Дріс. Евразияны ішкі сулары.
4.1. Евразияны ішкі суларыны таралу ерекшеліктері. Европа зендеріні оректену режимі.
4.2. Азияны зендеріні оректену режимі.
4.3. Евразияны клдері. азіргі мз басулар.
Батыста жне отстік-батыста Евразияиы Атлант мхиты жне оны теіздері оршаан. Евразияа тікелей жанасан мхитты солтстік шыыс блігі Орталы Атлант жотасынан шыыста Батыс Европа аза шырын алып жатыр, оны е тере жері 6000 м-ден астам. Оны астында мхит типіндегі жер ыртысы. бар. Матернктік беткейді тік кемері азан шырдан материктік айраа ткел ызметін атарады, ол Европаны батыс жаалауларында мейлінше кеейеді.
Гренландия мен Скандинавияны отстік-батыс жаалауыны арасындаы тередігі 600 м аспайтын су асты шоалы Атлант пен Солтстік Мзды мхиттарды бліп тр. Осы шоал мен Орталы Атлант жотасыны тйілісінде поляр шеберіні отстікте Исландия аралы, онан отстік-шыыста мхит тбіні ктерілген жерінде Фарер жне Шотланд аралдары жатыр. Солтстік Мзды мхитты тере Норвегия жне тайыз Баренц теіздері аралыында Европадаы е ірі Скандинавия тбегі жатыр.
ІШКІ СУЛАРЫ
Аралдарымен бірге Евразияны территориясынан аатын жылды аын 16 мы км3 шамасында, яни Жердегі барлы зендерді жылды жиынты аыныны жартысынан сл азыра. Аынды абата айлалдыранда ол 300 мм-ге тек, бкіл жерді ттас аландаы орташа алыдыы жаынан Евразиядан Отстік Америка ана алда тр. Біра осы орташа шамалар Жерді зор материгі іщіндегі ішкі суларды таралып орналасу ерекшеліктерін толы крсете алмай отыр.
Евразиялы континенттегі ішкі суларды таралып орналасуы тіпті ркелкі. рылымы мен рельефіндегі біратар айырмашылытар, климатты контрастар жне соан сйкес жауын-шашынны ркелкі жаууы материкті шегіндегі жер беті, сондай-а жер асты суларын таралуындаы лкен айырмашылытарды тудырды. Бл зендерді абатты милимметрмен алынан жылды аыны таралуыны картасында жасы крінген: аынны максималды жиынтыы (1500 мм-ден арты) субэкваторлы жне экваторлы белдеулерге, сіресе Зонд архипелагы аралдарына, одан кейін ндіытай мен ндістанны батысында жне ГИмалайды орталы блігіне тн. Баса белдеулерде аынны мндай жоары жиынтыы Жапон аралдарыны, Альпіні, Скандинавия таулы ыратыны лкен блігінде жылды аын 1500 мм-ден аз, біра 600 мм-ден арты болады. Европаны кпшілік блігінде, Солтстік жне Шыыс Азияда жылды аын млшерлері 200-ден 600 мм-ге дейін. Пиреней тбегіні, Дунай жазытарыны Шыыс Европа жазыыны орта блігіні жне басаларды біршама шаын жерлерінде аын 200 мм-ден азыра, яни бкіл рлыты орташа крсеткішінен сл аз. Орта жне Орталы Азияны орасан зор территориясыны, нді бассейніні, Иран таулы ыратыны жне Аравия тбегіні жылды аын млшері 50 мм-ден аз, сол сияты кптеген аудандарындаы абатты алыдыы 15 мм-ден аспайды. Осы сандар материкті алуан трлі бліктеріндегі – жер бетіндегі су торларыны жиілігі мен сипатындаы айырмашылытарды белгілі дрежеде крсете алады.
Евразияны беті Атлант, Солтстік Мзды, Тыны жне нді мхиттарыны бассейндеріне жатады. Материкті шеткі бліктері, сіресе батыс, шыыс жнеотстік-шыысында жиі су торлары бар, оан аса ірі зен жйелері енеді.
Ішкі жне отстік – батыс аудандарда жер бетіндегі сулар млде болмайды, сондытан мхита арай аын жетпейді. Евразияны жалпы ауданыны 30%-тен артыы (Каспий теізі бассейнін осанда) ішкі аын территориясына тиеді.
Жер бетіндегі суларды осындай біркелкі таралмауы тек ана азіргі табиат жадайларына ана емес, сонымен бірге материкті даму ерекшеліктеріне де байланысты.
Альпі – Гималай атпарлы белдеуіні аса биік шеткі жоталарыны тзілуіне алып келген кшті ктерілулерге дейін, сір, Евразияны ішкі бліктеріні климатты жадайлары, оны шеткі бліктеріні климатынан лкен рашылыымен ерекшеленгенімен дл азіргі кездегідей соншалыты аридты болмаса керек. Осыан байланысты кайнозойда материкті орталы блігінде солтстікке, шыыса жне отстікке кететін аындары бар зендер мен клдерді дамыан торлары болан. Ішкі аудандара араанда атпарлы белдеуді шеткі бліктерінде кшті ткен неотектоникалы озалыстар, осы аудандарды мхит бассейндеріні серінен бгеліп алуына келіп соады. Климатты осыан сйкес ратануы беткі аынны азаюы жне шыры бзылуына, сондай-а Евразия материгіні ішкі бліктеріне (Иран таулы ыраты, Тибет, ытайды, Монолияны таулы стірттері жне т.б.) тн ке-байта аынсыз облыстарды жасалуына себепші болады.
Биік жоталарды ктерілуіне дейін негізі салынан аса уатты зен артериялары, бл жоталарды тере эпигенетикалы аарларымен кесе отырып, здеріні алашы баыттарын сатап алан.
Солтстік аудандарда, сіресе материкті солтстік – батысында су торыны алыптасуына трттік мз басуы лкен серін тигізді.
Сйтіп, ке-байта евразиялы рлыты ішінде даму тарихы мен азіргі рельфеіне байланысты, сонымен атар климатты ерекшеліктеріне арай су торлары мен зен режиміні алуан трлі регионды типтері алыптасты. Олар ары арай Евразияны шетелдік бліктерінде арастырылады.
Европаны солтстігінде зен мен кл торыны алыптасуында тектоникалы процестер мен трттік мз басуы лкен роль атарады. йткені территория геологиялы трыдан араанда мз жамылысынан жаында ана босаандытан су торабыны басты ерекшелігі морфологиялы жастаы болып табылады. Европаны солтстігіндегі зен аарлары мен кл азаншырлары кпшілік жадайда мзбен делген тектоникалы жарытар болып саналады. зендер мен клдер торы те жиі, сіресе клдер кп, олар он мыдап саналады. Оларды клемдері алуан трлі, кескіндері ажайып; клдерді кпгшілігі тектоникалы сызытар мен кшпе мз жылжуыны негізгі баытына сйкес солтстік – батыстан отстік шыыса арай созылып жатыр. зендер, детте ыса жне кбіне клдер аралыын жаластыратын жол ызметін атарады. Аса ірі зендерді аарларында кптеген кл трізді кеіген жерлер бар жне зына бойы профильдері жетілмеген. Олар атты тау жыныстарыны шыыы жерлерін кесіп ткен кезде кптеген шоалдар жасайды.
Жауын-шашын млшері кп болмаандытан, зендерді кпшілігі бкіл жыл бойы мол сулы болады. Бл сулы климат жадайларында нашар буланумен, сондай-а зендерді клдерден, батпатардан жне жер асты суларыны есебінен осымша су алуымен тсіндіріледі.
Европаны солтстігіндегі зендерде Финляндия, Швецияда жне баса елдерде кеінен пайдаланатын су энергиясыны мол оры бар. зендерді кпшілігіні кеме атынасты маызы жо, біра оларды ертеде ааш аызу шін кеінен пайдаланан.
Европаны батыс шетіні рельефінде материктік мз баспаан тбелі жазытар, стірттер жне аласа тау массивтері басым. зендер террассаланан ке аарлармен аып, тарматанан жйелер жасайды. Атлант мхитына жне оны теіздеріне ятын зендерді саалары тмен тсу серінен жне толысу толындарыны рекетінен эстуарий болып табылады.
