Дріс. Солтстік Американы ішкі сулары.

10.1. Солтстік Америка зендеріні оректену режимі.

10.2. Ірі зен алыптары.

10.3. Мздытар мен клдері.

1. Солтстік Америка аын суды жылды жалпы клемі жнінен (6000 км³ шамасында ) тек ана Австралияны, Антарктиданы жне Африканы басып озады. Ал аын суды бір алыпты ауы жаынан Отстік Америкадан ана кейін алады.

Солтстік Америкадаы зендерді кпшілігі Атлант мхитына жне оны теіздеріне, ал шамалы ана блігі Тыны мхит пен Солтстік мзды мхита яды. Атлант мхиты мен Солтстік мзды мхитына ятын зендерді бассейіндері арасындаы суайрыы материкті шыыс блігіні жер бедерінен онша кшті бліне бліне бермейді. Ал Тыны мхит пен Атлант мхитына ятын зендерді Кордильлер тауларындаы бассейіндер арасындаы суайрыы тгелдей дерлік шыыстаы тау жоталары арылы теді. Кптеген зендер мен клдер бассейіндерді ранспортты атысы шін зор маызы бар. Табии су жолдары аса ірі су жйелерін зара байланысты ратын каналдар торымен тседі. Солтстік Америка зендеріні едуір блігі кбінесе жабыр сумен толыады. Бл жадай материкті отстік, отстік – шыыс жне орталы бліктеріндегі зендерге тн. йткені бл айматара тіпті де ар жаумайды немесе анда – санда жауып кетсе тез еріп кетеді. Сондытан зендермен клдерді су жинауында жабыр суы лкен роль атарады. Быра бл айматы р жерінде жауын – шашыны жылды млшері мен жауу тртібі р трлі келеді. Жабыр суымен толыатын зендерді ау тртібі артрлі болатыны да сондытан.

2. Аппалач тауларыны кейбір аудндарында аын суды жылды млшеріні алыдыы 1500 мм-ге жетеді. Аппалач тауларыны басталатын зендер ыса, біра суы мол рі аысын атты болады. «Сарырама шегі» деп аталатын бктерлік стіртті тік шетін кесіп ткенде зендерді брі дерлік биіктен лап аады. Отстік – шыыс жаалаудаы зендерді кпшілігі Атлант мхитына жете бере ке жайылып кетеді де жне оларды саасында мхит кемелері жзе береді. Ондай зендерді е елеулілері – Гудзон, Делавэр, Саскуэханна жне Потомак, Миссипи зеніні сол жа салалары жылды за мерзімінде толып аады жне оны су энергиясыны оры едуір болады. оны ішінде е лкені – Огайо зені мен оны саласы Теннесси.

Материкті орталы блігінде ірі – ірі рі крделі зен жйелері бар. Кордильерді биік таулы аймаы мен шы – иыры жо ке жазыты жаласып жатуы дние жзіндегі е лкен зен жйелеріні бірі – Миссиспи зен жйесіні рылуына жадай жасаан. Миссипиді о жа саласы (миссури зеніні иеллоустон, Платт, Канзас, арканзас, Ред-Ривер салалары мен оса), сондай –а Мексика шыанаына тікелей ятын кейбір зендер, атап айтанда, Рио-Гранде зені, бір алыпты апайды. йткені мны зі оларды басталан айматарындаы жауын – шашынны тсіуіне жне ондаы таулы жер бедеріні ерекшеліктеріне байланысты. Бл зендерді су жинауында жабыр суы басты роль атарады, сондай а Сегір тауларына жауатын арды да быраз маызы бар.

Солтстік Америка Тыны мхитты батысыны біршама шаын териториясыны климаты Жерорта теіздік климата сас. Ондаы аздаан траты аын сулар ыса жауатын жабырлара ыста наыз мол сулы болатыны айын кренеді.

Пассат желдері жауын – шашын алып келетін материктегі жне аралдаы Орталы Америка Кордильер тауларыны Атылант мхитына араан беткейінде аысы атты мол сулы зендер кп. Ал тауды Тыны мхита араан беткейіні зендеріне су едуір аз болады., ыс кезінде тартылып алады да экваторлы мссон жабырлы кезінде тасып аады.

Американы кп жері (Америка рама Штатыны солтстігі, Канада жне Аляска) зендері мен клдері негізінен ар мен мздытардан су жинайтын, ал жабыр сулары маыз алатын аймаа жатады. Американы бл блігінде кптеген зендерді аынын лкен клдер ретке келтіріп отырады.

Кптеген зендерді аынын клдер ретке келтірніп отырады. Батыс пен солтстік зендерді едуір блігі кордилерді биік тау аймаынан басталады, сондытан да олара жазда толып аатын жне су су дегейі крт ауытитын наыз альпі режимі тн. Мндай зендерді е ірілігі – Колумбия, Фрейзер жне басалары. Канаданы батыс жа жаалауында аын суларды крсеткіші те жоары – 1500мм-ден асады.

3. Солтстік Американы отстігіндегі е шеткі мгі мздар Мексиканы Вулканды жартасыны шыдарына (5000 метрден аса бикке) жатыр. Солтстік жаз кезінде атты кішірейетін шаын – шаын ар тектес мгі мздар Сьерра – неведа тауларыны нерлым биік жерлерде ана кездеседі.

Солтстікке баран сайын, кордильдерді батыс блігінде, ар басып жататын биіктік шекарасыны дегейі тмендегідей тседі, ал лама су тауларына жеткендегі альпі тектес мгі мз абаттары едуір млшерде болады. жаалау жоталары мен лама су таулардаы ар басып жататын биіктік шекарасыны дегейі щамамен 1500 – 2000 метірге дейін жетеді., ал солтстік ендікті 58⁰ – таы парллернен бастап жауын – шашыны кбеюіне жне жазы температураны салындауына байланысты бл дегей 500 метрге дейін тмендейді. Кордильерді солтстік жаалау блігінде Скандинавиядаы текістік алы мгі мз абаттары, сондай – а аляскадаы тектес немесе Маляспин (Аляскадаы е ірі мгі мз абатын осылай аталады) тектес деп аталатын тау етегіндегі мгі мздар тн келеді. Жартастаы таулардаы алашы ірі – ірі мгі мздар солтстік ендікті 40⁰ – сынан солтстікке арай кездеседі., ал солтстік ендікті 48⁰ 12 – ы Америка рама Штатыны солтстігіндегі шекарасыны екі аралыында мгі мз бастау абатыны орасан зор орталыы жатыр. Онда, салыстырмалы трде аландаы шаын алапта р тектес 60-а жуы мгі мз орталытары бар. Бл алан Америка рама Штарттарына мгі мз орталытарыны лтты паркі ратінде кеінен млім.

