Дріс. Солтстік Американы жер бедеріні пайдалы азбалары.
8.1. Солтстік Американы Кардилерлік батыс блігіні жер бедері.
8.2. Солтстік Американы платформасыны жер бедері.
8.3. Солтстік Американы пайдалы азбалары.
Биік жоталарды батыстаы жйесі ауа аыныны мхитты жйесіні жолында кесе-клдене жатыр. Сондытан да мхитты шыыса тигізетін серін бірден лсіретеді. Кордильер климатыны бл ерекшелігі тау жйесіні бкіл н бойында тгел саталан. Ол ерекшелік трлі орографиялы себептерге байланысты, сондай-а тау жйесіні топыра-сімдік жабынынан, биік айматы зіндік згешеліктерінен, азіргі мгі мз абаттарыны дамуынан апын аарылады.
Дегенмем де осы бір орта задылы айматы жадайларды згеруіне байланысты р трлі ендікте р трлі байалады. Сондытан да Кордильер тауын бірнеше физикалы-географиялы аймаа блуге болады. Ол айматарды шекаралары климатты белдеулерді шекараларымен белгіленеді.
Арктикалы жне субартикалы Кордильерді е иыр солтстіктегі аймаына Аляска жне Канаданы солтстік-батыс блігі жатады. Ал келесі аймаына Кордильер тауыны Канаданы отстік-батысы мен Америка рама Штаттарыны солтстік-батысындаы оыржай климатты ендікті алып жатан территориясындагы блігі енеді. Бдан грі отстікке жаыныра аймаы Америка рама Штаттарыны шеберіндегі субтропик ендіктерге жатыр. иыр отстіктегі тропик ендікте Солтстік Мексика Кордильері бар. Бл физикалы-географиялы блу, жоарыда атап тілгендей, Кордильер тауын трлі тектоникалы-орографиялы белгілеріне арай бірнеше сегментке блумен біршама сйкес келеді.
Платформаны мейлінше траты блігі — Канада кристалды аланы. Оны етегіндегі жер бедерінде Лаврентий ыраты жатыр. Бл ыратты е биік жерлері 500—700 метрге, ал біршама тмен жерлеріні биіктігі 100—200 метрге жетеді. ыратты ежелгі тегістелген жер бетінде р трлі атты тау жыныстарыны шыып жатуына сай кмбездер мен бйратты адырлар жиі кездеседі. Онда сонымен атар тектоникалы процестер мен мздытарды нтижесінде пайда болан кптеген клдер де бар. Сондай-а ыратта жер бедеріні экзарациялы (мздытарды жріп ткен жерлерінде пайда болан кедір-бдырлы жер бедеріні трі) жне аккумуляциялы (шгінді жыныстарды бір жерге жиналуынан тзілген жер бедеріні трі) трлері кездеседі.
Гренландияда жне Канада архипелагы аралдарында аланны етегінде жатан жазыты материктегі мз абаттары басып алан жне оны дегейі кей жерлерде мхит дегейінен тмен.
Гудзон шыанаыны брыннан алан орасан зор азан ш-ырларыны шет жатарында жне тменгі Маккензи бассейнінде абатты жне аккумуляциялы жазытар бар. Олар тменгі палеозой дуіріні алы шгінді жыныстарынан ралан. Сонымен атар мзды дуірінен кейінгі теізді рлыты басуы кезінде оны стігі абатын шгінді жыныстар жапан.
аламнан отстікке арай жатан территория Орталы жазы деп аталады, ал рылымы жаынан ол палеозой дуіріндегі теіз шгінділеріні алы абатым жамылып жатан плитаа сайды. Оны жер бетінде кристалды тау жыныстарыны ктерілуіне байланысты пайда болан синеклизалы (ойлы-ырлы атпарланан) кмбездер (Мичиган, Иллинойс т. б.) жиі кездеседі. Жазыты е биік жері—Озарк стірті. Ол 700 метрден асады. Оны жоары блігінде кристалды негізді райтын тау жыныстары крініп жатады.