Батысты климат ерекшеліктері зендерді режимінен айын крінеді. Траты жне мол жауын-шашындар, аязды кезедерді болмауы бкіл жыл бойында аынды біркелкі етеді. ыстаы жабырлармен байланысты ыста зендердегі суды дегейі ктеріледі. Егер ыста ылал ерекше мол тссе, су тасындары болып теді, олар біртіндеп басталып, біртіндеп аяталады. Жазда зендерде су біршама азаяды, біра олар, детте, млде тартылып алмайды.
Шыынны біркелкілігі жне мз атпауы Европа батысындаы зендерді бкіл жыл бойында кеме жзуге жарамды етеді. Кптеген ірі зендерді экстуарийлерінде порттар орналасан, толысу кезінде олара мхитты кемелер тіп бара береді. Осы зендерді бассейндерінде жазы рельефті басым болуы алуан трлі зен жйелерін зара жаластыратын кеме жретін каналдарды жасауды жеілдетеді. зендерді мндай типіне Сена, Темза, т.б. жатады.
Европаны орта блігінде рельеф кшті тілімделген. зендерді барлыы дерлік аласа таулардан басталып, жазытармен аып, Европаны ішкі бліктерін теіз бассейндерімен байланыстырады.
Батыстан шыыса арай климатты контингенттігіні артуы зендерді режимінен де крінеді. зендерді барлыы ыста – 2-3 жетіден ш айа дейін атып жатады. Таудаы арды еруіне байланысты боландытан суды мол жмсалуы жне тасуы кктемге келеді. Жазды соында кшті буланумен байланысты зендердегі су дегейі едуір тмендейтін кезеі болады, біра клдерді реттеу ыпалыны арасында кшті саяздану болмайды.
Польша, ГДР жне ФРГ-ны жазытарында зен жйелері арасындаы суайрытар рельефте нашар байалады, йткені кпшілік жадайларда оларды ертедегі мз суы аындарыны ке олаттары кесіп теді. Бл, кеме жретін каналдар жне аса зын су жолдарын жасауа олайлы жадайлар туызады. Табии су артериялары торын толытыратын, сіресе жасанды су жолдарын жасау арылы артып отыратын Европаны орта блігіндегі зендерді транспортты маызы зор. Бл зендерді тау ішіндегі жоары аысында су энергиясыны лкен оры бар, оларды кптеген су электр станциялары пайдаланады. зендерді мндай типіне Вьезар, Эльба (Лаба), Одра (Одер) жне Висла жатады.
Европаны отстік блігі мен Азияны батысындаы таулы рельеф пен субтропиктік климат зен торыны алыптасуына ерекше жадайлар жасайды. детте, зендер шін лкен лама жне делмеген профиль тн. Оларды кпшілігінде, сіресе Пиреней тбегі зендеріні тменгі аысында. Месетаны ті кемерлерін кесіп ткен кезде жасалан шоалдар бар.
Жерорта теізіні типтегі зендердегі су режимі ркелкілігімен ерекшеленеді. ысы жабырлар кезінде олар суа аса толады да кп млшерде р трлі материалдарды алып келеді. Жазда жауын-шашын млде болмайтын кезде зен сулары саяздайды. Жазы жне ысы кезедер аралыындаы су шыыныны айырмашылыы бірнеше ондаан есе болуы ммкін (мселен, Эбро зені). Италияныц, Грецияныц, Кіші Азияны онтстігіндегі шаын зендср жаз кезінде млдем рап алады.
Азияны шыгыс жне отстік шеттеріндегі ірі жне са зендерде муссонды режим айын байалады, ыста дегейлері атты тмендейді. Оларда су шыыныны максимумы жазда теді, ал дегейді ауытуы кейде ондаан метрге жетеді. Биік таулардан басталатын кптеген зендерде жазды бірінші жартысында ар мен мзды еруімен байланысты жазды максимум одан да кшейе тседі. Мндай зсидер арнасынан жиі шыып, халыа есепсіз зиян келтіреді. Су тасындарымен кресу жне зендерді браладауын болызбау шін ойпат жазытары алабында оларды арналарын бойлай дамбалар соады, біра олар да су жайылуынан рашан сенімді трде сатай алмайды.