Ірі –ірі мгі мз орталытары канаданы отстігіндегі жарртасты тауларда шоырланан. Біра бл елді солтстігі мен альясканы ішкі айматарындаы мгі мздарды клемі едуір алпы аланда тау жоталары да аласара береді.

Мз басуды осы заманы орталытары сонымен бірге Американы : Грениландия, Элсмир, Деврн, Грант жері жне Баффин Жері сияты солтстік аралдарда да болып отыр. Ол жерлерде орасан зор клемдегі мгі мз абатымен атар аар-аарды алып жатан аса лкен мгі мздар да бар.

Клдер, бан дейін атап ткеніміздей, негізінен аланда материкті солтстік жартысында, Канада кристалды аланы мен оны шекарасы аймаында шоырланан. Ткетоникалы ойысулар болан жерлерде пайда болан, кейіннен мгі мз кшкіндері тілгілеп тередей тскен ірі –ірі кл бассейіндерді лкен бір тобы Канада аланны шет аймаында жатыр. Олар: лкен аюклі, лкен Еріксіздер клі, Атабаса, Виниипег жне Винипегонис, Ормандаы, Нипигон, клдері, сондай – а, е аырында, лы солтстік Америка клдеріні тобы.

Кордилкрді отстігіндегі ішкі жазы жоталарда су дегейі ауытып тратын тайыз тзды клдер жиі шырайды. Оларды кпшілігі мз кшкіні кезінен кейін мндаы клматты ылалы арта тскені айын крсететін бассейіндерді бірте –бірте жойылып бара жатан алдытары болып табылады. Бан лкен тзды кл, Юта жне басалары мысал бола алады.

Орталы Америка аймаында тектоникалы былыстар кезінде пайда болан клдер бар. Оларды ішіндегі е ірілері – Никарауаи мен Манагуа клдері.

Миссисин Жоары клді отстігінде жатан шаын стірттегі мзды клді отстігінде жатан шаын стірттегі мзды клдер мен батпаты жерлерден басталады. Бл зенні бастауы Волганы бастауына те сас. Миссиспиді басты ірі саласы-Миссури. Миссури соншалыты зын зен боланымен оны аын суы миссисипиді жоары жаындаы араанда едуір кем, сондай-а оны млшері де траты емес, згертіп трады.

Миссиспиді сол жатаы аса ірі саласы – Огайо зені, оны зындыы 1580 километ. Бл зен мол сулы, ол орта есеппен аланда секунтына 7500 текше метр су аызады жне Миссипиді оектенуде лкен роль атарады. Огайоны суы сіресе жазы муссон жабыры кезінде ерекше болады. ол кезінде зен аындарында жиі – жиі тасын болып трады. Миссипи Огайо йан жерден бастап е тменгі саасына дейін згермей, бір алыпты аады.

Миссисипи жйесіні здеріні шаруашылы шін зор маызы бар. Оны бкіл бассейіні 20мы километрге тжуы учаскісі кеме атынасына олайлы. Миссисипи лы клдерді кеме атынасы жйесімен какналдар арылы байланысады. Мысалы, Мичиган клімен Иллинойс зені арылы, Эри клімен Огайо зені арылы жаласып жатыр. Миссисипи оны салаларыны суы бассейіні отстік блігіндегі раншылы кшті аудандарды суландыру шін пайдаланады. Оны стінде, Миссисипи жйесіндегі зендерде су энергиясыны елеулі оры бар, онда ірі – ірі су элекрт станциялары салынан.

Солтстік Америкадаы маызды су жйесі – лы клдер мен улие Лаврентий зені. Ол бірнеше ірі – ірі клдер (жоары кл, гурон, Мичиган, Эри, Онтарио) мен кптеген шаын клдерді амтиды. Бларды брі бір – бірімен зара жаласып жалпы аумаы 246050 шаршы километр келетін, дние жзіндегі е лкен тшы сулы бірттас су бассейін райды. Жоары кл зенні клемі жаынан дние жзіндегі тщы сулар клдерді ай – айсысынан болса да лкен. Оны су айдыны 82414 шаршы километр келеді, е тере жері 393метр. лы клдерді ішінде Эри клінен басасыны брі де криподенрессиялы болып келеді, оларды олтабалары мхит суыны дегейінен тмен жатыр.

Екінші, едуір тмен дегейде Мичиган Гурон клдері атар. Олар бір – бірімен ке тарма арылы жаласады. шінші дегейде Эри клдеріні екі арасын Сент-Клэр кліне барып ятын шаын ана Сент-Клэр зені жаластырады. Сент-Клэр клінен Детройт зені аып шыады. Е тменгі дегейде Онтарио клі бар. Онтарио мен Эри клдері дегейлеріні арасындаы айырмашылы 100 метрге жетеді. Олар бір – бірімен Нигада зені арылы жаласып жатыр. Бл зен силулы Куэст стіртіні жотасын кесіп тетінжерде 50 метрге жуы биіктіктен лай аады. Ол Нигода лама суы деп аталады.. Осы жерде лама суды айналып аатын, кеме атынасына жарамды Эри каналы азылан.

Солтстік Америкадаы лкен зендерді бірі ретінде Макензиді де атауа болады. детте оны бастауы деп Канададаы жартасты таулардан аып шыып, атабаса кліне барып ятын Атабаса зені саналады. Атабаса клінен тменгі жата ол еріксіз деген атпен лкен Еріксіз кліне йана дейін аады. Ал, зенні осы клден аып шыанан кейін блігі Американы белгілі зертеушісі, алым Макензиді есімімен аталды.