Солтстікте кристалды аланны жиегіндегі аймата, тыыздыы р трлі болып келетін шгінді тау жыныстары бір жаа арай клбей жатандытан ол жерлерде куэсталар (ыраттарды бір трі) тзілген. Силур дуіріні тау жыныстарынан тзілгені куэста кемері мейлінше елеулі болады. Ол кемерді Ниагара зен кесіп ткен жерде Ниагара сарырамасы пайда болан.
Сйтіп, Орталы жазыты морфорылымыны негізгі трлері алын абаттардан тратын тбелі жне еіс жазытар болады.
Жазыты солтстік жартысыны жер беті мздытарды жріп ткен жерлерінде шгінді жыныстарды бір жерге жиналуынан, тзілген жер бедеріні трлерімен крделене тскен: мздытардан пайда болан аыры мореналы тбелер, зынша тбелер жиі кездеседі. Клдерді тірегінде клемді-клемді р трлі шгінділерді жиынтыынан тзілген оппаттар орналысан.
Жазыты отстік картысындаы морфорылым шін зен жне жыра жйесі те жиі эрозиялы трлерді басым болуы тн нрсе. Ал иыр отстікте жер бетіне палеозой дуіріндегі ізбес тастары шыып жатандытан жер бедеріні карсты (тау жыныстарыны суа еру процесі) трлері ке дамыан.
Платформаны батыс блігінде, Кордильер тауларымен шектес аймата лы жазы жатыр. Бл лы жазы платформаны шеткті блігі боландытан жне Кордильер тауларыны жоары ктерілуінін, сері тигендіктен азіргі жер бедерінде тау бктеріндегі абат-абатты стіртті тзеді. Ол шыыса арай еістеп береді де тік кемерленіп шектеледі. Оны Кордильерді етегіндегі биіктігі 1200—1700 м-ге жетеді, ал тменгі негізі 1000 м тередікке дейін барып, одан рі палеозой дуірінен палеоген дуіріне дейін пайда болан аса алы шгінді абаттара барып тіреледі. Орталы жазытаы сияты лы жазыты солтстік айматары шін мзды шоырландыран жер бедері, ал отстік айматары шін эрозиялы жер бедері тн.
Платформаны ойнауында пайдалы азбаларды едуір оры бар. алан аймаы, сіресе оны отстік блігі тсті жне сирок кездесетін металдар рудасына бай. Сондай-а Канаданы отстігіндегі кротерозон дуірі лаваларында мыс никель жне кобальт, кен орындарыны мейлінше зор маызы бар. аланны шет жатарындаы лкен клдер аймаында уран рудаларыны оры жатыр. Алтын шыатын кен орындары архей дуіріні грапиттері бар жерлерде.
Жоары кл ауданында, Америка рама Штаттары мен Канада жерінде, протерозойда пайда болан тата тас рамында шгінді тау жиныстарынан тзілген темір рудасы бар. Темір рудасыны ірі кеп орны Унгава шыанаынан отстікке арай жатан Лабрадор тбегінде де кездеседі.
Орталы жазы алабында платформаны тнба шгінділеріні жамылы абатында тас кмір (Иллинойс жне Батыс бассейндері) мен мнай, ал лы жазыты палоогеннеоген дуіріндегі шгінді абаттарында оыр кмір мен лигнит (ср тас кмір) оры бар.
Ежелгі платформаны солтстігінен, шыысынан жне отстік-шыысынан палеозой дуірінде пайда болан рылымдар кмкеріп жатыр. азірігі жер бедерінде бл рылымдар негізінен эпиплатформалы биік жне орташа жапарлы таулар болып табылады.
Гренландияны жне Элсмир, Мелвилл аралдарыны солтстігінде 3000 м биіктікке дейін ктеріліп Иннуит атпарлы тау жйесіні рылымдары жатыр. Бл жйе тменгі жне орта палеозой дуірінде Франклин геосинклиналынан пайда болып, кейігі неогенантропоген дуірінде таы да ктерілген. Иннуит таулары лі де жоары ктерілуде. Ол Солтстік Мзды мхит тбінде Ломоносов жотасы арылы жаласып жатыр.
