Дріс. Евразияны климаты.
3.1. Евразияны климатыны алыптасуы.
3.2. Метеорологиялы жадайды жыл мезгілдерді згеруі.
3.3. Температурамен жауын-шашынны таралуы. Климат облыстары.
Евразияны климатында оны территориясыны аса клемділігімен байланысты ерекшеліктер айын крінеді. Материкті негізгі бліміні экватор мен Солтустік поляр шебері аралыында болуы, шыысы мен орталы бліктеріні ттастыы, батыс жне отстік жиектеріні тілімденуі, мхит бассейндеріні сері, крделі орография Евразияда аса алуан трлі климат жадайларын жасайды.
Евразиядаы жылды жиынты радиация тмендегі шектерде: арктикалы аралдарда ол 60 ккал-а, Европаны батыс блігінде — 70-тен 140 ккал-а дейін, Азияны отстік жне отстік-шыысында — 120—180 ккал, ал егер Аравияда Жер бетінде ен жоары шамада — 200—220 ккал згереді. Жылды радиациялы баланс Евразия шегінде 10-нан 80 ккал-а денін згереді. Январьда Бретань — Адриатиканын солтстігін — ара теізді ортасын — Каспийді отстігін — Корей тбегіні солтстігін — Жапон аралдарыны солтстігін осатын сызытан солтстікке арай радиациялы баланс — теріс.
Ауанын батыс-шыыс баытындаы тасымалы жне онымнн байланысты циклонды рекет Евразиянын кпшілік блігі шін басты атмосфералы процесс болып табылады. Батыс тасымалымен материкке бкіл жыл бойы Атлант мхитыны ауасы келеді де, оны шыысына дейін толы таралады. Атлантикалы ауа Шыыса арай озалан сайын ылалынан ажырап, ыста салындап, жазда жылынып (трансформацияланып) континенттік ауаа ауысады. Евразияны батыс блігіні горизонталды тым кп блшектенуінен жне орографиялы лкен тосауылдарды болмауынан Европаны стінде трансформация (згеруі) процесі біршама баяу теді де соан сйкес климатты жадайлар біртіндеп згереді. Тек Уралдан кейін, Азия шегінде, бкіл жыл бойы континенттік ауа массасы басым болатыны байалады. Жылынудаы айын айырмашылытар (Орталы пен Шыыс Азияны орографиясы ерекшеліктерімен байланысты кшейе тсетін жылынудаы жне ысым жадайындаы крт айырмашылытар (материк пен Тыны мхит аралыындаы Жерді баса барлы аудандарымен салыстыранда осы жерде барынша айын байалатын Евразияны шыысына тн наыз муссонды циркуляцияны анытайды. Евразияны отстік бліктеріні стіндегі циркуляция да шын мнінде муссонды сипатта болады, біра бл жерде ол материк пен нді мхиты арасындаы зара рекет арылы байалады.
Евразияда метеорологиялы жадайларды жыл маусымына арай алай згеретіндігін арастырайы.
ыста, жылыну мен ысымны блінуіні бір-бірінен айырмашылыы бір жзынан материк стінде, екінші жаынан Атлант жне Тыны мхиты стінде аса кшті байалады.
Евразия мен крші мхит бассейндері стіндегі январь изобаралары карталарында тмендегідей ысымды облыстар наты айындалады. Атлант мхитыны солтстік блігінде тмен ысымны тйы облысы (Солтстік Атлантты, немесе Исландиялы минимум) алыптасады. Ол солтстік атлантты жылы аыс серінен жне Солтстік Америка жаалауларынан шыаса арай озалатын тере циклокды депрессияларды жиі туіне негізделген Жылы аыс тарматарыны серіне жне теіз бассейндеріні континентке тереірек енуіне арай тмен ысым Солтстік Мзды мхитты отстік блігі мен Европаны Батыс жаалауларына да тарайды.
Циклонды депрессияларды ыстаы негізгі озалу жолдар Исландия, Скандинавия тбегі жне Баренц теізі, сондай-а Жерорта теізі арылы теді. Кейбір жылдары циклондар осы баытты нді аарына дейін енеді. Биік Азияны тау ыралары тропосфераны тменгі абаттарындаы батыс ауа аындарыны блініп таралуына жне оны бір тармаыны Гималайдан отстікке ауытуына себепші болады.
Батыс ауа аыны континент стімен озалу кезінде салындайды рі райды. Суынан жер бетіндегі атмосфера абатыны салындауымен байланысты Азияны ішкі аудандарыны стінде антициклонды облыс жасалады. Батыстан тасымалдануды трансформацияланан ауасы антициклон жйесіне тартылып, оны кшеюіне себепші болады. Сондай-а Азияны ішкі бліктеріні орографиясы (антициклон алыптасатын облыстан отстікке арай ктерілетін биік тау сілемдері (суы ауа массаларыны жайылуына кедергі жасап рі оларды біршама шаын кеістікке шоырлануына ммкіндік туызады. Осы процестерді барлыыны зара рекеті нтижесінде ыста Евразияньщ ішкі бліктеріні стінді Жер бетіндегі жоары ысымды ен лкен облыс — Азиялы квазис тационарлы максимум жасалады.