Аляска шін зор маызы бар ірі зен – Юкон. Ол да Макензи сияты Жартасты таулардан басталады да Юкон стірті арылы аады. Юконны зындыы – 3180километр, бассейінні аумаы -855 мы шаршы километр. зен негізінен еріген ар суынан крек алады. Суыны е мол болатын кезі – июнь айы. Содан кейін су дегейі едуір тмендейді. йткені зен бассейіні аймаында жауын – шашын млшері те аз. Маккензи сияты Юконды да жарты жыл бойы дерлік мз басып жатады. зенні орта шетіндегі тас табалдырытар кеме атынасына кедергі келтіреді. Юконны барлы байлыыны жергілікті халы шін зор маызы бар.

№11-12-13 дріс. Солтстік Американы топыраы, органикалы дниесі.

11.1. Солтстік Американы топыраы.

11.2. Солтстік Американы сімдіктер жамылысы.

11.3. Солтстік Американы жануарлар дниесі.

 

Солтстік Американы басым кпшілігі болып табылатын солтстік блігі Голартикалы лем шеберіне , ал одан аздау отстік блігі Мексиканы жне америка рама штаттарыны иыр отстігін оса амтып ,Неотропикалы лем шеберіне жатады .егер материкті солтстік блігіні даму тарихымен сімдіктер рамы Евразиямен сзсіз байланысты екендігі байалса ,отстік блігі Америкаа сас келеді .

Бор дуіріні аяынан бастап палегоенні аырына дейін бл материкте Азяны солтстік шыысындаы сімдіктерге сас біріай субтропикалы сімдіктер дниесі стем болып келді .

Ол кезде материкті орталы блігін теіз суы басып жатан еді , ал оны шыыс жне батыс шет айматары солтстікте ана байланысатын .

Солтстіа Американы сімдіктер дниесіні ішкі згешеліктері климатты згеруіне байланысты кайнозой дуірі бойынша алыптаса бастады . иткені солтстікте ауа райы салындап , батыста жауын – шашын млшері кеи тсті .Міне бны брі Солтстік Американы шыыс жне батыс блектеріндегі сімдіктер дниесіні ерекше дара айматарыны алыптасуына сер етті . Бл айматарда негізінен аланда орман сімдіктері басым болады . Ал , материкті орталы блігі теіз суы тартыланнан кейін шп сімдіктері сетін аймаа айналады .

Солтстік Американы иыр отстігінде палеоген дуіріні бас кезінде Европаны тропикалы сімдіктеріне сас тропикалы сімдіктер басым болды. Неоген дуірінде жазы далаларды рылуына байланысты бл сімдіктерді ксерофитті элементтер солтстікке арай ауыса бастады . Сйтіп азіргі шлеит жне далалы аймтардаы сімдіктер пайда болды . Неоргені ая кезінде ауа райыны бірте – бірте блыуы субтропикалы сімдік трлеріні жойылыуына жне отсттікке арай шегінуіне , сойтіп оларды оыр салын ендік бойларыны сімдіктермен ауысыуына алып барып соты .Евразиядан ауысан болуы тиіс . йткені солтстік жата бл екі материк арасында ра жер арылы байланысы бар болатын .

Мз кшкіні материкті едауір блігіндегі сімдіктер жабынын жойп жіберді . Біра ,отстікте ауа райы згерісі те атты болмады да орман сімдіктері саталып алды . , ал , олар мз кшкіні басталан нан кейін солтстікке арай ауыса тсті . , бірте – бірте бкіл материкке таы да тарап кетті . Екінші жаынан , мз кшкіні алдында жне мз басып жатан дуірлер аралыында солтстіктен отстікке арай артикалы жне жне жоары тау сімдіктеріні сімдіктері ткен болатын . олар мз дуіріні жрнатары ретінде кні бгінге дейін саталып алан .

Мз кшкіннен кейінгі климатты згерістері мен азіргі жадайларды алыптасуы осы заманы топыра - сімдік топыра жабыныны зілуіне алып келеді .

Солтстіак Америкадаытопыра - сімдік жабыныны бірнеше трге блінуіні зіндік кейбір ерекшеліктері бар . ол ерекшеліктер материкті рлым пішініне , орографиясына жне климатына байланыфсты .

Тндыра , орманды тндыра жне тайа орманы материкті солтстік жартысында ендіктерге тайау алаптар бойымен созыла орналасан . Одан рі отстікке таянан сайын айматы сипаттар згеріп сала береді . Атлант мхитыны жаалауына жауын – шашын мейлінше мол жне бір алыпты трде тседі . Ал , материкті ішкі жаына енген сайын жауын – шашын млшері бірте – бірте кеми береді . Сондытан да Солтстік Америкадаы оыр салын жне субтропиктік айматарда жатан орманыды далаларды , далалармен шлдерді ешайсысы да Атлант митына араан айматар трінде созылып ала береді .

Миыт жаалауы бойында ендік бойынша тетін айматар саталады , біра мны зі мезофилді ормандарды тр – тріні орналасуы болып келеді . Мысалы , таганы аралас орман , одан со оыр салын айматаы жапыраты орман алмастырады , одан ары отстік- шыыстаы .субтропикалы мнді жасыл орман жаласады .

сімдік жабыныны айматы трлерге блінуіні мндай крінісі Азияны шыысына да тн йткені екі материкті де шыыс жа айматарындаы климатты алыптасуыны арасында елеулі згешеліктер тудырады .

Солтстік Американы тропикалы жне субэкваторлы айматар шеберінде жіішкеріп блшектене тсіуіне байланысты тропикалы айматаы шл далалар , тропикалы ормандар мен саванналар ке алапты алып жатан жо . айта орталы Америка рлыындаы шаын – шаын учаскелерде блшек- блшек болып орналасан .

Гренландияны басым кпшілігін Элсмир аралы орталы блігін , сондай- а ффин жеріні кейбір аудандарын материктік мгі мз басып жатыр . Сондытан да ол жерлерде топыра жабыны мен сімдіктер дниесі жо деуге болады .