ысы суы рі заа созылатын оыржай ендіктегі муссонды климат жадайларындаы шетелдік Азияны солтстік-шыысындаы зендер за уаыт атып жатады. Оларда арды еруімен байланысты кктемде шамалы су тасуы болып, жазда муссонды жауындара сйкес жазда негізгі су тасуы теді. Режимні мндай типі Амур жне оны салаларына, Солтстік-Шыыс жне Солтстік ытай, Корей тбегіні солтстігіндегі (Ляохэ, Ялуц-зян, Вэйхэ т. б.) зендеріне тн. Солтстік ытайды е ірі зені - Хуанхэні режимі крделі жне ол тменде арастырылады.
Азияны отстік-шыысындаы зендерде де максимумы жаза тура келетін муссонды режим айын байалады. Біра блар ыс кезінде атты тартылмайды, йткені Янизы бассейнінен отстікке арай жне Жапон аралдарыны отстігіне ыста циклонды жауын-шашындар тседі. Мысал ретінде бкіл жыл бойы суы мол болатын Сицзян зенін атауа болады.
Отттік-Шыыс Азия зендеріне, сондай-а кзде су тасу тн, ол тайфундарды туімен байланысты болады да кбінесе апатты сипат алады.
ндіытай мен ндістан тбектеріні зендері ылалды жне ра маусым арасындаы шыл айырмашылытара жне экваторлы муссонны сері кезіндегі жылды ра кезеінде кшті буланумен байланысты суа кемерінен аса толады, ке тайыздайды, ал кейде уашылы кезінде тіпті рап алалы. Муссонды режим сіресе ндістан зендеріне тн (мселен, Годовари шін). ндіытай зендері -Салуин, Иравади жне басалары биік таулардан басталады да, режимі барынша біркелкі боланымен, оларды зінен де жазы максимум айын байалады.
Климаты наыз экваторлы Индонезия аралдарына жиі зен торлары мен зендерді біркелкі режимі тн. Аралдарды, суы мол жне буыранан зендерінде су энергиясыны лкен оры бар.
Шетелдік Азияны ішкі облыстарыны уашылы зендері де режимні ерекшеліктеріне арай ажыратылады. Оларды тілімен алы мз басан жне арды мол оры бар биік таулардан басталатындарыны траты арна аысы болады. Бл зендердегі шаын максимумы тау арларыны арынды еритін кезеіне кктені аяына немесе жаза келеді. Шлді облыстарда оларды суларын жер суаруа пайдаланады (Мселен, ашариядаы Тарим зені, сол сияты Иран таулы ыратыны шыыс шетіндегі зендер т.б.).
Шаын биіктен басталып те уа облыстардан аып тетін зендер кездейсо жабыр жне ар-жабыр суларымен оректенеді. Оларды суы те аз, дегейі те крт згерумен ерекшеленеді рі за уаыт кеуіп жатады. Мндай зендер жауыннан кейін кбінесе лай мен тастарды аызып кететін сел тасындара айналады. Арна аындарыны осындай типі Орталы Азияны, Алдыы Азия таулы ыраттарыны жне Аравия тбегіні ра жне тйы аудандарына тн.
Евразияны кптеген зендері мздытардан басталады да мз суымен оректенеді.
Евразияны азіргі мз басу бір жаынан Акртика мен субарктиканы аралдарымен, сол сияты барынша биік рі суайры тау жйелерімен байланысты.
Полярлы аралдара мз басу типі жне ар шекарасыны тмен болуы тн. Шпицбергендегі арды шекарасы орта есеппен теіз дегейіні 300 м биіктікте жатыр. Мздытану аланды сипатта болады да олар тілімденіп теізге тіреле тсіп жатады.
Мз басуды ірі орталыы Исландия аралында жатыр, ондаы ар шескарасыны биіктігі 700 м мен 1000 м аралыында ауытиды. Жоары жата тау массивтері Фири аладарын жауып жатыр, олардан кптеген зендерді оректендіретін мздытар тарайды.
Евразия тауларында ар шекарасыны биіктігі солтстіктен отстікке жне материкті шет айматарынан ішкі аудандара арай биіктей береді.
Сондытан азіргі мз басуды ірі орталытары Куньлунь, араорым, Гималай, Тянь-Шань сияты те биік тау жйелері ана емес, тіпті Атлант маындаы биіктігі шамалы мол ылалданатын таулар да бола алады. ар шекарасыны биіктігі 700 жне 1900 м аралыында згеретін Скандинавия тауларында кптеген зен нр алатын едуір мзды бар. Альпіде ар шекрасы 2500-3200 м биіктікке дейін ктеріледі; бл – мздытарды аарлы типтері бар Европадаы тау мздытарыны аса ірі орталыы, олардан Европаны бірсыпыра зендері, немесе оларды салалары (Речи, Рона, По, Дунай салалары) басталады.
