Атмосфералы ауаны орау туралы задарды бзаннан келген зиянды теу.

Белгілі бір ортада сол жерге тн емес, жаа физикалы, химиялы жне биологиялы заттарды болуын немесе бл заттарды табии орташа кпжылды дегейден жоары болуын ластану деп атаймыз. Атмосфераны ластануы табии (жанартаулар атылауы, орман рттері, шады йындар, гілу) жне антропогенді (нерксіптер, жылу энергетикасы, ауыл шаруашылыы) жадайда жруі ммкін. Атмосфераны табии жолмен ластануы жанартауды атылауына (Жер шарында бірнеше мы жанартау бар, оларды 500-ден астамы белсенді), тау жыныстарыны гітілуіне, шады дауылдардын труына, орман рттеріне (найзаай тскенде) теіз тздарыны желмен аспана ктерілуі мен ауадаы сулы ерігінді тамшыларыны рауына, лген организмдерді іріп-шіруі процестеріне байланысты.

Атмосфераны табии жолмен ластайтындара аэропланктондар, яни, ртрлі ауру оздыратын бактериялар, саыраула споралары, кейбір сімдіктерді тозадары, сонымен атар космос ша-тозадары жатады. Космос шаы атмосферада жанан метеориттер алдытарынан пайда болады. Секундыша атмосфера арылы лкен жылдамдыпен (11- ден 64 км/сек дейін) 200 млн-а жуы метеориттер ауа абатынан тіп отырады да, 60-70 км биіктікте кбісі жанып лгереді. Жыл сайын жерге 2-5 млн тонна космосты ша тсіп отырады. Табии ша да Жермен жанасан атмосфераны рамды блігіне жатады. Ол ауада алып жретін радиустары 10-16-10-5м шамасындаы блшектерден трады. Атмосфераны тменгі абаттарын шамен ластайтын кздерді арасында шлді дала мен баса да сусыз даланы айрыша атап кетуге болады.

Атмосферадаы ша буды суа айналдырумен атар, кн радиациясын тікелей сііреді жне тірі организмдерді кн сулесінен орайды. Заттарды биологиялы жолмен ыдырауы кп млшерде ккіртті сутекті, аммиакты, кмірсутектеріні, азот оксидтеріні, кміртегі оксиді мен диоксидіні жне т.б. тзілуіне жне оларды атмосфераа тсуіне апарады. Атмосфералы ластануа табиатты алапат былыстарыны осатын лесі айтарлытай. Мысалы, орта есеппен жанартауларды атылау нтижесінде жылына атмосфераа 30 - 150 млн/т газ жне 30 - 300 млн/т са дисперсті кл тасталып отырады. Тек Пинатубо (Филиппин) жанартауы атылаан кезде (1997 ж.) атмосфералы ауаа 20 млн тонна ккірт диоксиді шыарылды. Жанартаулар атылаанда атмосфераа біратар химиялы ластаыштар - сынап, мышьяк, орасын, селен тседі. Ірі орман рттері салдарынан да атмосфера кп млшердегі шамен ластанады.

Кейбір алымдарды айтуынша, азіргі кездегідей ауа райыны ысты болуы шамамен 55 млн жылдай брын да болан. Солтстік теізде, азіргі Норвегия аумаында геологиялы авария болып, жанартау лавалары лкен мнай абаттарынын астына енген. Нтижесінде атмосфераа 2 млн тоннаа жуы буланан мнай німдері блінген. Сол кездегі осы жадай неге адып келгені, анша уаыта созыланы белгілі. Атмосфералы ауадаы сол шады клдер 200 ООО жыла созылан еді. азіргі рдіспен, алдаы 20 жыл ішінде атмосфераа таы да осындай млшерде ластауыштар блінетін болады. Атмосфералы ластануды антропогендік (жасанды) кздеріне нерксіптік ксіпорындар, клік, жылу энертетикасы, трын йлерді жылыту жйелері, ауыл шаруашылыы жне т.б. жатады . Тек ндірістік ксіпорындарды ана оршаан ортаа сер етіп ластауын мынадай негізгі трлерге белуге болады: шикізат, материалдар, рал- жабдытар, отын, электр энергиясы, су, алдытар. Атмосфераа таралатындар: газ, бу, ауа тозаы, энертетикалы : шу, инфрадыбыс, ультрадыбыс, діріл, электромагнитті pic, жары , ультраклгін жне лазерлі сулелендірулер жне т.б. Ауаны ластайтын компоненттерді химиялы рамы отын-энергетика ресурстарыны жне ндірісте олданылатын шикізатты тріне, оларды дейтін технологияа байланысты болады. Атмосфераа блінетін 52 Гт лемдік антропогендік шыарындыны 90%-ын кмір ышыл газы мен су буы райды (блар детте ластаыштар атарына кіргізілмейді). Техногенді шыарындыларды рамында бірнеше мыдаан осылыстар кездеседі. Біра оларды ішінде е кп млшерде, яни, тонналап атмосфераа шыарылатындылара атты блшектер (ша, ттін, кйе), кміртегі оксиді, ккірт диоксиді, азот оксидтері, фосфор осылыстары, ккіртті сутек, аммиак, хлор, фторлы сутек жатады. алымдар, экологтар ана емес, жмысы мнай кен орындарымен байланысты кптеген адамдар - мнай ндіру кезінде блініп шыатын газдарды пайдаа асыру (утилизация) мселелерін ктеріп жатыр. кімет теория жзінде бл баытты маызды екенін кптен бері айтуда.

Тіпті алашы жобаларды бірін бекітіп, ммкіндігінше жаын арада іс жзінде ола алынатынын да айтты. Алауларда газдарды жау арылы азастан баалы энергетикалы ресурстардан аылып отыр. Мнан баса бл газ ластаушыларды бірі ретінде планета температурасыны згеруіне сер ететін уатты кздерді бірі. Соы уаыта дейін республикада атмосфералы ауаны е атты ластайтын кздерге, сіресе, клі кп шыатын кмірлерді пайдаланатын жылу энергетикалы кешендерді де жатызып келді. Экономикалы дадарыс кезінде алада амалсыздан кнтеген нерксіп орындары тотап алды. Алайда ала атмосферасындаы кміртеті оксиді мен азот оксидіні млшеріні артуы саны кннен-кнге кбейе тскен автокліктер есебінен болды. азастанны лкен алаларында кп тараан химиялы ластаушы - ккіртті газ (ккіртті ангидрид). Зерттеулер кпе паталогиясы мен атмосфералы ауаны ластануыны арасында тікелей байланыс бар екенін крсетеді.

Ккіртті ангидридті млшеріні кбеюі бронхиалды астма мен созылмалы бронхит ауруыны асынуьша алып келеді. Алматы аласында атмосфераны ластауды 20% жеке секторлар мен жылу энергетикалы жйелерді еншісіне тисе, 80% - автокліктерді еншісінде. оршаан ортаа жанусыз алан кмірсутектері мен оларды толы жанбауынан шыан німдерді млшері бензинмен жретін автокліктерде дизельді автокліктерге араанда анарлым кп. Автокліктерді оршаан ортаа жаымсыз серін тмендету - траты оам руды маызды шарты. Сондытан азіргі танда жанармайды аз жмсайтын автокліктер лгілері жасалып, бензинді сйылтылан газа алмастыру, бензинні орнына мал азыты (ызылша, жгері) сімдік майларын пайдалану ола алынуда.

«Атмосфералы ауаны орау туралы» Р заы 2007 жылы 9 атарда абылданды. За атмосфералы ауаны орауды ыты, экономикалы жне леуметтiк негiздерiн айындайды жне азастан Республикасыны экологиялы ауіпсiздiгiн амтамасыз етуге жне адамны мiрi мен денсаулыы шін олайлы оршаан орта мен оны жай- кйi туралы дрыс апарат жнiндегi азаматтар ытарын iске асыруа баытталан. Атмосфералы ауаны орау мынадай негiзгi принциптердi: 1) адамны, азiргi жне болаша рпатарды мiрi мен денсаулыын орауды басымдыы; 2) атмосфералы ауаны ластауды оршаан орта шiн орны толмас зардаптарына жол бермеу; 3) атмосфералы ауаа зиянды (ластаушы) заттарды шыарылуын жне оан зиянды физикалы сер етудi мемлекеттiк реттеу; 4) атмосфералы ауаны жай-кйi, оны ластануы туралы апаратты жариялылыы, толымдылыы жне анытыы; 5) атмосфералы ауаны орауа жне жалпы оршаан ортаны орауа кзарасты ылыми негiздiлiгi, жйелiлiгi жне кешендiлiгi принциптерiн сатау негiзінде жзеге асырылады.

Атмосфералы ауаа зиянды сер ететiн шаруашылы жне зге де ызметке ойылатын жалпы талаптар: 1. Адамны денсаулыы мен тектiк орына, оршаан ортаа келтiрiлуi ммкiн зиянны алдын алу масатында жаа техникаа, технологияа, материалдара, заттара жне атмосфералы ауаа зиянды сер етуi ммкiн баса да нiмге арналан стандарттармен атмосфералы ауаны орау талаптары белгiленедi. 2. Егер жаа техникаларды, технологияларды, материалдарды, заттарды жне баса да нiмдi енгiзу, сондай-а технологиялы жабдытар мен баса да техникалы ралдарды олдану атмосфералы ауаны орауды азастан Республикасыны задарында белгiленген талаптарына сай келмесе, олара тыйым салынады. 3. азастан Республикасыны аумаында отын ндiру мен пайдалануа азастан Республикасыны Yкiметi белгiлеген тртiппен жол берiледi. 4. Жаылан кезде тиiстi аумата атмосфералы ауаны ластануына кеп соатын жекелеген отын трлерiн пайдалануа азастан Республикасыны кiметi ылыми жне экономикалы жаынан негiзделген шектеу енгiзуi, сондай-а отынны жне баса да энергия кздерiні экологиялы ауiпсiз трлерiн ндiру мен олдануды ынталандыруы ммкiн. 5. Адамны мiрi, денсаулыы шiн жне оршаан орта шiн ауіптiлiк дрежесi аныталмаан заттарды атмосфералы ауаа шыаруа тыйым салынады. 6. Атмосфералы ауаны жай-кйiн згертуге баытталан не оны жай-кйiн уаытша нашарлатуа кеп соатын кез келген уаытша iс-рекеттер азастан Республикасыны оршаан ортаны орау саласындаы орталы атарушы органы немесе оны ауматы блiмшелерi азастан Республикасыны кiметi белгiлеген тртiппен берген рсаттар негiзiнде жзеге асырылуы ммкiн. «Атмосфералы ауаны орау туралы» Р заны 28-бабы азастан Республикасыны атмосфералы ауаны орау саласындаы задарын бзу арылы келтiрiлген зиянды теуді кздеген.

Онда, азастан Республикасыны атмосфералы ауаны орау саласындаы задарын бзу салдарынан азаматтарды денсаулыына, оршаан ортаа, йымдарды, азаматтар мен мемлекеттi млкiне зиян келтiрген жеке жне зады тлалар зиянды азастан Республикасыны задарына сйкес теуге мiндеттi деп белгіленген. Сонымен атар, аталан зада, азастан Республикасыны атмосфералы ауаны орау саласындаы задарыны бзылуына кiнлi тлалар азастан Республикасыны за актiлерiне сйкес жауапты болады деген норма белгіленген.