Жерорта теіз алабы мен алдыы Азия тау ыраттары
Евразия мен Африканы Жерорта теізі жагалауы бойына орналасан облыстары табиат жне мдени ландшафтарыны бірлігімен ерекшеленеді.
Жерорта теіз алабыны табиат жадайларынын ерекшеліктері мен зіндік згешеліктері е алдымен, жазы ра жне ысы ылалды субтропиктік климатына банланысты. Климатты бл трі Жерорта теізі жаалауынан баса еш жерде дл мндай ке тараан емес. Климатыны ерекшеліктері топыра тзілісі процестеріні зіндік жне ызыл-оыр ерекше генетикалы типтегі топыра пайда болуына жадай туызады.
Жерорта теіз алабы ттелдей дерлік вулканизм мен сейсмика ке тараан альпілік атпарлы белдеу шегінде жатыр.
Жерорта теізі алабыны рельефіне кбіне карбонатты жыныстарда ралан, тегістелген сатылы беттер ке тараан жне жекелеген учаскелерінде биік таулы рельеф кездесетін орташа биік келген тауларды басым болуы тн.
Жерорта теіздік климат пен жерорта теіздік ландшафтар деп аталатындарды ке тарауы бірегей теіз бассейні – Жерорта теізіні болуына байланысты.
Аумаыны млшері, су массасыны клемі мен тередігі жнінен Жерорта теізі дние жзінде бесінші орын алады. Батыс блігі Корсика жне Сардиния аралдарымен блінген. Шыыска арай, осы аралдарды Апеннин тбегіні жне Сицилияны аралыында, тередігі 3330 метрден астам Тиррен теізіні азан шыры орналасан. Апеннин мен Балан тбектері аралыында суы таяз Адриат теізі жатыр. Отстікке арай, Ион теізіні шыма алабында 5121 метрлік максимум тередік байалан. Балан тбегінен шыыса арай, онымен Кіші Азия аралыында толып жатан са аралдары бар Эгей теізі жатыр. Дарданелл базы, Мрамор теізі жне Босфор базы Жерорта теізін ара теізбен жаластырады.
Жерорта теізін Атлант мхитымен жаластырып тран енсіз Гибралтар базында су асты шоалы ктеріледі, онда тередік не бары 300 метрге ана жетеді.
Жерорта теізіні гидрологиялы режиміні негізгі белгілері оны мхиттан ошаулыына, субтропиктік белдеудегі орнына жне аын сипатына байланысты.
Бкіл жыл бойына суды барлы абатында беткі абатын есептемегенде, 13°С-ге жуы температура саталады. Суды беткі абатыны жазы температурасы +20°-тан бастап, Лион базында 21°С, Гибралтарда +24°-а дейін, Испания жаалауында +25°С-ден + 28°-а дейін, отстік-шыыста +30°С-ге дейін згереді. ысы температура отстікте +17, +18°С-ге жуы, Адриатиканы солтстігінде +6, +7°С-ге дейін тмендейді, яни тередеп сулардан анарлым салын болады. ыста Жерорта теізіні отстік блігі стінен атлантты ауаны келетін циклондар теді.
Жерорта теізі регионыны материк ішіндегі жаласы Алдыы Азия аталатын тау ыраты болып табылады, ол біршама шккен жне ішкі тегіс учаскелері бар, сонымен бірге, оларды биіктігі жаынап орташа жоталар кмкерген тау имараттарыны курделі жасалан жйесінен трады. Жоталар оларды аралыына ішкі тау стірттері сыналап кіргенде алшатайды, немесе тау тйіндерік, немесе шоырларын жасап жаындай тседі. рылымы жаынан шеткі жоталара альпілік антиклинориялы, ал ішкілеріне (ішкі стірттерге, тау стіртіне жне арау массивтерге) ортаы массивтер мен тауаралы ойыстары сйкес келеді.
Алдыы Азия тау ыраттарыны бкіл бойында Жерорта теізіне тн климатты жалпы задылытары саталан.
Алдыы Азия тау ыраттары флоралы жне зоогеографиялы аудандастыруда Жерорта теізі алабына жатады, біра здерінде батыстан шыыса арай арта тсетін аридтенуді ізін сатап келеді.
Алдыы Азия тау ыраттары алабында базисті егіншілікпен айналысатын кне мдени орталытар алыптасан.
Азиялы Жерорта теіз алабы (Левант)
Облыс Жерорта теізіні шыыс жаалауын бойлап солтстіктен отстікке арай біршама енсіз ір трінде созылып жатыр. Солтстікте оны кішкене -блігі Тркия жеріне еніп жатады, содан со Сирияны батыс таулы блігін, Ливанды, Израильді жне Иорданняны бір блігін амтиды, отстік-батыс шекарасы Синай тбегіні шыыс шетін ала теді. Шыыс жне отстік-шыыста Сирия шлімен жне Аравия тбегімен арада наты табии шекара жо. Тектоникалы жаынан Левант дсгеніміз — ол жас озалыстармен ктерілген, блшектенген жне катпарларда ыртыстанан Аравия-Сирия орашы.
Левант алабында кристалды негізді жыныстары бор мен палеоген шгінділеріні кей жерінде базальт жарып кірген алы абаттарыны астында алан. Бл жыныстар атпарлара бктелген, сонан кейін бкіл жаалы белдеу облыс алабында ке лаш жайан жне Азиялы жерорта теізі алабыны азіргі рельефіні ерекшеліктерін таайындаан дифференциалды вертикаль озалыстара шыраан. Оларды азіргі уаыттаы жаырыы жиі жер сілкінулер болып табылады.
Жылды жазы мезгілінде Левантта тропиктік ауа стемдік етеді жне ра болады; ыста циклонды рскетіне байланысты толассыз нсер жабыр тріндегі жауын-шашын тседі. Жауын-шашын млшері солтстіктен отстікке жне батыстан шыыса арай кемиді. Ылал брінен де грі тауларды батыс іріні батыс беткейлері мен жаалы ойпатты солтстік блігіне кп тседі.
Жер бетіндегі суларды аз таралуы климата, геологиялы рылыс ерекшеліктеріне (ізбес тастарды таралуы) жне рельефіне байланысты. Территорияны едуір блігінен мхита аып шыпайды жне мардымсыз, кейде ішкі клдерге келіп ятын, ота-текте болатын арна аыстарымен суландырылады. Ішкі аын аудандарыны е ірі зені бастауын Хермон массивінен алатын жне Гхор опырылмасыны тбімен аатын — Иордан зені.
сімдігі мен топыратарында облысты жалпы субтропиктік сипаты айын крінеді. Жаалауда жне тауларды батыса араан беткейлерінде ландшафт топыраы ызыл жне ошыл-оыр тсті, маквис немесе гаррига типіндегі мгі жасыл бта аулары (ылал млшері мен жер ыртысы жадайына байланысты) немесе негізінен емендерден тратын сирек мгі жасыл ормандар бар наыз жерорта теіздік.
Левантта егіншілік суармалы жне суарылмайтын жерлерде дамыан. Отстік пен отстік шыысты рашылы аудандарында лаидшафтары арасында оазистер кездеседі.
Левантты фауна рамында Жерорта теізі алабыны алан блігімен састытар кп, біра сонымен бірге Африка мен Азияны кейбір облыстары фаунасыны кілдері бар.