Азия тауларыны азіргі мз басуы айтарлытай боланымен оларды биіктігіне сйкес келерліктей лкен емес. Климатыны айын контингенттігімен жне жауын – шашынны аз болуымен сипатталатын е биік таулар материкті ішкі аудандарынан ктеріледі, сондытан арды шекарасы жне мздытарыны биіктігі араорымда, Куньлуньде – 5000-5500 м, Гималайда – 4500-5000 м. Мздытар 4000 м-ден тмен тспейді. араорымдаы жеке мздытарды зындыы 60 км-ге жетеді. Гималайды отстік беткейлеріндегі мздытарды максималды зындыы – 26 км. Шыыс Тянъ-Шанъда ар шекарасыны биіктігі 3700 м, ал е лкен мздыты зындыы 40 км.
Сйтіп, табиат жадайлары алуан трлі болып келетін Евразиялы кптеген аудандарындаы зендеріне мздытан оректену типі тн. Мздытар мен арды еріген суынан оректенетін зендерді лкен маызы бар. Европа елдерінде негізінен оларды энергетикалы ресурстарын пайдаланса, Азияны уашылы аудандарында мндай зендерді суларын жер суаруа пайдаланады.
Халы шаруашылыында, аса лкен маызы бар, режимі крделі жне алуан трлі су кздерінен оректенетін аса ірі зендер арнайы сипаттауды талап етеді.
Дунай — шетелдік Европаныд е ірі зені. Оны зындыы - 2850 км, бассейнні алып жатан ауданы—817 мы км2, саасындаы орташа, жылды аз шыыны—6430 м3 с.
Дунай Шварцвальд массивіндегі 1000 м биіктіктегі ос бастаудан басталады. Одан кейін ол негізгі ендік баытымен Бавария таулы стіртіні жиегін жаалай отырып, ары арай Чехмассиві мен Шыыс Альпіні солтстік беткейіні арасымен аып теді. Сйтіп, Дунай адыр-бдыр ыраттар мен биіктігі 200 м-ден асатын стірттер арылы Венаа дейін аады. зенні Венаа дейінгі блігін Дунайды жоары аысы деп есептейді. Дунайа осы жерде кптеген салалар осылады, оларды ішіндегі бастылары (Иллер, Лея, Изар жне Инн) Альпіден аып шыады жне мздытардан оректенеді. Шыын жазды бірінші жартысына келетін наыз альпілік зен болып саналатын жоары Дунай режиміні ерекшеліктерін осы салалары анытайды. Жазы альпілік су тасуы аысты бойлап тмен арай ауысып, зенні бкіл орта аысы бойынша саябырлаан кйінде сезіледі.
Дунайды орта аысы Венадан басталады. Дунай зіні е ірі салаларын Альпіден (Раба, Мур саласымен Драва, Сава) жне Карпаттан (Нитра, Грои жне Дунайды е ірі саласы — Тиса) ала отырып, Орта Дунай ойпатын алдымен ендік, одаи кейін меридиан баытында кесіп теді. Орта аысы режиміні ерекшеліктері Орта Дунай ойпатыны контингенттік климат жадайларымен жне зенні жоары аысыны режимімен аныталады. ыста ойпатта аяз болып, ар жауады, жазы сіресе екінші жартысында ысты болады. Жыл сайын жне за уакыт болмаса да, Дунай ыс айларында атады. арды еруіне байланысты су дегейіні е жоары максимумы кктемде байалады. Бл максимум жазды біріпші жартысына дейін созылады, йткені ол Альпі тасындарымен кшейе тседі.
