Отстік Батыс Азия
Отстіктен Алдыы Азия тау ыратына Евразияны алан бліктеріне араанда зіні панда болуы мен табии жадайыны бкіл комплексі жнінен кршілес Африкаа нерлым жаын Евразия континентіні бір блігі штасып жатады. Ол — кбіне Отстік-Батыс Азия болып аталатын — Аравия мен Месопотамия тбектері.
Материкті бл блігі алан Евразияга неоген дуірінде ана шеткеріректе Альпті-Гималай атпарлы белдеуіні ктерілген тау имараттарын жасаан Месопотамия иініні толуы нтижесінде блшектенеді.
Генетикалы жаынан Отстік Батыс Азия африкалы платформаны бір блігі болып табылады, бл одан ызыл теіз опырыыны пайда болуына байланысты неогендік-трттік дуір кезінде біржола блінген.
Пайда болу жалпылыы, тропиктік белдеуде орналасанды, палеоклиматты жадапларды састыы жне азіргі климат, органикалы дниені бірлігі Аравияны Сахараны наты жаласы етеді.
Онтстік-Батыс Азияны нді мхитыны солтстік-батыс блігіні жас теіздері ш жаынан шайып жатады. Олар — опырылан жерде пайда болан ызыл теіз, Аден мен Оман шыанатары, тау етегіндегі иінді суа толтыран Персия базы жне наыз мхитты тектоникалы ойыстаы — Аравия теізі. Суды беткі абатыны тым жылитын кезі мамыр айынан тамыз айына дейін: Аравия теізінде +29, +30°С, ызыл теізде +32°С-ге дейін, Персия шыанаында +35°С-ге дейін. Бл Дние жзілік мхит бетінде байалан ен жоары температура.
Отстік-Батыс Азия тропиктік шлдер мен шлейтті ландшафтар басым келетін аридтік территориялардан трады да Дние жзілік мхитты е жылы жне тзды суларымен шайылып жатады.
Орталы Азия
Алтай мен Гималайды арасында жатан Азияны аса зор блігіні табиат жадайынын, ерекшелігін кезінде Гумбольдт атап крсеткен еді. Ол биік жоталармен оршалып, мхиттардан алыс жатан жне шелді ландшафтарды стем болуымен ерскшеленетін территория ретінде, Орталы Азия ымын да енгізді.
Бл территорияны зерттеуге орыс жне совет алымдары айрыша лес осты. Олар Орталы Азияны Н. М. Пржевальскийден бері комплексті арастырып келеді. Бл зерттеулер азіргі уаытта да жаластырылуда.
Осы кезге дейін Орталы Азияны шекаралары туралы мселе бойынша бірыай пікір жо. Орталы Азияны аса ірі зерттеушілерді бірі В. А.Обручев Орталы Азияны Куньлуннан Солтстікке арай жатан шлді тау стірті деп атады, демек оан ол Тибет тау ыратын осан жо. Кейбір зерттеушілер Тибетті Орталы Азияны бір блігіне санайды, біра Тибет тау ыратын дрысында Орталы Азияа арсы оя отырып, оны згешелігін атап крсетеді.
Орталы Азияны солтстік жне батыс шекаралару да трліше крсетіліп жр. Э. М. Мурзаев Орталы Азияа СССР шекарасынан отстікке жне шыыса арай жатан таулы стірттер мен жоталарды осады. Б. М. Сішицын Орталы Азияа Азияны шетке суы аып шыпайтын ішкі аудандарыны брін жатызады, сонымен бірге оны ішіне Орта Азияны кейбір аудандарын да (мселен, Шыыс Памирді) осады, біра одан Солтстік Мзды мхит лен Тыны мхит бассейндеріне жататын Монголияны солтстігін шыарып тастайды.
Орталы Азия табиатыны, оны географиялы орны мен ландшафтарыны алыптасу тарихына сйкес барынша ттастыымен сипатталады. Бл территорияны мезозойды орта шенінен бері теіз басан жо, сондытан Жерді рлытаы е ежелгі учаскесіні бірі болып табылады. Оны жер беті жапарлы, торлы крезді болып келеді, мндай рылыс тектоникалы процестерді лденеше рет айталануыны нтижесінде жасалан. Бл территория рельефіні жалпы белгілері неотектоника роліні лкен болуымен, денудация процестеріні нашар дамуымен, рылымды формаларыны айын крінуімен жне тегістелу беттеріні кеінен таралуымен аныталады. Мхиттардан ашы жатуы жне биік жоталармен жан-жаынан оршалуы климатыны континенттік жне аридтік болуына, беткі аынны алай болса солай ретсіз болып, шл, шлейт жне дала ландшафтарыны дамуына сер етеді.