Платформаны ендігі бір жйесі палеозой дуірінде кмкерілген Шыыс Гренландия атпарлы тау жйесі болып табылады. Ол жйе Каледон геосинклиналы алыбында пайда болып, кейінгі е жаа озалыстар нтижесінде 3000 м-дей дерлік биіктеді. Бл тауларды жер бедеріне тн маызды белгісі — базальт стірті мен баса да жанар тау трысындаы трлер. Олар бор дуіріні ая кезі мен палеоген дуіріндегі ірі жарытар жиегінде пайда болан.
Шыыс Гренландия тауларынан отстікке арай платферманы атпарлы таулар оршауы зіледі, ал содан кейін Ньюфаундленд, Аппалач таулары жне оларды отстік-батыса арай созылан жаласы Уачита — Маратон жйесі трінде таы да пайда болады. Тау рылымыны осы бірттас алабы палеозой дуірінде алыптасан атпарлы жйені бір блігі болып табылады. Ол солтстік-шыысында Атлант мхиты суыны астына, ал шыы-сында, отстігінде жне отстік-батысында Атлант мхиты маындаы жне Мексика теізі маындаы жазытарды мезокайнезой дуіріндегі шгінді жамылысымен астасады.
10.4. Аппалач тауларыны отстіктегі лкен блігі каледонгерцин дуіріні рылымына жатады, ал оны солтстік блігі Ньюфаундленд аралын оса тек ана палеозой дуіріні алашы жартысында атпарлар тзе бастады. Ал ол екеуінін, шекарасы ретінде Эри клінен бастап Гудзом зеніні аарына дейінгі тектоникалы тере ойыс саналады. Осы ойыстан солтстікке арай биіктігі 2000 м-ден аспайтын аласа таулар бой ктереді. Ол таулар рылым белгілері онша айын емес кристалл жне метаморфозды (тау жыныстары рамыны згеру процесі) тау жыныстарынан трады. Оларды бктерлік манысу белгілері жо, сондытан анада аланына тікелей барып тіреледі. Солтстік Аппалач таулары мзды алдыран жер бедері трлеріні кшті дамыандыымен сипатталады.
Отстік Аппалач таулары геологиялы трыдан аланда да, геоморфологиялы трыдан аланда да зына бойына жатам трлі айматардан трады. Аппалач етегіндегі стірт трткл жер бедері бар тау мен платформаны жаласатын жеріндегі бктерлік манысумен сйкес жатыр. стірт зен аарларымен тере тілімделген. Ал шыысына арай кдімгі Аппалач тауыны рылымына сай келетін рі Аппалач тауы жер бедерімен бірдей келетін шгінді тау жыныстары аймаымен алмасады. Бл айма синклинальды (тау жынысы абаттары тмен арай иілген) жрылымы бар атарласа жатан жоталардан жне антиклннальды (тау жынысы абаттары жоары арай иілген) рылан аарлардан трады. Мндай инверсиялы жер бедері (жер бедеріні алашы тріні бзылуы) тыыздыы р трлі тау жыныстарынан тзілген тау жйесін за уаыт бойы аын суды бзып, шайып кетуі нтижесінде пайда болан. Одан рі мейлінше биік кристалды айма, е аырында, тау етегіндегі Пидмонт деп аталатын стірт алабы жатыр. Бл стірт Атлант мхиты маындаы ойпата жетіп тік кемерленіп зіледі.
Аппалач тауын жер бедеріні алашы тріні бзылуы (Апиалач тауларына тн жер бедері) айын білінетін биіктігі орташа болып келетін платформа стіндегі таулар тобына осуа болады. Аппалач тауыны отстік-батыстаы жаласы, Уачита тау жйесіні едуір блігі сияты, палеозой дуірінде пайда болан плитаны (Голф-Кост) стіндегі шгінді жыныстарды алы абатыны астында алан. Уачмта тау жйесіні шаын блшектері аласа Уачита тауларында (биіктігі 900 м-ге дейін) жне Кордильер тау жйесімен шекарада жатан Маратон алабында ана байалады.
Солтстік Американы отстік-шыыс жне отстік шеткі айматары палеозой дуіріні рылымдары жауып жатан жне мезозойкайнозой дуірлеріні алы шгінді абаттарыны жамылысы тараан айма болып табылады.
Флорида тбегі, Багам аралдары жне Юкатан тбегі айматарындаы атпарлы негіз абаттарыны жоары ктерілуі алын абаттар жауып жатан лгі айматы, бір жаынан, Атлант мхиты маындаы майысуа, екінші жаынан, Миссисипи синеклизасы жаластыратын Мексика маы майысуына (Голф-Кост) бледі. Жер бедері жаынан бл майысулара шгінді жыныстары абат-абат болып келген Жаалы ойпаттар сйкес келеді. Биіктігі 100 метре жетпейтін мейлінше татайдай тегіс бл ойпаттарды арнасы тайыз зен аарлары кесіп теді. зендер теізге таянанда здері аызып келген тосын шгінділеріні стімен аады, сйтіп кейде аып тетін жерлеріні дегейінен биіктеп те кетеді. Кей жерлерде ойпатты бет жаын к тас абаттары тзеді жне олар арсты (тау жыныстарыны суа еру процесі) кеінен дамыанын крсетеді. арсты жер бедері сіресе Флорида жне Юкатам тбектерінде ерекше орын алады.
Мисисипи ойпатын аллювиалды тнбаларды (аын суды, рекетінен пайда болан тнба) алы абаты жауып жатыр. Ол Миссисипи зеніні орасан зор, баран сайын лайып отыран атырауыны алабында мейлінше алы болады.
Атлант мхитыны жаалауы ойпа болып келеді, онымен жарыса мды тбелер, м апырлар мен айрандар жатыр. Саяз шыанаты (лагуна) жаалаулар Мексика шыанаы мен Атлант мхитында жиі кездеседі. Ныо-Иорктен отстікке арай Жаалы жазыты зендерді саасндаы кенейген жайылма су мен келтабан су тілімдейді. Соны нтижесінде Атлант мхиты маындаы жазыты бл блігі з алдына дербес жатан дерлік бірнеше т-бектерден трады.
Пайдалы азбалардын едуір оры палеозой дуірінде пайда болан атпарлы абаттар аймаында жатыр. Оларды ішіндегі е маыздысы — кмір. Ол тау бктеріндегі майысуларда (Пенсильванпя бассейні, Уачита бассейні) кездеседі. Аппалач рылымында, Ньюфаундлендте жне Грепландияда полиметалл рудаларыны ке орындары бар. Отстік Аппалачта силур дуірінде пайда болан тау жыныстары аса маызды темір рудасыны бір трі — гематит орларына те бай. Солтстік Аппалачта асбесті аса ірі кен орны бар.
Голф-Косты мезозой-кайнозой дуіріндегі шгінді жамылысынан ралан алы абаттарында мнай, газ жне тз кездеседі.
Материкті Аляскадан Панама мойнаына дейінгі бкіл батыс жаы, сондай-а Антиль аралдары Кордильер атпарлы тау белдеуіне енеді. Оны азіргі жер бедері юра дуірінен бастап неоген дуіріні екінші жартысына дейінгі за уаыт бойы алыптасан. Бл ретте жер бедеріні тзілуіе тік озалыстар, жарытар жне жанар тау рекетіні пайда болу процесі, сондай-а трттік дуірдегі мзды кшті ыпал жасады.
азіргі Кордильер тау жйесіні ені 800—1600 км, ал зындыы 9000 км, мны зі Кордильер геосинклиналы аймаынан едуір енді, йткені Кордильер тау жйесіні рамына платформаны жапсарлас жатан бліктері де енеді.
Кордильердегі тау жйесіні рылуы негізінен юра дуірінін ая кезінен палеогенні бас кезіне дейін жрді (брын есептеліп келгеніндей невада жне ларами дуірлеріні аралыында крт зіліс болан емес). Ал ол тауларды рылымы мен жер бедеріні біржола алыптасуы неоген-антропоген кезінде жзеге асты. Тау жйесіні рамында палеозой дуіріндегі рылымны атаран ролі зор. Бл жадай біршама таяуда ана млім болды.