Дунай аысыны келесі учаскесі арпат арылы теді де, ол жерде зен аары тарылып Темір апа деп аталатын тар аара айналады. Темір ападан шыасын Дунай, Карпат пен Балканнан шыатын салаларын осып алып, ара теізге йана дейін Тменгі Дунай ойпатымен аып отырады. Оларды ішіндегі аса ірілері арпат зендері: Олт, Яломида. Сирет. Ойпаттаы Дунайды Балта деп аталынатын жайылмасы те ке. зенні негізгі арнасы кптеген тарматармен жне ескі арналармен осылады. ара теізге ятын жерде Дунай арнасы атырау шегінде гирлар деп аталатын тарамдара блінеді. Тек ортаы, Сулен гирласы ана кеме атынасына жарайды. алан екеуі кптегнен айырлар мен мды айрадарды болуымен байланысты кеме атынасына жарамайды.
Дунай Ульма аласынан бастап, яни зіні бкіл аысы бойына кеме атынасына жарамды. Оны транспортты маызы зор, йткені ол шетелдік Европаны ішкі бліктерінде орналасан елдерге ара теізге шыатын жол ашады. Дунай су жолында оны айта ру, тзету, арнасын тазарту жне фарватерді терендету сияты лкен жмыстар жргізіліп жатыр.
Дунай бассейні зендеріні зор энергетикалы маызы бар.
Рейн — шетелдік Европаныд аса ірі зендеріні бірі. Оны негізгі бастауын оса алапда зындыы—1320 км, Маас зенін осандаы бассейніні ауданы 251800 км2. Тменгі аысындаы орташа жылды су шыыны 2500 м3 с-ке те. Рейн Альпіде 2000 м биіктікте, екі тау зенні осылуынан басталады.
Швейцария-Бавария таулы стірті шегінде Рейн аары кеейе тседі де, зіне Боден кліні азашнырын осып алады. Клден тменіректе зен Юра тауларына еніп, олардан шыа берістегі Базель аласы маында тік брыш жасап брылып, солтстікке жоары Ренн жазыына арай кетеді. Рейн аысыны осы брылыстан жоары блігін таулы Рейн деп атайды. Жоары Рейн жазыында зен террассаланан ке аармен аады, оны аары кей жерлерде тзетілген жне жаасына топыра йіліп бекітілген. Рейн орта аысында каньон тріздді тар аар жасай отырып, Рейн Сланец массивін 200 м-ге тередікке дейін тіліп теді. зен аысыныи тменгі учаскесі ішінара теіз дегейінен сол тмен орналасан жалпа ойпат арылы теді. Рейн теізге ятын жерде тарамдара блінеді де атырау райды, соны шегінде зі аызып келген оыс ішімен аады. Су тасынына жол бермеу шін оны тарматары дамбалармен оршалан.
Рейнге жоары аысында — Ааре, ортаы аысында — Неккар, Майн, Лан, Зиг, Рур, Мозель сияты ірі салалар осылады. Рейн атырауыны тарамдарыны біріне Маас зені яды. Рейн режимі крделі. Жоары аысында аыны бір алыпты емес, аысы жылдам жне кптеген шоалдары бар наыз альпілік зен. Альпілік жазы су тасуы аысты бойлай тмен жылжып, сааа дейін жетеді. Рейнні аысын Боденск клі реттеп отырады, оны Рейн жоары аысында басып теді. Рейнні орта тсындаы салаларыны кктемгі жне ысы максимумдары, ол жаз соында минимумы болады, тменгі аыс тсындаы салаларында ысты максимум байалады. Сйтіп, Рейнде су денгейіні згеруі болып транымен ол барлы маусымдарда да мол сулы, бкіл жыл бойы кеме атынасына пайдаланылады. ысы атал жылдары ана мз жамылысы пайда болып, бірнеше кн жатанымен оны кеме атынасына тигізер кедергісі аз.
Осыны брі Рейнді шетелдік Европаны ішкі аудандарын Атлант мхитымен байланыстыратын аса маызды кеме атынасы жолы теді.
Рона — Жерорта теізіне ятын Европа зендеріні ішіндегі е лкені. Оны зындыы – 812 км, бассейніні ауданы 98 мы км2. Рона Рейнні бастауына таяу жерден Альпіден басталады, біра ол арама-арсы баытта аып, Женева кліне барып яды. Клден шыасын зен Юра таулары арылы аып, сонан альпіні тау алды іріне кіреді. Лион аласыны маында Рона отстікке арай кілт брылып, зіні аса ірі саласы Сонаны, сонан кейін Альпіден (Изер, Дюранс) жне Орталы массивтен аатын кптеген салаларды осып аады. Рона Жерорта теізіне атырау жасап яды.