Территориясыны ежелгі болуы, аридтігіні біршама заа созылуы, оыржай жне субтропиктік белдеулердегі орны Орталы Азияны топыраыны сімдіктері мен жануарларыны алылтасуы шін згеше жадай жасайды. Ол жер бетіндегі тз абыршаыны жне оыр топыра пен ср оыр топыраты таралуыны аса ірі аймаы болып саналады. сімдіктері мен жануарларына аридтік жадайа, температураны кілт ауытуына, суды кшті минералдануына за уаыт бейімделу тн.
Орталы Азияны табиат жадайларыны Азияны баса бліктеріне араанда айын крінетін тым бірегейлігіне арамастан оны физикалы-географиялы облыстара блуге негіз болатын елеулі айырмашылытары да бар. Оларды біріншісі—Сибирьмен шектесіп жатан Солтстік Монголия—табиат ерекшеліктері жаынан Орталы Азияа андай жаын болса, Солтстік Азияа да сондай жаын. Ол тпелі сипатта. Отстік Монолия меп Солтстік ытайды таулы стірттеріне, сондай-а Солтстік-Батыс ытайды таулары мен азан шырларына паыз Орталы Азиялы табиат белгілері тн болады.
Биік Азия
Орталы Азияны шелді тау стірттерінен отстікке арай, бл жерлерді жне Ганг пен нді ойпаттарыны арасында жер шарындаы е биік ктерікі тау жйесі жатыр, оны рташа биіктігі 5000 метрден астам. Оан батыста Памир, Гиндукуш жне араорым тау тйінінен бастап, шыыста Тибет тау ыратыны шыыс шетіне дейінгі тау жоалары мен тау ыраттары енеді. Оан бкіл Тибет таулы ыраты, Куньлунь жне Наньшань жатыр.
р трлі жастаы атпарлы рылыстардан тратын Биік Азия неогенні аяы мен антропогенде кмпиіп ктерілген, ктерілу бізді уаытымызда да тоталан жо жне биіктігі мен таралу ауданы жаынан дние жзіндегі е ірі ктерікі жерлерді алыптастыран.
Биік Азияны болуы оны алабында биік тау ландшафтары мен биіктік белдеуліктікті р трлі типіні кеінен таралуына ана жадай жасамайды, сондай-а Азияны баса бліктеріні табиат жадайларын алыптастыруа да лкен ыпал етеді. Атмосферны жалпы циркуляциясыны жйесіне енетін ауа аындарыны озалыс жолына дние жзіндегі е лкен орографиялы тосауыл тзе отырып, Биік Азия Азия максимумыны кшейе тсуіне жадай жасайды, нді жне Тыны мхиттарынан мате-рикті ішіне арай ауа аыстарыны енуіне кедергі жасайды, батыс тасымалыны таралуына ыпал етеді.
Биік Азияда Азияны е ірі зендеріні барлыы басталады жне оны ыпалы зендерді на сааларына дейін сезіліп отырады.
Шыыс Азия
Шыыс Азия — бл Евразияны солтстігінде Советтік иыр Шыгыстан басталып, Отстік ытаймен аяталатын Тыны мхита араан блігі. Шыыс Азияа сондай-а Сахалин, Куриль, Жапон, Тайвань, Хайнань аралдары жатады.
Шыыс Азияда рылымды-геоморфологиялы ттасты жо.Оны материктік блігі ежелгі рлы болып табылады, рлы алабындаы орташа биіктіктегі атпарлы-жапарлы таулар аккумуляциялы жазытармен йлесіп отырады. Аралдар мен оларды жиектеп жатан теіздер сойемика мен вулканизм кшті дамыан Тыны мхитты геосинклинальды белдеуге жатады.
Шыыс Азия климатыны алыптасуыны негізгі задылыы муссонды циркуляцпя болып табылады, Шыыс Азия оыржай жне субтропиктік белдеулерде жатыр, ал отстігінде тіпті тропиктік белдеуге де кіріп кетеді жне оны алабындаы температуралы жадайлар солтстіктен отстік баыта арай згереді, біра муссонды климатты негізгі ерекшелігі бкіл н бойында саталып алады.
Шыыс Азия табиатыны аса маызды элементі — Тыны мхитты материк пен Шыыс Азиялы аралдар тізбегіні арасында жатан шеткі теіздері. Бл теіздерді тере сулы азан шырлары Тыны мхитты арал доалдары жне науаларымен оса Тыны мхитты тектоникалы белдеуге жатады жне неоген мен антропогенні шекарасында недуір шккен.