Кордильер тау жйесі те крделі тау рылымы ретінде зына бойына жатан бірнеше айматар мен жеке-жеке бліктерге блінеді. Егер Кордильерді платформадан бастап кесе-клденені алып арастыратын болса, онда оны рамында (В. Е. Хаин бойынша) мынадай айматар бар екемін крер едік бктерлік майысуларды зілмелі енсіз аймаы; платформа стіндегі алаптар аймаы (Аляскадаы Брукс жотасы, Маккензи таулары, Америка рама Штаттарындаы Отстік-Шыыс Сегір таулар, Орталы Американы солтстік сьерралары); орталы алаптар аймаы (Юкон алабы, Колорадо стірті, Мексиканы Солтстік ыраты); Кордильерді з аймаы, бан ларами (бор-палеоген) дуірінде пайда болан атпарлы абаттардан тратын Канададаы жне Америка рама Штаттарыны солтстігіндегі Сегір таулар, Отстік Сегір тауларды батыс блігі, лкені Бассеинні шыыс блігі, Шыыс Сьерра-Мадре жотасы жатады; невада (юра-бор) дуірінде майда болан атпарлы абаттар (Аляска жотасы, Канаданы Жаалы жотасы, лкен Бассейнні батыс блігі мен Сьерра-Невада, Батыс Сьерра-Мадре) алабы; батыстагы Тыны мхит жаалауы аймаы, бан жоары ктерілулер (Калифорниядаы Жаалы жоталар жне басалар) мен майысулар (Калифорния аары, Калифорния шыанаы) жатады. Осы зына бойына жатан айматара негізінен невада аймаына атысы бар жаа жанар таулы рылымдарды да сері тиді. Мысалы, Каскад таулары, Колумбия стірті, Отстік Мексика жне Никарагуа тауларында осындай згерістер болан. Кордильер белдеуі блан зына бойына блінуімен атар бірнеше жеке-жеке бліктерге де блінеді. Олар бір-бірінен зіні даму тарихы мен рылым ерекшеліктеріне арай аныталатын жас та тере жарытар желісі арылы блінеді. Бл жеке-жеке бліктер негізінен аланда Кордильерді физикалы-географиялы айматарымен сйкес келеді жне олар айматы шолулар кезінде аралады.
Кордильерді морфологиялы рылымыны негізгі трлері жапар тасты жне атпарлы-жапар тасты жоталар, жанар тау рекетінен пайда болан таулар, денудациялы (тау жыныстарыны бзылуынан пайда болан жер бетіні формасы), лавалы, атпарлы (Колорадо) стірттер, кейінгі дуірлерде пайда болан майысулардаы жне рифті (теіздік шгінді жыныстар) айматардаы аккумуляциялы жазытар болып келеді.
Кордильер тау жйесінде алуан трлі пайдалы азбалар жиынтыы бар. Канада мен Америка рама Штаттары жеріндегі блігінде невада дуірінде пайда болан гранитті тередік жыныстар абаттары руданы орына ерекше бай. Атап айтанда, мысты орасынны, мырышты, вольфрамны рудалары мол. Ал ларами дуірінде пайда болан тередік жыныстар абаттарында кездесетім молибдон, титан, уран рудалары нерлым отстікке арайы айматарда жайласан. Тау жйесіні бкіл н бойында алтын бар. Рудалы емес пайдалы азбаларды ішінде сіресе мнайды айтуа болады. Ол тау аралытарындаы жне тау бктерлеріндегі кейінгі дуірлерде пайда болан майысуларда кездеседі. Калифорния мен Отстік Аляскада баяыдан бері пайдаланылып келе жатан мнай кен орындарына оса таяуда Солтстік Аляс-када мнай кен орындары ашылып, барлау жмыстары жргізілуде. Онда газды да мол оры бар дегені болжам жасалып отыр. Сегір тауларды ішкі азан шырларында палеоген жне неоген кезінде пайда болан шгінділерде оныр кмірді оры бар.