Апктика архипелаындаы едуір блігін Грландияны мгі мз баспай жатан шет айматарын рі солтстік Аляасканы , Гудзон шыанаыны жаалауын , Лабрадорды жне Ныюфаундлені солтстік жатарын амтитын материкті солтстік блегін тндыра алып жатыр . Тндыра шыыса арай солтстік ендікті 55-54-на дейін созылады . Мны зі Лабрадораысына жне материкті солтстік шыыс блігінднгі климатты аса атал жне дымыл болуына байланысты .

Солтстік Америкадаы тндыра зіні крінісі жаынан Евразия тндырысына те сас . оны солтстік жаында мк пен ына сетін жне топыраы полигоналды келетін артикалы гндра басым .Ал отстік жаына кк шалын мен днді сімдіктер жабыны , тырбиан аласа ааш тымдары :тал , андыааш , жатаан араша кездеседі . Бл ірде сонымен атар шымтезекті батба мол .

Гудзон шыанаыны батысына арай орманды тндыра алабы мейлінше кеіп сала береді . онда сімдікті ааш трлері пайда бола бастайды . олар материк орманыны солтстіктегі шекарасын крсетеді . ара жне а шырша седі .

Аляскадаы жазы тндыра Скандияны тбіндегі сияты тау беткейіне жете бере сімдігі сирек алапа , тау тндырасына ауысады .

Солтстік Американы орасан зор теритоиясын оыр салын алапты сорта топыраында сетін ылан жапраты орман алып жатыр . ол орман солтстік ендікті 61- ынан 12- ына дейінгі аралыта тны жаалауында седі . , одан рі Крдилер тауыны тменгі етегіне дейін жетеді , ал шыыса арай ке жазы далаа ойысады .

Кордильер тауыны шыысына арай ылан жапыраты орманны отстіктегі шекарасы солтстік ендікті 54-55-ына дейін солтстікке арай тік ктеріледі . Содан со отстікке арай лы клдермен улие Лаврен-итий зеніні саасына дейін тмен тседі .

Лабрадорды жаалауынан бастап Аляска тауларыны шыыс беткейіне дейінгі аралытаы орасан зор территорияны алып жатан ылан жапыраты орманда сетін аашты рамы біртектес келетіндігі мен сипатталады .

Тыны мхиьт жаалауынджаы орман зіні трі жаынан да , беретін аашыны рамы жаынан да материкті шыыс жаындаы орманнан згеше . шыыста сетін ааштарыд ы кптеген трі Евразиядаы ааштара сас , батыста ылан жапыраты ааштарды эндемикалы трлері басым келеді . ааш трлері Азияны шыысындаы ааштара сас .

детте Гудзон тайасы деп аталан шыыс тайасында биік сетін ылан жапыраты жуан акштар мол . Олар аашты индемикалы Американды трлері болып табылады . Атап айтанда , Канада шыршасы , Американ бал араайы , тас араай немесе ара араай аталатын Банкс араайы мны сонысынан текникада жиі олданылатын арамай тріздес баалы зат –Канада бальзамы алынады .

ылан жапыраты ормандаы кеінен тараан жапыраты аашты трлері –жып – жылтыр аппа абыын ниыы, балзам терегі кк терек .

Аласа ааштар арасында ызыл араат , ара араат , блдірген ,ара жидек сияты алуан трлі жеміс – жидек бталары басым . Топыраты стінгі абатын мк пен ына басып жатады . бл ормандар алып жатан жерлерді топыраы кдімгі нарсыз алыпа тскен . солтстікке таман бл топыра мгі мз аралас тайа топыраына айналса , отстікке арай нарсыз шым топыраа айналады .

Батыс жаалауды ылалды жне жмса климаты ормандарды сіп - нуіне ерекше лайлы жадайлар туызады . тыны мхит жаалауындаы ылан жапыраты ормандарыд зіндік ерекше кркі бар . олар сетін ааштарды да , бталарды да ,сімдіктерді де трлері , рамы жаынан те – мте бай . дайы ылалды болып тратын жмса ауа биіктігі 80 метірге , кейде тіпті 100метірге дейін жететін жуан ааштарды суіне олайлы келеді . ол ормандардаы ааштарды кп тараан трлері –сихиин шыршасы . далас самырсынды , батыс хемлогы немесе тсуга , нуткрін кипарисі алыи туянемесе жергілікті халы ызыл арша деп атайтын ааш . осы соы аталан ааш ттасып алы седі де німді те – мте мол береді . ылан жапыраты алып ааштарды арасында аласа спейді деседе болады , оны есесіне алуан трлі бталар , кбінесе тікенді бталар алы седі .

Жаалаудан алыстаан сайын ауаны ылалдыы бірте – бірте кеміи береді . Ішкі аарлармен Крдильер стіртінде дугалас самырсыны мен сары араай сетін нерлым ра ормандар басым . онда сонымекн атар басада ылан жапыраты ааштар аралас седі .

Тыны мхит жаалауындаы ылал сйетін жануарлы ормандар отстікке арай солтстік ендікті 40-ына дейін дерлік созылады . Ол ормандарда нерлым ра жерлерде басым сетін сары араай , сондай- а дуглас самырсыны а самырсын ант араай , ара арша кп . шамамен аланда отстік ендікті 40- сы маынан бастап мгі жап – жасыл севойяпайда бола бастайды .

Материкті шыыс блігінде ылан жапыраты ормандар бірте бірте аралас жапыраты ормана айнала бастайды . аралас ормандар лы клдер аймаы мен улие Лаврентийіріні алабына кейіннен тараан . Малерикті орта орта блегіне жете бере тайа орман аралас далалармен ашы далалара айналады .

Солтстіа Американы аралас ормандарында ылан жапыраты ааштармен кптеген жалпа жапыраты ааштарда седі . ылан жапыраты ааштарды ішінде кп тараналы 60 метрге дейін жететін а араай , немесе веймугы араайы , ызыл араай болып табылады . жалпа жапыраты ааштарды атты сарыш ааш ндірілетін ышы ,инт йенкесі американ а йенкесі , американ шегіршіні , шамшат ,жке ааштары жиуі кездеседі . бл ормандар тайганны топыраымен салыстыранда едуір нарлы келетін сары топыраты жне нарлы аз шым топыраты жерлерде седі . Аралас ормандар баяыдан бері аяусыз отаудан жойылып келді . азір ол негізінен аланда Аииалач тауларыны жоары блігінде ана саталып алан . Ол ормандар сонымен атар кесуденде ,оданда ауыр зардап шегуде .

Аралас ормандарды отстігіне арай материкті шыыс блегін Аиианач ормандары деп аталатын жалпа жапыраты ааштар алып жатады . Бл ормандар Солтстік Америкада сетін сімдіктерді нерлым трлеріні біріне те бай . Жалпа жапыраты ааштар сетін ормандар апплач тау жйесін тгелдей дерлік амтиды жне оны шыысындаы лы клдерді отстігіндегі жазы далалар да бар олар темір топыраына бай келетін оыр топырата жасы седі . оны стіне жмсата слал ,ауаныда игі ыпалы кшті . Аппалач ормандарына Европа мен шыыс Азияда сетін кейбір ааш трлері мен біртектес келетін жалпа жапыраты ааш трлері басым . Сондай- а те ертнднгі ааштарды саталып алан жрнатарыны кптеген энднмикалы трлері кездеседі . Аппалач ормандарында сетін ааш трлеріні бкіл жер шарындаы е бір бай рамдарыд бірі саналады . оларда еменні Американды трлері мейлінше мол . сонымен атар талшын , шамшат а йекі ,жке , шынартатарын барынша жайып сетін аса жуан биік ааштар басым келеді . оларды кбінесе жабайы жзім немесе шырмауы тріздес сімдіктер бойлап сіп , шырмап алады . Бл аймты отстік блігінде гикорн , магиолия , ызалда аашы , жне ликвидамбар сиячты жылдамдыты сйетін кне заманы ааш трлері кездеседі .

Аппалач орманы зіні байыры трінде саталмаан . ол трлері отап кесуды жне егістік жер зірлеуді салдарынан атты зардап шекті . Тіпті брыны орман саталан деген жерлерді зінде де ааш трлеріні рамы атты згерске душар болан . Біра алай дегенде де бл ормандар осы кндеде солтстік Американы басты байлытарыны бірі болып саналады .

Миссисини жне Атлнтика ойпаттарыны отстік блектерінде , сондай-а Флориданы ормандар басым келеді . Бл ормандарды ааш рамы топыра ыртысы жадайларына байланысты згеріп отырады . жеіл топыраты ыртысы жерде араайды субтронтикалы трлері сетін ормандар мен емен ,магполия , шамшат , шырмауы пен шпитілік сімдіктерді алуан трлері мен аралас сетін алы жынысты ормандар бар . нерлым ра топыраты жерлерде сабаль деп аталатын аласа бойлы Американ налымасыны алы жыныстары кездеседі . Флориданы су басып ала беретін жаалауымен миссиеини ойпатында батпаты жерде сетін кипарис ті саталып алан жрнатары сетін ормандар жиі шырасады тіреу тамырлары тереге кететін осы бір ірі ааштарды алы жынысы дайы ылалы арылмайтын батбаты жерлерде тіпті жоары бойлап седі .

Материкті шыыс блегіндегі жалпа жапыраты ааштар сетін аралас ормандар мен мгі кк жасыл болып тратын ааштар сетін субтропикалы ормандар батыста жазы далалармен шектеседі . Мндай далалы алаптар Орталы жазы арылы сонау солтстікке дейін созылып барып , Отстік канада ны шегіне дейін жетеді . ал отстікте солтстік ендікті 30-ына дейін барады . Батыста Кордилер тауларыны етегіне барып треледі .

Ішкі жазы алабындаы топыра пен сімдік дниесі шыыстан батыса баран сайын згере береді. Мны зі климат жадайларыны згеруіне негізінен аланда жауын – шашын млшеріні азая тсуіне байланысты .Далалы жерлерді шыысы жне кей- кейде солтстігі ср топыраты орман аралас далалармен шектеседі .Орман аралас далалар бірте – бірте сімдік рамы те бай шалынды далалара немесе прериялара ласады . Прерияларда днді сімдіктер седі . , оларды жабыныны биіктігі 150сантіметрге дейін барады . Аселеуді Американды трі , бидайы ,кгілдір саал сияты сімдіктерге араласып ашы тсті глдері бар алуан – алуан шп седі .

Жылу мен ылалды молдыы прериалардаы шалынны кптігі бл ірде топыраты ерекше тріні –прериялардаы ара топыраты ыртысты немесе кдімгі ара топыра пен орманды жердегі оы топыраты екі арасындаы зіндік оыр топыраты пйда болуына ыпал етеді .

Прериялар батыса баран сайын кдімгі ра далалара айнала бастайды . Ал жерлерге сорта тартан учаскелер бар ара топыраты жне оыр топыраты алаптар тн келеді . сімдік жабыны рі сиреп , аласара тседі ,детте жарты метір биіктіктен аспайды . ке тараан днді сімдіктер арасынан Грам шбін , бизон шбін ерекше атауа болады . Айматы отстік батысында тікелей бталарды алы жынысы кездеседі . Оларда ра субропиканы оыр топыратарында жасы сетін мескит , опунция сияты басада бталар бар .

Далалар мен орманды далалрды алашы кездегі сімдік жабыны солттстік Американы кптеген зге сімдік трлеріні ай- айсысымен салыстырандада да адамдарды тигізген ыпалы арылы кп згерске шырады . Бл егін шаруашылыы мен Малшаруашылыы кшті дамыан е басты айма саналады . Сондытанда орсан зор ке алаптардаы тбтыи шптерді тр- тріде бір жола жойылып кеткен , не зіні трлік рамы жаынан те атты згеріске щыраан .

Америка рама штаттарыны отстік батыстаы шет аймтарына тыны мхитты шамамен аланда солтстік ендікті 12-ынан Калифорния тбегіні солтстігіне дейінгі жаалаудаы , сондай- а Калифорния аарындаы жатан алаптар жер орта теізі аймаындаы субтропикалы климат тн . бл айматаы ара оыр , срылт –оыр жне оыр топырата рашылыа тзімді ормандар мен бталарды алы жынысы седі Ормандара негізінен арааймен арша басым седі . оларды биіктігі детте 15метрден аса бермейді . рашылы кшейе тскен сайын ормандар трлі бталарды алы жынысына айнала бастайды . кптеген жерлерде , жерорта теізіаймаы сияты, бталарды алы жынысы оталан немесе ртеніпбіткен ормандара барып тіреледі . Ол алы жыныс экологиялы жадайына сыры крінісіне жне тіпті бталарды рамына араанда да жер орта теізі аймаындаы маквисті еске салады . Онда мгі кк –жасыл болп тратын емендерді ,аласа арша ааштарыны сондай- а жапыраы атты ,ткті рі оырай келетін , біра кбінесе срылыт немесе кміс тске боиялан бталарды тр- трі кездеседі . мндай тоайлы жыныстарды биіктігі детте 2метрден аса бермейді .

 

Кордилерді ,Солтстік Мексиканы ішкі жаындаы жазы тау етегіні едуір блгі, Калипрния басым кпшілігі жне Калипориния шыанаыны солтстік жаалауы шлеит жне шлді далалар болып табылады . жер ыртысында срылт , оыр топыра сондай-а сорта топыра трлері жиі кездеседі . Мексика тау жотасыны солтстігінде кактустымдас сімдіктерді пайда болатын екінші орталыы бар .Біра бл сімдіктерді кейбір трлері сонау лкен Бассеиін територясы бойынша сотстікке дейін , тіпті климаты рап кететін оданда ары солтстікайматара дейін се береді . Кактус тымдас сімдіктерід е кп сетін жерлерініде кактусты , онунцияны , юкка мен агваны бірнеше жз трлері кездеседі . мны зі сол айматаы сімдіктер дниесіні беинесін ерекше згертіп жібереді . Кактус тымдас сімдіктермен онда кн трізді атты са жапыратары бар тікенді бталарды кейбір трлері кеінен тараан . сіресе жиі кездесетін мндай сімдіктер атарына ара ошыл жылтыр жапыратары бар крозот бтасын , топ – топ болып шар трізденіп тырбыныып сетін суматы бтатары шо – шо болып сетін окитилланы оуа болады . Американы шл даласында жусан мейлінше алы седі . кей жерлерде алы жынысыны биіктігі 2 метрге дейін жетеді . сорта топыраты жерлерде сор тымдас ащы шптер седі . оларды арасында майлы ааш деп аталатын шар трізді тікенді бт жиі кездеседі .

Солтстік Американы шл даласындаы територия ішінара егіншілік шін , негізінен аланда мал жайылымы шін пайданалылады . Шл даланы кптеген сімдіктері сіресе кактус тымдас сімдіктер , таам ретінде , сондай- а техниалы даыл ретіндеде кдеге асады .

Орталы Америка Кариб теізіндегі аралдарды оса аланда Неогрпитік сімдіктер леміні шеберіне тгелдей енеді . ол ормандардаы сетін ааш рамында палыманы (50ден астам трі ), мгі кгеріп тратын еменні , ааш тріздес панортиниктерді , никада тектес сімдіктерді тр- трі кптеп кездеседі . напиротиик,рхидея, бромелия тектес лианалар мен энифиттерді кптеген трлері бар .

Тыны мхитты климаты негрлым ра жне жауыен – шашынды кезеі аз жаалауында ылалды тропиктік ормандар ызыл – оыр топыраты айматы алып жатан саминалара барып ласады .

Орталы Американы барлы жерлерінде сімдік жамылысы адам серімен кшті згерді . ылалды тропиктиік ормандар дерлік кесілген .ал оларды орнына тропиктік сірілетін илантациялар пайда болды .

 

ЖАНУАРЛАР ДНИЕСІ

 

Солтстік Американы лкен блігіні зоогеографиялы жадайы Еверазияа жаын жне Голарактикалы зоогеографиялы айматы шеберіне енеді . Бл састыты геологиалы даму трысынан аланда тайауда ана солтстік –шыыс Азиа мен солтстік – батыс Америка арасында рлы арылы байланыс жолыны боландыымен ана тсіндіру ммкін . азіргі Бериг базыны орнындаы рлы арылы жануарларды алуан трлері Солтстік Америкада , Евразияда тарап кеткен деп санауа болады .

Солтстік Америка Евразиядан блініп аландытан азір оны териториясында бл кндері жануарларды Евразияда жо трлері пайда болан .оны стіне Евразияа тн жануарлар трлеріні кпшілігі жо .

Солтсті жне отстік Америка арасында плиоцен кезеінен бері арай пайда болан рлы арылы жасалатын байланыс екі материкті жалас жатан блігіндегі жануарлар дниесіні орта болан алыптасуына ыпалын тигізді . Солтстік Американы солтстік ендікті шамамен 20-ынан бастап отстікке арай созылып жатан шеткі блігі жануарлар дниесіні неотропикалы аймаына енеді .Бл айма бкіл Отстік Американыда амтиды . неорогропиктік жануарлар дниесіні кейбір трлері солтстік Американы солтстік ендікті 20-ынан едуір солтстікте жатан териториясына еніп кетеді .

Материкті Голарактика аймаына енетін блігіні алабында ай жерлерді мекендейтініні алуан трлі жадайларына арай біратар ішкі айматарда алыптасан .

Тндырадааы жануарлар леміні Еверазиядаы жануарлар лемі мен салыстыранда да зіндік ерекшеліктері бар . рлыта мір сретін ст оректі жануарларды ішінде ерекше кзге тсетіні –мускуегізі немесейгіз ол те кшті жне денелі рі те тзімді келеді . Бір кезде мускусгіздері Солтстік Американы солтстік аралдардан бастап орман шекарасына дейінгі тндыраны барлы жеріне тараан .Ал азір олар Американы тек ана артикалы аралдары мен грендиада кездеседі деуге болады . Солтстікте сетін Американды бгысы едуіо мол таралан Ол Еверазиядаы жабайы солтстік быларымен біртектес . азір бл быларды тндыроады жне орманда сетін екі трі бар . Материкті солтстік жаалауы мен срескен мзды айматарда а аюкездеседі . тндырада сонымен атар иоляр асыры мен иолияар сусары да кеінен тараан .

Ксіпшілік шін иолияр тлкісіні зор маызы бар . кемріушілер оррадынаи лемминггер , а ояндар , ср тышандаржиі кездеседі . Тндыраны ыстап алатын старды ішінен сіресе а рмен тндыра рын ерекше атауа болады . жылы жаа айта шып кететін старды арасында Аляска жол сы а с жааларында жмырталайтын баса толып жатан су стары кездеседі . Ішкі су кздерінде балыты кптеген трі бар . Американы солтстігіндегі жаалауды суларындаы жануарадниесі бай келеді . Онда осы уаыта дейін Грландия киіт жне парзал кездеседі .Итбалыпен моржыдар да кп . Жануарлар дниесі бданда кп алуан трлілгімен кзге тседі . Брын ондаы е лкен жануар орман бизоны болатын . азір ол тек топыратарда ана кездеседі . барлы жерде тараан . ол ааштарды , бталарды жапыраымен жас бтаын , сондай –а сімдіктерін крек етеді . бір кезде вантти былары табындарымен жайылып жруші еді . азір ол аса ірі алы жалды жануарларда , бизондар сияты тек орытарда ана саталан .

Жыртыш адарды да трлері мол . Оларды кпшілігі басты ксіпшілік адар болып табылады . Мысалы солтстік камшат , солтстік американ сусары –американ блыны, американ ара кзені жне а тышан . ірі жыртыш адарды ішінен сіресе аюды , асырды , сіеушінді айтуа болады .

Кемірушілер отрядына жататындарды ішінде сіресе канада ндызы мен сабауйры ондатра кп тараан . осы бір баалы адар кптеген аймата тгелдей дерлік жойылып біткен еді . біра оларды аулауа тиым салуды нтижесінде азірайта кбейіп келеді . Ине тікенді эндемик , немесе норкупин деп аталатын кбінесе ааштарды басында жретін дикобраз тектес ірі кеміргіш ерекше назар аударады . Ине тікенді ендемикті оны баалы терісі мен еті шін аулайды . нерлым са кемірушілерді арасынан ызыл тиынды , американ оянынасары тышан мен кр тышандарды атауа болады .

Аралас ормандар мен жалпа жапыраты ормандарды жаалаулар дниесі тайганын жануарлар дниесіне сас боланы мен оларда тайга ормандарында сетін кейбір адар седі . жапыраты ормандарда тайгада сетін барынбал деп аталатын ара аю кездеседі . Тайга ормандарындаы сияты асыр , тлкі , кзен , жанат ,скуне , американ борсыы кп седі . жапыраты ормана тн тяты а –виргиин бысы немесе а йры бы . осы бір мйіздері тарам – тарам болып скен те сем а трлері ааштарды жас ркен бтатарыын орек етеді . сондай-а кк егіскеде ш , сондытанда оларды елді мекенге жаын жруі тиімсіз . Брын виргиин бысы аса маызды ксіпшілік жолымен ауланатын . азір оларды атары едуір сиреп кетті . Сондытанда оларды аулауа канаданы отстік шыысындаы оытарды жне солара тайау жерде ана рсат етіледі . жалпа жапыраты ормандаы жануарлар дниесіні рамында сонымен атар тышандарды таы бір трі алталы сабау йрыта бар . Опоссм аталатын бл тышан Неотопитік айматан тараан .

Жапыраты ормандардаы анаттылар отряды да бай . осы старды Американды зіндік трі ретінде айыр йры жне жабайы крке тауытар ерекше кзге тседі . . ол ормандар сондай –а отстіктен , Неотропикалы аймтан шып келеді . колибриторайыныі бірнеше трі кездеседі .

Бауырмен жоралаушылар отрядыны кілдерімен МиссисналлигаторынжнеМиссисипиаллинтор тасбаасын атап айтуа болады . рата да , суда да бірдей мір сретін жндіктерді ішінде зындыы 20метрге деиін жететін гіз –рбаа ерекше кзге тседі .

Солтстік Американы ашы кеістігіндегі –прериялар Кордильсрді ішкі жазы дестеріндегі – жануарлар дниесі алуан трлі ірі – ірі жануарлара , сіресе тяты адара те бай . ЕВропалытар келгенге дейін прериялрдажер бетіндегі аса ірі тйаты адарды бірі –бизондар табын – табын мен мол млшерде жайылып жретін Бизондар те тзімді келеді . сырты крінісі ебедейсіз крінгенімен те жылдам озала алады . Мысалы , олар жылыдан алай болса сола й озып кетеді . ондаан жздеген мы б-Бизон табынымен бірге жайылып ке жазы даланы Отстіктен сотстігіне арай жне оан керісінше кесіп тіп , орын ауыстырып отыратын . ндістер бизонды оны еті мен терісіне бола аулайды . Европалытарды кеуіне жне о ататын аруды пайда болуына байланысты сол бір тамаша жануарларды талыпен аияусыз ырып – жоиу басталады . оларды мы – мыдап ырып терісін сыпырп алумен болды . сйтіп 19- асырды аяы ына арай бір кездегі сан миллиондаан Бизонныне бары бірнеше жзі ана тірі алды . Бизондарды бір жола жойылып кетуден ( Американ бизон оамы )йымдастырылын арнаулы орау шаралары сатап алды . .азір бизондарды тек орытардан ана кездестіруге болады .

Европалытар Америкаа Европа жылысын ала келді . ормансыз жазы далаларда жабайланып кеткен жылы тіпті кбейе тсті . Мустант деп аталатын жбайы жылылар йір – йірімен келіап ола йрету кптеген адамдарды арнаулы ксібіне айналды . азір Мустант деп аталатын жылылары тгелдей дерлік стап алынды .

 

 

14-15-Дріс.Антарктиданы климаты мен органикалы дниесі

1. Антарктиданы климаты

2.Антарктиданы органикалы дниесі

 

Антарктика - Жердi отстік полярлы аймаы. Оны атауы «нaнти» (арсы) жне «артикос» (солтстiк) деген грек сзiнен шыан. Антарктика рамына мз жауып жатан аса зор Антарк­тида материгi жне оны жауып жатан поляр сулары олардаы бы­тыраы аралдарымен енедi. Бл жер шарыны табиаты жнiнен е атал блiгi. Кейбiр аралдардан басасында траты халы жо. Антарктиданы бар-жотыы туралы болжамдарды географтар мен теiзде жзушiлер орта асырда-а айтса да Антарктида адамзата баса материктерден кеш белгiлi болды. Орыс теiзде жзушiлерi 1819-1821 жж. Ч.Ф. Беллинсгаузен мен М.П.Лаза­peвті басшылыымен арнайы йымдастырылан экспедиция ке­зiнде материктi жаасы мен Антарктикаа жататын кптеген аралдарды алаш рет крді. Keлeci ондаан жылдарда Антарктика р трлi елдер зерттеушiлерi мен теiзде жзушiлерiнi назарын шешiлмеген ылыми проблемаларымен де, сондай-а су бассейнiндегi зор байлыымен де зiне тарта тстi /1/.

1911-1912 жылдары норвегиялы поляр зерттеушiсi Р. Амундсен мен аылшын алымы Р. Скотт Отстік полюске бiр мезгiлде дерлiк жеттi. Жмбa материкке деген ызыушылы одан ары кезедерде де лсipеген жо, бiрак Антарктиканы жйелi зерттеу кезеi eкiн­шi дние жзiлiк соыстан кейiн басталып, азiргi кезеде жаласа тсуде. 1940-50-жылдарда Антарктика материгiнде бiратар мемлекеттер ылыми-зерттеу станцияларын орнатты. 1957 ж. Халыкара­лы геофизикалы жылды дайындауа жне ткiзуге байланысты бiрттас халыаралы зерттеу программасы жасалды

1955 ж. басталан халыаралы программа бойынша зерттеу­лерге ылыми-зерттеу станциялары мен пункттерiнi iшкi конти­нентальды экспедициялар мен ылыми-зерттеу кемелерiнi теiз экспедициялары жмыстары енедi. 1958 ж. совет экспедициясы алаш рет материктi геометрия­лы орталыы – салыстырмалы трде жан баспаан полюске жеттi. Совет Одаыны, АШ-ты жне баса елдердi алымда­ры материктi ткпiрiне заа созылан жорытар жасап, осы кездерде материктi отстiк полюс арылы бiрнеше рет кесiп ттi

азiр Антарктидада ылыми-зерттеу станцияларыны жйесі жмыс iстеп, Oтстік поляр аймаыны табиат жадайын е жаа дiстердi олдана отырып, комплекстi зерттеу жргiзуде. Соы жылдары Антарктиданы зерттеуде лкен роль авиацияа тиюде.

Антарктика оны Oтстік полюске жаын орналасан, сондай-а жоары отстік ендіктердегі рлы пен теізді араатынасымен аныталатын табиат жадайларыны айрыша зіне тн аталдыымен ерекшеленеді. Тіпті Арктика жадайыны кейбір састыы бола трса да, Антарктика аймаы жадайынан шыл ерекшеленеді. Антарктикаа тн жадай рлы пен су бассейндеріні ке-байта кеістігін амтиды. Антарктика рлыы Антарктида материгінен баса аралды архипелагтар мен жекелеген аралдарды: І Александр жерін, Отстік Шетланд аралдарын, Отстік Оркней, Отстік Сандвичев, Отстік Георгия, Баллени жне т.б.кптеген аралдарды осып алады. Оларды кейбіреулері материкке тікелей жаын жатыр жнс одан табиат жадайлары бойын­ша млдем ерекшеленбейдi, алан аралдар материктен жне бiр-біpiнен лкен ашытыта шашырап жатыр. Антарктида жаасын Oтстік Мзды мхит сулары шаяды. Мхит материк жаалауына сына тсiп, Уэдделл, Беллинсгаузен, Амундсен, Росс, Содружество, Космонавтар теiздерiн райды. Антарктика су бассейндерiне оларды баса ендiктердi су бассейнндеpiнен айырып, жердi бл блiгiнi табиатына лкен ыпал кpceтетін режимнi флорасы мен фаунасыны кптеген ерекше­лiктерi тн. Полюс маында жатан Антарктиканы мхитты барлы жерiнен тетiн жне сондытан анытауа иын бiр ана, солтстік шекарасы бар, Антарктика аймаыны шекарасы туралы мселе за уаыт бойы даулы болды жне р трлi зерттеушi­лер трлiше шештi. Антарктикалы атмосфералы айналым жадайы оыржай ендiктер жадайымен ауысатып, яни, оыржай ендiктер ауа массалары мен антарктикалы ауа массасын блiп жатан шамамен фронтты антарктикалы ауа массасына блгенде, нерлым орташа солтстiк орныны бойындаы жер­ден бл шекараны жргiзу нерлым дрыс. Фронт зонасында тек атмосфералы згерiс ана емес, сондай-а мхит бассейнi режи­мiнде де згерiс тедi. Шамамен осы зона мен суы антарктика сулары оыржай ендiктi бiршама жылы суларымен тоысатын антарктикалы конвергенция деп аталатын зона сйкес келедi

Антарктиканы солтстiк шекарасында мхитты бкiл су ре­жимiнi шыл згерiсiн барлы зерттеушiлер атап крсетуде. Оны лкендiгi соншалы, Дние жзiлiк мхитты Антарктика аймаыны табиатты зоналы шекарасыны болуы кмн туызбайды. Антарктика Жердi отстік антарктикалы белдеуiне сай кeлeдi. Антарктнканы р трлi секторларындаы антарктикалы конвергенция зонасы р алуан ендiктерде жатыр, алайда жыл iшiнде оны орны те аз згередi.