Янцзы — Азия зендеріні аса зоры жне дуние жзіндегі е ірі зен-дерді бірі. Оны зындыы —5530 км, бассейніні ауданы—1726 мы км2, орташа су шыыны 22 000 м3с-а те. Янцзы Тибет тау ыратынан басталып, мздытардан шыатын кптеген салалардан ралады. зен жоары аыс тсында Цзиньшацзян деп аталады. Янцзы таулардан шыан со ызыл Бассейн деп аталатын ке тектоникалы казаншырды ішіне енеді, содан соц ол Отстік-Шыыс ытайдын біршама аласа тауларын кесіп теді. Янизы кптеген жоталар мен массивтерді тіліп тетіндіктен, кеме атынасын те иындататын табалдырыктар жасап аады. лы ытай жазыына шыаннан кейін Янцзы ке жерлерде кл трізді олтытар рап кптеген тарамдара блінеді. Бас арнамен тарматар жне каналдар арылы осылатын, мндай клдер зен аысын реттеп отырады. Оларды зі де Янцзыны негізгі арнасы дегейіне туелді болады да, ауымы мен пішіні ыли згеріп отырады. Су тасыан кезде кейбір клдер жайда учаскелерге жайылып, клемі те лкейіп кетеді. Янцзы Шыыс ытай теізіне ятын жерінде 40 жыл шамасында 1 км-дей кеейетін атырау райды.
Янцзы режимі наыз муссонды емес. зен бкіл жыл бойында су шы-ыныны кптігімен сипатталынады, ол жаздаы муссонды жабырлармен, бастау маында еріген ар жне мз суымен толыады, жне тменгі аысында оны режимін жоарыда айтылан кптеген клдер реттеп оты-рады. Аысты тменгі блігіне (шамамен Уху аласына дейін) суды дегейіне толысулар едуір сер етеді. Теіз толындарыны ыыстыруы серінен су дегейі тулік сайын 4,5 м ктеріледі, жылды орташа тербеліс 6 м дейін жетеді.
Янцзы - ытайіды е ірі транспортты магистралы. Ондаы кеме атынасы ызыл Бассейн шегінде Ибинь аласынан жоарыратан басталады. зенні тменгі аысы бойымен мхитты кемелер Ухань аласына дейін ктеріледі. 1957 ж. Ухань аласы маында Янцзы стінен темір жол жне автомобиль атынасы шін алашы кпір салынды. Янцзы жне оны салаларынын сулары егістіктерді суару шін кеінен пайдаланылады.
Хуанхэ зындыы жаынан Азияны екінші зені болып есептеледі. Оны зындыы — 4845 км, бассейніні ауданы — 745 мы км2, орташа жылды шыыны 1500 м3 с-а те. Батыс Европадаы Дунай зенінен зындыы жаынан едуір арты боланымен бассейніні ауданы жне тасымалдайтын суыны млшері жнінен Хуанхэ одан алып ояды. Бл, Хуанхэні жауын-шашыны аз облыстарды басып тетіндігіне, салаларыны аздыына байланысты. зен Кунлуь тауынан басталады да жоары аысыны екпіні атты болады. Хуанхэ ежелгі массив Ордосты айналып тіп, орта аысында орасан зор тік брышты брылыс жасайды.
Жоары жне орта аысында Хуанхэ кп жерлерде тар шаталдармен аады жне оны кптеген шоалды учаскелері болады. зен жоары аысында зіні аса ірі салаларын тадап алады да, ортаы жне тменгі аысында ондай салалар млде болмайды.
Хуанхэ тменгі аысында, жоарыда айтыландай тасып, лкен территорияа жайылан кезінде зендер алып келген салындылардан рылан ке аллювиальды жазыты шегінде аады. Бізді заманымыздан 600 жыл брын Хуанхэ арнасыны Тяньцзиннен солтстікке таман, ал отстікте Сюйчжоу ендігінде боланын айтса та жеткілікті. зенні тменгі аысы мен саасы тарихи кезе ішінде кем дегенде алты рет айтарлытай згеріп миллиондаан адамны лкен апата шырауына себепші болады.
Хуанхэні немі орын ауыстыруы жне оны бассейнінде су тас-ыныны жиі болуы зенні тнба стімен оршаан ортадан жоары ктеріліп аатындыынан, сондытан суыны дегейі аздап ктерілсе арнадан шыып заа жайылып кетеді. Су тасындары жаз кезіндегі кшті муссонды жабырлардан кейін болып трады. Августа жне сентябрьде оларды кбіне тайфундар туызады. Кктемде жне жазды басында су тасынына жоары аыс тсында жне тауда еріген ар себепші болады. зенні бкіл бассейніндегі ормандарды толы дерліктен жойылуы, сонымен атар мз кептелулеріні зенні жоары аысында тменгі аысына араанда лдеайда ерте ашылатындыы су тасынын кшейте тседі. азіргі кезде Хуанхэде су тасуына арсы крес жмыстары жргізіліп, электр станциялары салынуда жне кеме атынасы жадайлары жасартылуда.
Ганг — маызы жаынан Индияны бірінші зені жне Азияны суы мол зендеріні бірі. Ганг бассейніні облысы уатты зен жйесі алыптасуы шін ерекше олайлы. зен Гималайды жауын-шашыны мен ары мол биік тауды аудандарында басталып, содан сон ке-байта ылалы кп ойпата шыады. Гангыны зындыы — 2700 км, ал бассейніні ауданы— 1125 мы км2. зенні орташа шыыны — 2700 м3 с, яни Хуанхэні шыынынан 5 еседен аса арты. Ганг екі бастаумен (Бхагиратхи жне Алакнанда) боп 4500 м биіктіктен басталады да, Гималай тауларыны солтстік жоталарын тар шаталдармен тіліп тіп, жазыа шыады, бл жерде баяулап, жай аады. Ганг Гималай тауларынан кптеген суы мол салаларды, оны ішінде зіні е ірі саласы Джамнаны осып алады. Декан таулы стіртінде Ганга ятын салалар лдеайда аз.
Бенгаль шыанаына ятын жерінде Ганг Брахмапутрамен бірге ке жне ауымы тез артып отыратын атырау жасайды. Екі зенні жалпы атырауыны ауданы 80 мы км2 жетеді, ал бл атырау теізден 500 км ашытытан басталады. Атырауды ішіндегі е ірілері шыыс-Мегхна (ан Брахмапутра яды) мен батыс Хугли. Осы тарамдарды арасындаы ашыты 300 км-ге жетеді. Басты екі сала эстуарийлерді ке шырларымен аяталады. Бенгаль шыанаына Ганг сулары суда сапырылысып жретін орасан кп материалдарды алып келеді (шамамен жылына 200 млн. м3) жне зенні суы лайлы, жаадан тіпті 100 км ашытыта да аны крінеді. Бенгаль шыанаыны солтстік блігі тбіні рылысында тере рі зын су асты олаты (тменгі Ганг арнасыны жаласы) байалады, ол неогенні соында рлыты шгуі нтижесінде су астында алан.
Ганг пен Брахмапутра тарматары атырау жазытыы шегінде арнасын ауыстырып зіні баытын жиі згертіп отырады. детте мндай згерістер кшті су тасындары кезінде болады да олардан Ганг бассейніні халы жыл сайын азап шегеді.
Ганг зені Гималай тауларындаы мз бен арды еруніен жне негізінен жазы муссонды жабырдан нр алады. Сондытан су дегейіні ктерілуі майда басталады да біртіндеп арта тсіп, муссонды жабырлара байланысты июль — сентябрь айларында максимума жетеді. Осы кезде жеке учаскелерде Ганг арнасыны ені мен тередігі суды тартылан кезіндегіден екі есе артады.
Сондай-а атырауда теізден соатын дауылды желдерге байланысты да су тасындары болып трады. Мндай тасындар жиі болмаанымен аса кшті рі апатты.
Гангты шаруашылы маызы те зор. Ол Индияны ірі алалары мен айдалан жерлері кп, халы тыыз оныстанан аудандарынан аып теді, таудан шыан жерлерінде Ганг кеме атынасына жарамды. Гангыны суын жер суаруа ертеден пайдаланып келеді жне оны бассейнінде каналдарды крделі жйелері мен су оймалары бар. Біра бл жйе те ескірген жне кптеген жерлерінде толыынан істен шыан.