады.