Экологиялы ы бзушылыты трлері.
Экологиялы ы бзушылы, соны ішіндегі экологиялы ылмыстар азіргі тадаы зекті мселелерді бірі болып табылады. йткені экологиялы ы бзушылытан туындайтын зиянды салдар ке етек жайып бара жатаны айдан аны. Ол адамзат оамын бей-жай алдырмауы керек. Бл мселе бкіл дниежзі шін ауымды да, салматы болуы ажет. «Мемлекет адамны мір сруі мен денсаулыына олайлы айналадаы ортаны орауды масат етіп ояды» деген норма азастан Республикасыны Конституциясыны 31- бабында деп бекітілген. Айналадаы оршаан ортаны ластану проблемасы мемлекетті экологиялы дамуына елеулі кедергі келтіреді. Сол себептен лемдік шаруашылыты дамуыны бір баыты ретінде азастан оамы экономиканы экологизациялауды ескере келе, зіні Ата заында адамны мірі мен денсаулыына олайлы оршаан ортаны орау туралы мселелерді за жзінде бекіткен.
оршаан ортаны нашарлауы кбінесе брыны жоспарлы экономиканы тиімсіздігімен байланысты болып отыр. оршаан орта туралы задарды тиісті дрежеде дрыс жзеге асырылмауы, оларды орындалуыны толы баыланбауы, ескі технологияларды олданылуы, жне зге де кптеген жадайлар суды, ауаны жне топыраты рі арай ластануына, сімдіктер мен жануарларды кейбір трлеріні жойылуына себеп болды. Сонымен атар сол кездегі ірі мемлекеттерді ядролы зерттеулері мен арыш кеістігін игеруге байланысты тжірибелері онсыз да олайсыз экологиялы жадайды жне табии ресурстарды аяусыздыпен пайдалануды брыныдан да дете тсті. Мндай жадайды мемлекетті экологиялы жйесіне сер етпеуі ммкін емес еді. Осыан орай «азастан-2030» стратегиясыны басымдытарын ескере отырып, азастан Республикасы дамуыны 2010 жыла дейінгі стратегиялы жоспарына сйкес азастан Республикасыны 2004-2015 жылдара арналан экологиялы ауіпсіздігі тжырымдамасы малданды. Бл тжырымдамада елімізді экологиялы ауіпсіздігін амтамасыз ету шін стратегиялы баыттар крсетілген – экономиканы, лтты занамаларды жне оамды экологияландыруа байланысты, экологиялы гіт-насихат жне жртшылыты атысуы, халыаралы ынтыматастыты кеейту белгіленген.
Аталан тжырымдамаа сйкес, экологиялы ауіпсіздікті масаты: «Экологиялы ауiпсiздiк саласындаы мемлекеттiк саясатты масаты табии жйелердi, оамны мiрлiк маызды мдделерi мен жеке тла ыыны оршаан ортаа антропогендiк жне табии серлердi нтижесiнде туындайтын атерлерден оралуын амтамасыз ету болып табылады» делінген. Ел Президентіні азастан халына Жолдауында тртінші за мерзімді басымды ретінде, азастан Республикасыны азаматтарыны денсаулыы, білімі мен л-ауаты деп атап крсетілген. Бл басымдыты ішінде ауруды болдырмау жне салауатты мір салтын ынталандыру, нашаорлы пен наркобизнеске арсы крес, темекі мен алкогольді ттынуды ысарту, йел мен баланы денсаулыын жасарту, таматануды, оршаан орта мен экологияны тазалыын арттыру мселелері ала ойылан. Осыан сйкес алымдар мен бкіл оамны табии ресурстарын пайдалануды адам шін маыздылыы мен табии ортаны орауды ажеттілігі арасындаы арама- айшылытара байланысты дабыл ауы те орынды болып табылады. Маызды табии ресурстарды те кп млшерде шаруашылы масата пайдалануды оршаан ортаа тигізетін теріс зардаптары мен залалдарын жеілдету, оларды барынша азайту жне табии байлытарды молайту жніндегі шараларды жасау міндеті туындайды. Табиатты тиімді трде немді пайдалану жне оны орау, оны ресурстарын пайдалану кезіндегі тепе- тедікті белсенді трде сатау, оршаан табии ортаны жасарту, ал бл талаптар бзылан жадайда оны алпына келтіру жніндегі шараларды жзеге асыру ажеттілігінде сз жо.
Экологиялы ахуалды нашарлауы адамдарды мірі мен денсаулыына, тіпті адамзатты да тадырына ыпал ететінін длелдей тседі. Бл трыдан аланда барлы экологиялы ылмыстарды, жалпы экологиялы жадайды зерттеуді ажет етеді. Экологиялы ылмыстар мселесін занамада бекітуді алашы ыты адамы 1997 жылы абылданан азастан Республикасыны ылмысты кодексінде (РК) арастырылды. азастан Республикасыны ылмысты кодексіні Ерекше бліміні 11- тарауы «Экологиялы ылмыстар» деп аталады. Бл тарауда 18 ылмыс рамы (277-294 баптар) бар. Брыны азССР- ылмысты кодексінде мндай арнаулы тарау болмаан, экологияа байланысты жекелеген баптар «Шаруашылы ылмыстар» деген тараудан орын алан болатын. Профессор А.Н.Аыбаевты айтуынша: Экологиялы ылмыс дегеніміз, оршаан ортаа, оны ресурстарына, халыты экологиялы ауіпсіздігіне ол сатын оама ауіпті, ылмысты заа айшы іс-рекеттер болып табылады. Аталан ылмысты ол сушылы, лкен зиян келтіретіні сзсіз. «Экологиялы ылмыса азастан Республикасыны занамасымен белгіленген экологиялы ы тртібін, оамны экологиялы ауіпсіздігіне жне оршаан табии орта мен адам денсаулыына елеулі залал келтіретін ол сушылыпен крінетін зиянкестікті тсінеміз». Зерттеліп отыран ылмыстарды ауіптілігі: біріншіден, оларды тжірибеде соы уаыттары кеінен тарап келе жатандыынан; екіншіден, бл ылмыстарды санды сипатымен атар, сапалы крсеткіштеріні де артуынан крініп, елді лтты ауіпсіздігіне атер тндіруге дейін жеткізіп отыр.
Бл орайда Ф.С.Жасыбековамен келісуге болады: Экологиялы ылмыстарды демографиялы, леуметтік сипаттаы зардаптарын мынадан да круге болады: - оам мшелеріні мір сру затыын тмендетуге, аурушадыын ршітуге, лім- жітімні кбеюіне, халыты генофондыны лсіреуіне алып келетін мір сру ортасыны сапасын тым тмендетуіне; - экологиялы олайсыз ауматарды пайда болуына, айта жанданып келе жатан табии ресурстарды азындауына; - айта жандануа жатпайтын табии ресурстарды (минералды шикізат, кмірсутекті энерготасыыштар т.б.) сарылуына; - жер сапасыны тмендеуіне кеп соады (осыны брі адамны биологиялы тр ретіндегі рып кету ауіпін тудыруа кеп соуы ммкін). Экологиялы апатты алдын алуа байланысты мселелерді шешу шін кнерген дістерді пайдалану экологиялы ылмыстылы болып табылатын келесіз салдара жне айтарымсыз процестерге келіп соуы ммкін. Шартты трде экологиялы ылмыстарды барлы рамын бірнеше топтара блуге болды: 1. оршаан ортаны орауа арсы жалпы экологиялы ылмыстар (РК 277-280, 293, 294 баптар). 2. Жер мен жер ойнауын тымды пайдалану мен сатау саласына арсы ылмыстар (РК 285-286 баптар). 3. Суды атынастарын орау аясына арсы ылмыстар (РК 281, 283, 284 баптар). 4. сімдіктер дниесін орау саласына арсы ылмыстар (РК 280, 287, 291, 292 баптар). 5. Жануарлар дниесі мен атмосфералы ауа саласындаы оамды атынастара ол сатын ылмыстар (РК 282, 287-290 баптар). Кейбір алымдар экологиялы ылмыстарды тікелей объектісіне байланысты 6 трге бліп крсеткен. оршаан ортаны ораумен байланысты оама ауіпті іс-рекеттер рамы рамы РК- «Бейбітшілік пен адамзат ауіпсіздігіне арсы ылмыстар» деп аталатын 4-тарауында да крсетілген. Мысалы, Экоцид 161- бап. «Меншікке арсы ылмыстар» деп аталатын 6-тараудаы, 186-бапта жерге заттай ытарды бзу рамы белгіленген. 9-тараудаы «оамды ауіпсіздікке жне оамды тртіпке арсы ылмыстарда» 244-бап. Атом энергетикасы объектілерінде ауіпсіздік ережелерін бзу, 245-бап. Таукен немесе рылыс жмыстарын жргізу кезінде ауіпсіздік ережелерін бзу, 245-1-бап. Сапасыз рылыс, 246-бап. Жарылыс ауіпі бар объектілерде ауіпсіздік ережелерін бзу, 247-бап. Радиоактивті материалдармен засыз жмыс істеу, 248-бап. Радиоактивті материалдарды рлау немесе орытып алу, 249-бап.
Радиоактивті материалдармен жмыс істеу ережелерін бзаны шін ылмысты жауаптылы кзделген. Экологиялы ылмыстар шін жауаптылыты кздейтін барлы баптарды нормалары бланкеттік диспозиция негізінде рылан. Сондытан да сот тергеу тжірибесінде, экологиялы ылмыс рамдарын райтын баптарды саралаанда экологиялы ауіпсіздік талаптарын реттейтін задар мен кптеген зады актілерге сілтеме жасау маызды болып табылады Жалпы экологиялы ылмыстарды топты объектісі, оршаан ортаны орау, табиат ресурстарын тиімді пайдалану, тірі организмдерге олайлы табии жадайларды сатау жне адамдарды экологиялы ауіпсіздігін амтамсыз ететін оамды атынастар болып табылады. Аталан ылмыстарды тікелей объектісі, экологиялы ылмыстарды реттейтін наты оамды атынастар.
Экологиялы ылмыстарды заты, наты табии ресурстары атап айтанда, жер, су, ауа, жануарлар мен сімдіктер дниесі, орман-тоай т.б. болып табылады. Жоарыда крсетілген ылмыстарды объективтік жаы белсенді рекет немесе рекетсіздік арылы сипатталады. Кп жадайда енжар рекетсіздік орын алады. ылмыстарды аяталуына байланысты формальды жне материалды рамдар да орын алан. Субъективтік жаынан ылмыстар асаана немесе абайсызда жасалуы ммкін. Экологиялы ылмыстарды субъектісі, жалпы субъект немесе кейбір рамдарда арнаулы субъект болып табылады. Сайып келгенде, экологиялы ылмыс рамыны белгілері мен элементтерін дрыс саралау те маызды болып табылады. Біріншіден, ол экологиялы ылмыстарды, зге экологиялы ы бзушылытардын ажыратуа ммкіндік береді. Екіншіден, сас экологиялы ылмыстарды бір бірінен ажыратып, ылмысты жауаптылыты дрыс таайындауа негіз болады. Сонымен атар, ылыми зерттеулерде кп айтылып жрген экологиялы ылмыс трлеріні барлы белгілерін амтитын, «Экологиялы ылмыстар ымын» азастан Республикасыны ылмысты кодексіне арнайы за нормасы ретінде енгізу ажет деп ойлаймыз. Сондай а, лі кнге дейін з шешімін таппай жрген экологиялы ылмыстар шін зады тлаларды жауаптылыа тарту мселесі бойынша азіргі рекет етуші ылмысты заа толытырулар мен згертулер енгізу ажет. Осы мселені тыш рет бізді Президентіміз жылы ы орау органдарыны ызметкерлерімен бірге жргізген Координациялы кеесте озаан болатын. рине ол оай шаруа емес. Ол ылмысты занамада крделі реформа жасауды талап етеді. Дей транымен оам бір орында трмайды, оны дамуы жедел сол себептен бл мселені болаша еншісіне затпау керек.
Дріс. Экологиялы ы бзушылы шін экологиялы жауаптылыты жзеге асырудаы экономикалы механизмні ымы.
Жоспар: