Ерекше оралатын табии ауматар туралы задарды бзаннан келген зиянды теу.

азастан Республикасыны ерекше оралатын табии айматар жне мемлекеттік табии-оры орыны обьектілері туралы занамасы азастан Республикасы Конституциясына негізделеді жне «Р ерекше оралатын табии айматар туралы» заынан, Р Экологиялы Кодексінен жне баса да нормативтік ыты актілердан трады. Бл задар ерекше оралатын табии айматарды жне мемлекеттік табии- оры орыны обьектілерін ру, кеейту, орау, алпына келтіру, орныты пайдалану жне басару жніндегі оамды атынастарды реттеп отырады. Ерекше оралатын табии айма - ерекше орау режимі бекітілген мемлекеттік табии-оры орыны обьектілері жне жер, су жне оларды стіндегі уе кеістігі, табии кешендер орналасан айма. Ерекше оралатын табии айматарды табии кешендері дегеніміз – оралуа жататын, биологиялы ртрлілік пен лі табиат обьектілеріні жиынтыы.

Мемлекеттік табии-оры оры – мемлекеттік орауа алынан, аса экологиялы, ылыми, тарихи-мдени жне рекреациялы ндылыы бар оршаан орта обьектілеріні жиынтыы. Ерекше оралатын табии айматар жне ондаы экологиялы, ылыми, мдени маызы бар оршаан орта обьектілері Р лтты ндылыы болып табылады. Ерекше оралатын табии айматар саласындаы негізгі принциптерге мыналар жатады: - ерекше оралатын табии айматарды бірегей жне кдімгі ландшафттарды, биологиялы ртрлілікті сатау мен алпына келтіруді амтамассыз ететін биологиялы жйені компоненті ретінде дамыту; - ерекше оралатын табии ауматарды мемлекеттік реттеу мен баылау; - мелекеттік табии-оры орын жне экологиялы жйелерді сатау; - ерекше оралатын табии айматарды ылыми, мдени, аартушылы, білім беру жне туризм масаттарында пайдалану; - ерекше оралатын табии айматарды пайдалануды аылы болуы; - ерекше оралатын табии айматар саласындаы Р занамаларын бзан шін жауаптылы; -ерекше оралатын табии айматардаы мселелерді шешуге жеке жіне зады тлаларды атысуы; - ерекше оралатын айматартарда апаратты олжетімділігі; - ерекше оралатын айматарда халыаралы ынтыматасты.

Ерекше оралатын табии айматар мемлекеттік табии-оры орыны объектілеріні маыздылыына арай мемлкеттік жне жергілікті болып блінеді. орауды ру масаты мен режим тріне байланысты республикалы маызы бар ерекше оралатын табии айматар тмендегідей трлерге блінеді: 1. мемлекеттік табии орытар; 2. мемлекеттік лтты табии парктер; 3. мемлекеттік табии резерваттар; 4. мемлекеттік зоологиялы парктер; 5. мемлекеттік ботаникалы бата; 6. мемлекеттік дендрологиялы парктер; 7. мемлекеттік табии ескерткіштер; 8. мемлекеттік оры зоналары. ру масатына жне орау режиміне байланысты жергілікті ерекше оралатын табии айматар мынадай трлерге блінеді: 1. мемлекеттік айматы табии парктер; 2. мемлекеттік зоологиялы парктер; 3. мемлекеттік ботаникалы батар; 4. мемлекеттік дендрологиялы парктер; 5. мемлекеттік табии ескерткіштер; 6. мемлекеттік табии орытар. Ерекше оралатын табии айматарды орау жне кзету. Ерекше оралатын табии аймата немес соан блінген арнайы зоналар мен учаскелерде кзетті келесі трлері енгізілген: - Мемлекеттік табии-оры орындаы табии кешендерді табии алыбын, сондай-а кез келген шаруашылы ызметке тыйым салатын оры режимі; - Жылды маусымына арай шаруашылы немесе зге де ызметке тыйым салуды кздейтін тапсырыс режимі.

Шаруашылы ызметті реттейтін режим – табии кешендерді пайдалануды шектейтін, сондай-а жер учаскелері иелері мен жерді пайдаланушылар тарапынан андай да болсын зиян келтірмейтін діс-тсілдерді арастырады. оршаан ортаа сер ететін зиянды рекеттерді алдын алу масатында ерекше оралатын табии аймата орау мен кзет жзеге асырылуы ммкін. Кзетке: - Ауматы шолу (патрулирование), соны ішінде жер жне уе клігін пайдалану арылы Р занамасына бзушылыты алдын алу масатын кздейді; - ртті алдын алу, байау, сндіру; - суды ластанудан, оыстанудан, сарылудан орау; орауа мыналар жатады: - Суды зиянды серіні алдын алу жне жою; - сімдіктерді орау, зиянды жндіктер мен ауруларды дер кезінде байап, олармен кресу, орманды тазалы масатында отау; - трындарды тазалы-эпидемиологиялы жадайын мен ветеринарлы моноторингті амтамасыз ету, эпидемиялар мен эпизотиялардан сатандыру масатында жануарлар санын баылау: - жерді эррозиядан орау.

Ерекше оралатын табии айматарды жекеленген трлеріні тсінігі жне еркшеліктері. Мемлекеттік табии оры – табиат орау жне ылыми мекеме статусы бар ерекше оралатын айма. Оны масаты болып табии процестер мен былыстарды, сімдіктер мен жануарлар дниесіні обьектілерін, жануарлар мен сімдіктерді жекелеген трлерін, экологиялы жйелерді бірегей жне кдімгі трлерін сатау, зерттеу жне алпына келтіру табылады. Мемлекеттік табии орытарыны негізгі ызметіне мыналар жатады: мемлекеттік табии орыыны жне оны кзет аймаыны биологиялы ртрлілігін алпына келтіру мен орау режимін амтамассыз ету; экологиялы жйелер мен мемлекеттік табии-оры орыны обьектілеріне мониторинг пен ылыми зерттеу жмыстарын жргізуді йымдастыру; экологиялы-аартушылы ызметті жргізу; мемлекеттік табии оры жне оны кзет аймаын экологиялы- аартушылы, ылыми жне шектеулі туристік масатта пайдалануды реттеу жне т.б.

Мемлекеттік табии орыты бкіл аумаында орыты орау режимі белгіленеді жне мынадай іс рекеттерге тиым салынады: айматы гидрологиялы режимін згертетін іс рекеттерге; мемлекеттік табии орыты ызмет етуіне байланысты емес рылыстарды, жолдарды, бырларды жне баса да коммуникацияларды салуа; геологиялы барлау жмыстарына жне пайдалы азбаларды ндіруге; жануарларды стау мен жоюа, оларды мекен ету ортасын бзуа; зиянкестермен, жануарлар мен сімдіктерді ауруларына арсы химиялы, биологиялы дістерді орауа; й жануарларын айдап туге. Мемлекеттік лтты табии парк – биологиялы жне ландшафтты ртрлілікті сатауа, экологиялы, ылыми, тарихи-мдени, жне рекреациялы аса маызды табии кешендер мен мемлекеттік табии-оры орыны обьектілерін табиат орау, экологиялы-аартушылы, ылыми, туристік жне рекреациялы масатта пайдалануа арналаан табиат орау жне ылыми мекеме статусы бар, ерекше оралатын табии айма.

азіргі кезде республикамызда 9 мемлекеттік лтты парк бар. Мемлекеттік лтты табии парктерді негізгі ызметіне мыналар жатады: табии кешендерді, бірегей жне эталонды табии учаскелерді, мемелекеттік табии-оры орыны обьектілерін, табии жне тарихи-мраны сатау; мемлекеттік лтты табии паркті жне оны кзет аймаыны орау режимін амтамассыз ету; экологиялы аарту; бзылан табии кешендерді, мемлекеттік табии-оры орыны обьектілерін, табии жне тарихи-мдени мраны алпына келтіру. Мемлекеттік лтты табии парктерді аумаында келесі айматар блінеді: 1) орыты режим аймаы; 2) экологиялы тратандыру аймаы; 3) туристік жне рекреациялы ызмет аймаы; 4) шектеулі шаруашылы жргізу аймаы.

Мемлекеттік табии резерват – табии кешендер мен онымен байланысты табии жне тарихи-мдени обьектілерді орау, алпына келтіру жне биологиялы ртрлілікті амтамассыз етуге арналан, жер стіндегі мен судаы экологиялы жйелерді амтитын, табиат орау жне ылыми мекеме нысанында рылан ерекше оралатын табии айма. азіргі кезде республикада екі мемлекеттік табии резерват бар: «Семей орманы» жне «Ертіс орманы». Мемлекеттік табии резерват территориясы ртрлі орау мен пайдалану режиміндегі айматара блінеді.

Олар – оры режиміні аймаы жне буферлік айма. Мемлекеттік зоологиялы парктер – табиатты орау, мдени аартушылы, ылыми, оытушылы, жануарларды генофондын сатау мен оларды жасанды ортада сіру масатында рылан, табиат ораушы жне ылыми мекеме статусы бар ерекше оралатын табии айма. Мемлекеттік зоологиялы парктер тмендегідей ауматара блінеді: 1) Экспозициялы; 2) ылыми; 3) оамды; 4) кімшілік жне ндірістік-шаруашылы. Мемлекеттік ботаникалы ба - сімдік лемін, сонымен атар сирек кездесетін жне жоалып кету аупі бар сімдіктер трін орау, сімін молайту жне пайдалануды зерттеу жне ылыми жобалау шін рылан, табиат ораушы жне ылыми мекеме статусы бар, ерекше оралатын табии айма. Бізді мемлекетімізде бес мемлекеттік ботаникалы ба бар. Мемлекеттік ботаникалы батарда экспозициялы, ылыми, оамды, кімшілік жне ндірістік-шаруашылы ауматар блінеді. Мемлекеттік дендрологиялы парк – ааш пен бта трлерін орау, кзету, сімін молайту жне пайдалану шін рылан, табиат ораушы жне ылыми мекеме статусы бар ерекше оралатын табии айма. Мемлекеттік табиат ескерткіші – мемлекеттік табии-оры орыны обьектілеріне жатызылан, экологиялы, ылыми, мдени жне эстетикалы маынада жекеленген айталанбайтын, орны тлолтырылмайтын, нды табиат кешендері орналасан ерекше оралатын табии айма. Мемлекеттік табии заказниктер – мемлекеттік табии-оры орыны обьектілерін бір немесе бірнеше трлерін сатау жне сімін молайту шін рылан, тапсырыс жне шаруашылы ызмет режимімен реттелетін ерекше оралатын табии айма.

Мемелекеттік маызы бар табии заказниктер республиканы барлы аумаында бар жне оларды саны азіргі уаытта елуге жетті. зіні ызметіне байланысты олар – кешенді, биологиялы, палеонтологиялы, гидрологиялы, геоморфологиялы жне т.б. трлерге блінеді. Мемлекеттік табии заказниктер мерзімсіз, за жне ыса мерзімге рылады. Мемлекеттік оры аумаы – кзет режиміні дифференцияланан трлерімен ерекше оралатын аума - мемлекеттік табии оры ретінде резервацияланан жер учаскелеріндегі жне акваториялардаы биологиялы ртрлілікті, мемлекеттік лтты табии парктер, мемлекеттік табии резерваттарды мемлекеттік табии-оры орыны объектілерін орауа жне алпына келтіруге арналан.

Ерекше оралатын табии ауматар туралы задарды бзаны шiн жауапкершiлiк азастан Республикасыны задарына сйкес белгiленедi. Ерекше оралатын табии ауматар туралы задарды бзылуынан келтiрiлген зиянны орнын толтыру: 1. Ерекше оралатын табии ауматар туралы задарды бзу салдарынан ерекше оралатын табии ауматара, табиат орау мекемелерiнi млкiне зиян келтiрген йымдар мен жеке тлалар зиянны толы клемiнде орнын толтыруа мiндеттi. 2. Ерекше оралатын табии ауматар туралы задарды бзылуынан келтiрiлген зиянны орнын толтыру ерiктi трде немесе белгiленген тртiппен бекiтiлген таксалара жне зиянды есептеу дiстемелерiне сйкес сот шешiмi бойынша, ал олар болмаан жадайда - келтiрiлген залалдарды ескере отырып, мемлекеттiк табии-оры орын алпына келтiруге жмсалан наты шыындар бойынша жргiзiледi. 14 Дріс. Экологиялы ы бзушылы шін халыаралы-ыты жауаптылы.

Экологиялы ы бзушылы шін халыаралы-ыты жауаптылыты ымы мен жалпы сипаттамасы, рамы. Экологиялы ы бзушылы шін халыаралы-ыты жауаптылыты трлері. Халыаралы ыты нормаларды бзаннан келген зиянды теуді ерекшеліктері. оршаан ортаны орау мселелерін шешуге Б (Біріккен лттар йымы) лкен лес осып отыр. Табиатты орау ызметіне Б-ны барлы басты органдары мен мамандандырылан мекемелері: Бас Ассамблея, Экономикалы жне леуметтік кеес (ЭКОСОС), Айматы экономикалы комиссиялар (мысалы, Еуропалы экономикалы комиссия), Халыаралы ебек йымы (MOT), Білім беру, ылым жне мдениет мселелері жніндегі Біріккен лттар йымы (ЮНЕСКО), Халыаралы реконструкция жне даму банкі (МБРР), Атом энергетикасы жніндегі халыаралы агенттік (МАГАТЭ), Дниежзілік денсаулы сатау йымы (ВОЗ), Халыаралы теіз йымы (ИМО), Дниежзілік метеорологиялы йым (ВМО) жне т.б. атысады. Негізгі баылауды Б шеберіндегі оршаан ортаны орау мселелері жніндегі жаа кіметаралы орган — оршаан орта жніндегі Б бадарламасы, (ЮНЕП) жзеге асырады. ЮНЕП — Б-ны негізгі кмекші органы болып табылады. 1975 жылы зіні ызметіні алашкы кезінде ЮНЕП оршаан ортаа байланысты мынадай бірінші кезектегі алты міндетті айындады: елді мекендер жне денсаулы сатау; рлыты экологиялы жйелері; алаларды оршаан ортасы; мхиттар; уат; длей апаттар. ЮНЕП ш дегейде жмыс істейді: 1. Бірінші дегейде коршаан ортаны бсекелес мселелері жнінде жне осы салада атарылып жатан шаралар жнінде апарат береді.

Б-а мше мемлекеттер жыл сайын оршаан ортанын ахуалы туралы баяндамалар тапсырады, осы баяндамалардан аталан апараттар алынады. 2. Екінші дегейде жекелеген елдерге, халыаралы кіметтік жне кіметтік емес йымдара атысты бкіллемдік клемде бадарламалы шараларды жзеге асыруды міндеттері мен стратегиясын белгілейді. Осы денгейде ажетті шаралар мен оларды орындаушылары туралы мселелер шешіледі, наты бадарламалар жасау шін дістемелік негіз амтамасыз етіледі. 3. Одан рі, екінші дегейде олдау тапан бадарламалар мен жобаларды оршаан ортаны олдау оры аржыландырады. олдау млшері тиімділікке, яни аржылы кмектін бадарламанын тпкі масатын іске асыруа аншалыты ыпал ете алатындыына байланысты болады. Толы аржыландыру ерекше жадайларда ана, яни жобанын орындалуы аса ірі жоба бойынша зірлік жмыстарын жргізумен ттас келетін болса, іске асырылуы ммкін. Сондай-а Б шеберінде Орныты дамыту жніндегі комиссия жмыс істеді. Ол Б-ны Экономикалы жне леуметтік кеесіні (ЭКОСОС) кмекші органы болып табылады. оршаан ортаны сатаумен айналысатын 200-ден астам халыаралы кіметтік емес йымдар бар. Мысалы, 1948 жылы Францияда рылан табиат жне табиат ресурстарын орауды Халыаралы одаы (МСОП); старды орау жніндегі Халыаралы кеес, Хайуанаттарды орау жніндегі Дниежзілік федерация; Альпі аудандарын орау жніндегі Халыаралы федерация. Туелсіз мемлекеттер достастыы (ТМД) шеберінде 1992 жылы апанда "Экология жне оршаан ортаны орау саласындаы зара рекеттестік туралы" келісімге ол ойылды. Бл келісімге: азастан, зірбайжан, Армения, Белоруссия, ырызстан, Молдова, Ресей Федерациясы, Тжікстан, Трікменстан, збекстан, Украина ол ойды. Келісімді іске асыру шін: Мемлекетаралы экологиялы кеес, Мемлекетаралы экологияльщ ор рылды.

ТМД шеберінде табиат орау ынтыматастыын дамытуда Парламентаралы ассамблея маызды рл атарады. Оны рамында оршаан ортаны оргау жніндегі блім рылан. азастанда оршаан ортаны орау жніндегі р трлі мемлекеттік жне оамды йымдар, сондай-а халыаралы кіметтік емес экологиялы "Гринпис" йымы жмыс істейді. Басты мемлекеттік орган Табиат ресурстары мен оршаган ортаны орау министрлігі болып табылады. Аралды тару жніндегі комитет, "Табиат" экологиялы одаы, "Невада-Семей", "Каспий табиаты" (Атырау), "Ккті сатау", Ауымды экологиялы ор, "Жастар экология мен мдениет шін" азаматты озалыстары, "Тау" орталыы (Алматы) жне баса да оамды мемлекеттік емес экологиялы йымдарды белсенді ызметтерін атап туге болады. оршаан ортаны оауа байланысты лемдік трыдан табиатты орау барынша кп мемлекеттерді зара тыыз атынас орнатпайынша ммкін емес. Табиат баршаа орта, оны заы жалпыа тн. Ол мемлекеттік немесе кімшілік территориялы шектеуді білмейді. лтты трыдан табиатты орауа байланысты іс ректтер жасау сонымен атар баса да лттар мен халытарды іс-рекеттерімен ндес болуы керек. 2004-2015 экологиялы ауіпсіздік тжырымдамасында белгіленгендей, азастанны табиаты шлді, шлейтті болып келеді. алыптасан жадай бойынша экономикаа кіл блу бір жаынан табиата зіні жаымсыз серін тигізетіні сзсіз.

Тжырымдамада лтты жне локальдік проблемалардан баса да глобальді мселелер арастырылан. Міне осы мселелерді шешу шін халыаралы атынасты дамыту ажеттігі з-зінен тсінікті. Халыаралы экологиялы ыты зіндік ты реттеу пні – ол халыаралы экологиялы атынастар яни олар зіні мазмны бойынша баса атынастардан сіресе ішкі занамадан халыаралы ріптестік бойынша ажыратылады. Жалпыа тн халыаралы ыты нормалар мен аидалардан берілген ыты рлым экологиялы ыты атнастарды реттеуде згешелігімен ерекшеленеді. Сонымен атар зіндік айнар кздерді болуы да ерекшелендіреді оларды атарына конвенция, шарт, келісім, халыаралы йымдарды резалюциясы жне таы баса. Егер ішкі экологиялы ы тек бір ана мемлекетті еркін білдірсе, ол халыаралы экологиялы ы зара орта екі немесе одан да кп мемлекеттерді не халыаралы йымдарды еркін білдіреді.

Екеуіні бір-біріне тйісуі кезінде басымды рине халыаралы экологиялы ыты нормаларына беріледі. оршаан ортаны орауды халыаралы ыты пндік ерекшеліктері ретінде мыналарды белгілеуге болады: 1) оршаан ортаа серін тигізетін зияндарды шектеу. 2) Табии ресурстарды пайдалануды экономикалы жаынан масаттылыы. 3) Ескерткіштерді халыаралы ыты орау. 4) Мемлекетті оршаан ортаа байланысты ылыми-техникалы рлыстарын реттеу. Халыаралы экологиялы ы бзушылы белгілерін арастырайы: - ы бзушылы кінсіні болуы. Кін — ол ы бзушыны жасаан ыа арсы рекетіне психикалы атынасы, ол асаана не абайсызда болуы ммкін. Мысалы, засыз аа шыу, ормандаы ааштарды засыз кесу тек асааналы болады, ал суды, жерді, ауаны ластануы абайсызда болуы ммкін. - ы бзушыны ыа арсы мінез-лы. Бл экологиялы нормаларды жне баса да задарды бзылуын білдіреді. - Экологиялы ы бзушылыты оама ауіптілігі оршаан табии ортаа, жеке жне зады тлаларды, мемлекетті экологиялы ытары мен зады мдделеріне келтіретін наты зиянны болуы немесе келтіру аупіні болуын арастырады. - ыа арсы рекет пен келтірілген зиян арасындаы себепті байланысты болуы. - ы бзушыа зады жауаптылы шараларын олдану, яни жазалану белгілері олданылады. Экологиялы ы бзушылы жасалан уаытта, детте, оршаан ортаа, адамдарды мірі мен денсаулыы на, экономика мдделеріне кп аспектілі зиян келтіріледі. Экологиялы зиянны болуы экологиялы ы бзушылыты болуына парапар келеді. Бл зиян бірден байалмай, за уаыта созылуымен ерекшеленеді. Сонымен атар оршаан ортаа келтірілген зиянны орнын толтыру ммкін емес. Экологиялы зиян табиатты жай-кйіні зіне сер етеді. Экологиялы ы бзушылы жасааны шін жауаптылы 16 жастан басталады. Кейбір кезде, мысалы, мемлекет орауындаы табии кешендер немесе объектілерді асаана жойаны немесе блдіргені шін 14 жастан басталады. Экологиялы ы бзушылы р трлі болады.

Олар келтірілген зиянны сипатына арай мынадай трлерге блінеді: - оршаан табии ортаны жне жекелеген табии объектілерді (орман, су, жер ойнауы жне т.б.) ластау; - табии объектілерді блдіру, бзу, жою (жерді блдіру, ызыл Кітапа енгізілген жануарларды жою, орманды аын сулармен рту жне т.б.); - табии орларды азып-тозуы; - табии ресурстарды тиімсіз (масатсыз) пайдалану (мысалы, суды ысырапсыз пайдалану жне т.б.). Экологиялы ы бзушылы жасааны шін оны артынан кімшілік, ылмысты, азаматты-ыты, тртіптік жне материалды жауаптылы басталуы шарт. кімшілік жауаптылыты басталуына келетін экологиялы ы бзушылыты тізімі кімшілік ы бзушылы туралы кодексте белгіленген. Оан мыналар жатады: табии ресурстарды, коршаан ортаны ластануы, азаюы; табии ресурстарды блінуі, жойылуы; ксіпорын, рылыс имараттарын жне баса да объектілерді жоспарлау, орналастыру, салу, айта деу жне пайдалануа дайындау, пайдалану кезінде экологиялы талаптарды бзу.

Мндай істерді соттар, ішкі істер органдарында, Мемлекеттік ртке арсы ызмет органдары, азастан Республикасыны Табии ресурстар жне оршаан ортаны орау министрлігі органдары жне т.б. арастырады. Осыан байланысты жазалар (санкциялар) олданылады: айыппл тлейді, ескерту жасайды жне мулкін тркілейді оршаан табии ортаа келтірілген зиян шін жауаптылыты е ата трі ылмысты жауаптылыа тарту болып табылады. Экологиялы ылмыс жасааны шін олданылады. Экологиялы ылмыстарды барлы трі азастан Республикасыны ылмысты кодексінде крсетілген. Олар мыналар: атмосфераны ластау, теіз айлаын ластау, жерді блдіру, засыз а аулау, атом энергетика объектілерінде ауіпсіздік ережелерін бзу, экоцид жне т.б. ылмыстар. Экоцид — сімдік немесе жануарлар лемін жаппай ыру, атмосфера, жер жне су ресурстарын уландыру, сонымен атар экологиялы апаттарды тудыратын немесе себепші болатын рекеттерді жасау. Азаматты-ыты жауаптылы азаматтара экологиялы зиянны орнын толтыру шін ашалай немесе мліктік айыппл салуды кздейді. Ол кінліні ылмысты, кімшілік немесе баса да жауаптылыа тартуа арамастан бастала береді. Тртіптік жауаптылыа— ксіпорындарда табиатты орау шараларын ткізуге жауапты жне зіне жктелген міндеттерді орындай алмайтын лауазымды ызметкерлер тартылады. Материалды жауаптылы деп, ксіпорын ызметкері зіне жктелген ебек міндеттерін дрыс орындамааны нтижесінде оны кінсінен ксіпорына келтірілген мліктік зиянды ендіруді айтамыз. Сонымен, экологиялы мселелерді бірігіп шешу кажет.

Табиатты ластануы, блінуі аясындаы зекті мселелерді тек мемлекеттер мен халыаралы йымдар бірлесе отырып ана шеше алады. Жылдан жыла экологиялы ылмыстар мен зге де кы бзушылытар саны суде. Оларды оамды ауіпсіздік жадайына ыпалы да жоарылап бара жатыр. Экология саласындаы ылмыстар елді экономикасына ана зиян келтіріп оймай, сондай-а адам тіршілігіні биологиялы негізін жояды. рдайым экологиялы ы бзушылыты салдары экологиялы- ыкты жауаптылыа келіп соктырып отырады. Мндай жауаптылыты бес трі бар — кімшілік, ылмысты, азаматты-ыты, тртіптік, материалды жауаптылытар.