Азиялы максимумны солтстік шыыс шеттерінде суы жне ра континенттік ауа осы кезде барынша жылы, стінде тмен ысымды облыс — Солтстік Тыны мхитты минимум айын белгіленетін Тыны мхит жаына аады. Осы солтстік жне солтстік-батыс баыттарындаы ауа аындары ысы муссон деген атымен белгілі.
Азиялы максимум кейде Европаны батысына дейін таралып, сонда атты салындайтын жоары ысым тармаын да жасай алады.
Евразияда ыс кезінде температура мен жауын-шашын таралуынын мынадай ерекшеліктері бар. йткені Атлант ауасы ыста біршама жылы масса болатындытан 39—40° с. е.-тен солтстікке арай радиациялы балансты теріс боланына арамастан, мхита жанасып жатан аудандарда январьды орташа температурасы 0° С-ден лдеайда жоары болады. Шетелдік Европа территорнясыны кпшілік блігінде январь изотермалары меридиана жаын баытта болса, отстік жне шыыс аудандарда ендікке жаын баытта болады. Шыыса ашытаан сайын ысты орташа температурасы тмендей береді. Шетелдік Европаны шыыс блігінде-а оны мні теріс болады.
Атлантты ауа рлыа кп млшерде ылал алып келеді де ол батыса жабыр немесе дымыл ар трінде жауады. сіресе тау беткейлеріні батыс экспозициясына жауын кп жауады. Сол сияты Азияны батыс аудандары мен Жерорта теізіні жаалауларына да ысы циклонды жауын-шашындар тн. Континентті ішкі бліктерінде фронтты рекетті лсіреуіне байланысты оларды млшері батыстан шыыса арай крт азаяды.
Евразияда жне оан крші мхиттарда жаздаы метеорологиялы жадайлар тбегейлі згерістерге шырайды. Азиялы макимум жоалады да ызан материк стінде нді зені бассейні мен Парсы шыанаы Жаалауында тйы орталыы бір тменгі ысым (Отстік-Азиялы минимум) орнайды. Ол Евразияда экваторда барынша ашы (22—28° с. е. дейін) таралатын экваторлы колатты солтстік шеті болын саналады. Мхит стіндегі ысым жоарылайды. Исландиялы минимум лсірейді де Солтстік Тыны мхитты жойылады. Жоары ысымды облыс иоляр бассейні стінде саталады. Солтстік Атлантикалы жне Солтстік Тыны мхитты максимумдар кшейеді жне солтстікке арай кеейе тседі. нді мхитында, тропиктен отстікке арай Отстік нді максимумы алыптасады. Жер бетіне жаын барлы рельефті осылай таралып орналасуы айналадаы мхиттардан Евразияа ауа массаларыны тасымалдануына олайлы жадай туызады.
Европада ыса арааида жазда, жауын-шашын азыра болады, йткені бл кезде циклонды рекет лсірейді. Тропиктік ауаны алып келетін Солтстік Атлантикалы максимумны шыыс шетінен желдер соатын Отстік Европа мен Батыс Азияда жауын-шашын жо деуге болады.
Атлантикалы ауаны батыстан шыыса арай озалуы кезіндегі трансформацияланумен байланысты июльле орташа темпера тураны артуы мен жауын-шашынны азаюы бкіл материк бойынша сезіледі. сіресе мхиттар жаындаы ылалды ауа аындарынан тау ктерікілері бгеп тратын материкті ішкі бліктері (Орта жне Орталы Азияда) ра рі ысты.
Тыны жне нді мхиттарына шектесіп жатан материкті шыыс жне отстік шеттері басаша жадайларда болады. Евразияны зор рлыы мен осы мхиттар арасындаы температуралы жне ысым айырмашылытары жазда ерекше кшті. Тыны мхиттан Азияа ылалдылыы трасыз ауа келіп, ол континенттік ауа массасымен жанасанда аыл-тегіл нсер жауындар болады. ІІІыыс Азияда мндай ауа аынын отстік-шыыс мусеоны деп атайды.
Азияны отстігінде (ндістан, ндіытай) муссонны ролін нді мхитынан зор ылал массасын алып келетін экваторлы ауа аыны атарады. Евразиялы пішіні мен клеміне жне экваторлы олатты кееюіне арай отстік-батыс баытта басым болатын муссон тріндегі экваторлы ауа отстікке арай сына енеді. Муссон аыны тау ктерікілерін кездестірген жерлерде жауын-шашын ерекше аыл-тегіл (Мселен, Гималайды отстік-шыыс беткейлерінде, ататы Черапунджи орналасан Шиллонг массивіні отстік беткейінде т. т.). Экватор маындаы аралдарда ішкі массалы жауын-шашынны конвективтік лкен манызы бар.
Евразияиы е ке жне клемді блігі оыржай климатты белдеуді аумаында жатыр, оны отстік шекарасы оыржай ендікті жазы фронтыны орнымен аныталатын Бискай шыанаыны отстік жаалауынан ара жне Каспий теіздеріні ортасы арылы Корей тбегіні солтстік блігінен жне Хонсю аралыны орта блігінен теді. Бкіл жыл бойы батыс тасымалдануынын басымдылыымен біріктірілетін Евразия аумаындаы оыржай белдеу климатты жадайларыны лкен айырмашылытарымен сипатталып оны облыстар бойынша арастыруа негіз болады.
Европаны Урал тауларына дейінгі барлы алан бліктеріні климатын мхиттытан континенттікке айналатын тпелі климат деуге болады. Атлант ауаны трансформациясы жне материкті зіні стінде алыптасатын континенттік ауа массаларыны серіні арта тсуі климатты жасалуында аса манызды роль атарады. Алдаылармен салыстыранда бл облыс жауын-шашын млшеріні аздыымен, температурасыны ауыту амплитудасыны лкендігімен, аязды кезедер затыыны р трлілігімен сипатталады. арастырып отыран облыстар ауымында алдыылара араанда солтстігі мен отстігіні арасындаы айырмашылы айын байалады. Скандинавия мен Фийляндияа за, рі атал ыс тн. Рельеф (Скандинавия таулары) атлантты ауаны трансформациясын кшейтеді жне сол сияты Арктикадан суы ауа массасыны енуіне кедергі жасамайды. Осы енулерге байланысты Швеция мен Финляндияда, январьды орташа температурасы—10—І5°С кезінде температура—40°С, ал ерекше жадайларда —50° С-ге дейін тмендеуі ммкін. 50-параллельден сол-тстікте жаз салын, жауын-шашын жазды бас кезінде мол. Буланушылы 600 мм-ден азыра болып, жылды жауын-шашын млшері 500-ден 1000 мм-ге дейін жетуі бкіл жыл бойынша ылалдануды арты болуьш амтамасыз етеді. Облысты отстік белігі температура амплитудасыны кенеттен азаюымен, январьдаы орташа температура 0° С-ден сл ана тмен болатын оыржай суы ысымен сипатталады. аржататын жне зендерде-мз ататын уаыт затыы шамалы ана, ол батыстан шыыса арай се тседі. Жазы жылы, июльдегі орташа температура + 12— 20°С. Жауын-шашынны мол кезі жазды бірінші жартысына келіп, буланушылы 800 мм-ге дейін седі де, солтстік аудандармен салыстыранда ылалдану азаяды.
Субтропиктік климатты белдеу де Евразияны Атлант мхитынан Тыны мхита дейін иып теді. Онын, шегіндегі батыс-шыыс тасымалы жазда тропиктік цикруляциямен алмасады. Биік Азияны тау ыралары жйесіні ыс кезінде батыс тасымалы аьнын екі тармаа — солтстік жне отстік тарматара ажыратуда лкен маызы бар. Соысы Гималайды отстігіне жаын теді де Г. Н. Витвицкийді пікірінше субтропиктік белдеуді отстік шекарасын баса материктермен салыстыранда экватор жаына арай жылжытады.
Евразияны шыысында тропиктік беллеу жо, ол жіішкеріп барады да субтропиктік белдеумен шектесетін субэкваторлы белдеуді есебінен шыып алады.
Фллиппин аралдарын, ндістан жне ндіытай тбектерін жне олара солтстігінен жанасып жатан нді-Ганг жазыы жне Отстік-Шыыс ытайды субэкваторлы белдеу алып жатыр. Бл белдеуді айын крінетін шекарасын, ырына дейін нді мхитыны муссоны енетін, Гималай тауын жасайды. Брын крсетілгендей Гималайдан отстікке таман батыс тасымалды отстік тармаыны жасалуы туралы мліметтерге сйене отырып, Р Н. Витвицкий бл шекараны отстікке арай жылжытады. Бкіл субтропиктік белдеуді барлыыны жалпы ерекшелігі - нді мхитынан жазда муссон алып келетін экваторлы. ылалды, ауаны басымдыы. сіресе тауларды желге араан беткейлеріндегі жылды млшері бірнеше мы миллиметрге жететін, нсерлете тгіп жауатын жабыр сонымен байланысты. Солтстік Тыны мхитты максимум ыс кезінде отстікке ыысады да, Азияны отстіктегі тбектері солтстік-шыыс пассат астында алып ояды. Жауын-шашынны млде болмауы, детте, осыан сйкес келеді. Бл пассатты Отстік Азия халытары ысты муссон деп ата