Бааларды градациялы шекарасы

7. КОНСУЛЬТАЦИЯ МЕН ЕМТИХАНДАРДЫ ТКІЗІЛУ УАЫТЫ:

Консультацияны дріскер оу кестесіне сйкес ткізеді.
Емтихандар оу кестесіне сйкес ткізіледі.

ДРІСТЕР КЕШЕНІ

Пн - химия, Him 1111

маманды - 5В130100 - «Жалпы медицина»

Кафедра – биохимия

растырушылар:

Кредит 1 (жалпы химия)	доцент, х..к. Нечепуренко Е.В.
Кредит 2 (органикалы химия)	доцент., х..к. Алмабекова А.А.

Алматы, 2016 г.

Дрісті ыса курсы жмыс бадарламасына сйкес растырылан. Биохимия кафедрасыны мжілісінде арастырылып, бекітілген.

Хаттама № ___, «___» ______ 2016 ж.

Кафедра мегерушісі, профессор _________________ К.О. Шарипов

Дріс №1

ТАЫРЫП: Тірі азада жретін процестер – физикалы-химиялы интерпретация

МАСАТЫ: Химиялы термодинамика мен химиялы кинетиканы негізгі тсініктері жне задарымен танысу, оларды азадаы биохимиялы процестерді жру задылытарын арастыру шін олдана білу. Беттік былыстарды медицина мен биологиядаы маызын сипаттау

ДРІС ЖОСПАРЫ:

1. Адам термодинамикалы жйе ретінде. Тірі азаны термодинамикалы жйе ретіндегі ерекшеліктері. Пригожин принципі

2. Химиялы термодинамиканы негізгі тсініктеріні биохимияда олданылуы.

3. Тірі азадаы катализ. Ферменттер биохимиялы процестерді катализаторлары ретінде. Ферментативті реакциялар кинетикасыны ерекшеліктері.

4. Беттік былыстар. Хроматография негіздері жне оны медициналы-биологиялы зерттеулерде олданылуы.

ДРІС тезисТЕРІ:

Химиялы термодинамика – тірі азадаы зат жне энергия алмасу процестерін зерттейді.

Термодинамиканы бірінші заы – энергияны бір трден екінші трге берілу жне энергияны саталу заы. Оны аналитикалы рнегіне сйкес реакцияларды жылу эффектісін, ішкі энергияны згерісін жне термодинамикалы жйені сырты ортаа арсы жмысын есептеуге болады. Термодинамиканы екінші заы термодинамикалы процесті жру баытын сипаттайды.

Термодинамикалы трыдан тірі аза стационарлы кйдегі, ашы гетерогенді термодинамикалы жйе болып табылады. Тір аза шін жйе параметрлеріні тратылыы, уаыт аралыында энергия жне зат алмасу процестеріні здіксіз жне згеріссіз болуы тн.

Тірі аза тіршілігі температура мен ысым траты кезде, яни изобаралы-изотермиялы жадайларда ммкін болады. Тірі аза тіршілігін сипаттау шін Гибсті бос энергиясы мен энтропия тсініктері олданылады. Пригожин принципі бойынша стационарлы кйдегі термодинамикалы ашы жйеде айтымсыз процестерді жру барысындаы энтропияны пайда болу жылдамдыыны мні берілген жадайларда е аз о шамаа мтылатындыын энтропияны лаюымен жне тмендеуімен жретін процестерді осарласа жруімен тсіндіруге болады.

Химиялы кинетика -химиялы реакцияларды жылдамдыын, оларды ртрлі факторлара туелділігін,сол сияты реакцияны жру механизмін зерттейтін химияны бір блімі. Химиялы кинетиканы негізгі постулаты - химиялы реакцияны жылдамдыыны рекеттесуші заттар концентрациясына туелділігін сипаттайтын рекеттесуші массалар заы. Химиялы реакцияны жылдамды тратысы – бл реакцияны меншікті жылдамдыы. Кинетикалы исы – бл реакцияны реті жне реакцияны жылдамды тратысы аныталатын рекеттесуші заттар концентрациясыны уаыта байланысты эксперименттік туелділігі химиялы реакцияны молекулалыы жне реті ымымен сипатталады. Реакцияны реті кинетикалы исы негізінде эксперименталды аныталады.

Ферменттер – бл тірі азалардаы химиялы реакцияларды жылдамдататын ауыз молекулалары. Ферментативтік катализ те жоары каталитикалы белсенділігімен, субстрата жне катализденетін реакцияа спецификалы (таламды) сер етуімен, орта рН-ы мен температура згерісіне сезімталдыымен сипатталады. Адам азасындаы ферменттерді отайлы белсенділігі 310-313 К температурада (температуралы оптимум) байалады. Ферментативтік реакцияларды кинетикалы задылытары Михаэлис-Ментен тедеуімен жазылады. Ферментативтік реакцияларды ерекшеліктері реакция жылдамдыыны субстрат концентрациясына сызыты туелділігі болып табылады.

Барлы биологиялы жйелер бірі-бірінен бліну бетімен шектелген бірнеше фазадан тратын гетерогендік жйелер болып табылады. Фазаларды бліну бетінде беттік керілу, адсорбция трізді трлі беттік былыстар байалады. Бл былыстар заттарды идентификациялау шін, сонымен атар біратар клиникалы, токсикологиялы, диагностикалы, зерттеу жмыстарын жргізу шін медицина мен биологияда кеінен олданылатын хроматографиялы діс негізіне жатады.

КРНЕКІ материал:

1.Презентация (слайдтар)

ДЕБИЕТТЕР:

Негізгі:

1. Веренцова Л.Г., Нечепуренко Е.В., Батырбаева А.., Карлова Э.К. Бейорганикалы, физикалы жне коллоидты химия: оу ралы- Алматы: «Эверо», 2009.- 42-47 б.

2. Сейтембетов, Т.С. Химия [Мтін]: Оулы / Т.С. Сейтембетов.- Алматы: Эверо, 2010.- 288 б.

осымша:

1. Есімжан А. Жалпы химия практикумы. -А., 2004.-296б.

2. А.С. ожамжарова и др. Бейораникалы химия практикумы [Мтін]: Оу-дістемелік рал / КазНМУ им.Асфендиярова.- Алматы: Эверо, 2013.- 280 б.

3. Равич-Щербо М.И., Новиков В.В. Физическая и коллоидная химия. -М., 2001.-254б.

Кмекші:

1. Бірімжанов Б.А. Жалпы химия. -А., 2001.-744б.оканбаев .. Физикалы химияны ысаша курсы. –А.: Білім, 1996.-224б.

2. Ленский А.С. Введение в бионеорганическую и биофизическую химию. -М.: ВШ, 1989.-256б.

3. Слесарев В.И. Химия. Основы химии живого. –СПб.: Химиздат, 2001. -152 бет.Глинка Н.Л. Общая химия: Учебное пособие для вузов / Под ред. А.И.Ермакова –М.: Интеграл Пресс, 2006.-728 б.

4. Абдрахманова Р.М. и др. Бионеорганическая и биофизическая химия: Задачи и упражнения. -А., 1995.-120б.

5. Ершов Ю.А. жне т.б. Общая химия. Биофизическая химия. Химия биогенных элементов. -М.: ВШ, 2003.-560б.

6. Шоыбаев Ж. Бейорганикалы химия практикумы. –А.: Мерсал, 2000.-160б.

БАЫЛАУ СРАТАРЫ (КЕРІ БАЙЛАНЫС)

1. Ашы, жабы, ошауланан , гомогенді, гетерогенді термодинамикалы жйелерге мысал келтірііз.

2. Тірі азаны термодин,амикалы жйе ретінде сипаттаыз.

3. андай задар энергия ауысуыны санды задылытарын сипаттайды? Процесті баытын жне здігінен жруі алай аныталады?

4. Реакцияны жру жылдамдыына андай факторлар жне алай сер етеді?

5. Ферментативті катализ дегеніміз не? Оны бейорганикалы катализден басты айырмашылыы неде?

6. Ле Шателье принципі жне адаптивті айта ру принципі: тірі азаны ызметі шін маызы.

Дріс №2

ТАЫРЫП: Сулы ерітінділер. Тірі аза сйытытарындаы тепе-тедік.

МАСАТЫ: Аза тіршілігіндегі ерітінділер рлін айындау. ышылды-негіздік жне тотыу-тотысыздану тепе-тедіктеріні медициналы-биологиялы маызымен жне ерітінділерді коллигативтік асиеттерімен таныстыру.

ДРІС ЖОСПАРЫ:

1. Су мбебап еріткіш ретінде. Аза тіршілігінде ерітінділерді маызы. Шынайы, коллоидты жне дрекі дисперсті ерітінділер.

2. Ерітінділерді коллигативтік асиеттері жне осмосты шиеленіс теориясы. Биологиялы жйелердегі осмос жне осмосты ысымны рлі.

3. Протолиттік тепе-тедік жне ышылды-негіздік гомеостазды бір алпында стап тру шін буферлік жйелерді атаратын рлі.

4. Биохимиялы тотыу-тотысыздану процестеріні ерекшеліктері. Тотытырыштар мен тотысыздандырыштарды медициналы-санитарлы тжірибеде олданылуы.

ДРІС тезисТЕРІ:

Адам азасыны 60 % судан ралады. Оны 42 % ішкі жасуша сйытыы, алан блігі – сырты жасуша сйытыы. Су – бл тек ортаны беріп ана оймайды, ол белсенді тіршілік процесіне атысушы. Егер адам азасы 20 % суды жоалтса, онда жасушада айтымсыз згерістер болады да адам леді.

Ерітінді – бл екі немесе одан да кп компоненттерден тратын, оларды арасында рекеттесу болатын ауыспалы рамды термодинамикалы траты гомогенді жйе. Ерітінді тзілгенде агрегатты кйі згермейтін компонентті - еріткіш, ал баса компоненттер – еріген заттар деп аталады. Бірдей агрегатты кйдегі компоненттерде – еріткіш деп ерітіндіде кп млшерде болатын заттарды айтады. Диффузия – концентрацияларында айырмашылы боланда жне ерітіндіні бкіл клемі бойынша концентрацияны здігінен теелуіне келетін, еріген зат жне еріткіш блшектері ауысатын здігінен баытталан процесс. Ерітінділер электр тогын ткізу абілетіне байланысты электролиттер жне бейэлектролиттер, еріген затты млшеріне байланысты аныпаан, аныан жне аса аныан, еріген зат блшектеріні млшеріне байланысты шын жне коллоидты болып блінеді.

Дальтон, Генри жне Сеченов задарыны биологиялы мні, ысым згергенде андаы газдарды ерігіштігіні згеруі ауыр ауру трлерін тудыруы ммкін.

Коллигативтік асиеттерге ерітінді бетіндегі еріткішті аныан бу ысымыны тмендеуі, ерітіндіні айнау температурасыны жоарылауы, ерітіндіні ату температурасыны тмендеуі, осмосты былыстар жатады. Барлы коллигативтік асиеттер ерітіндідегі блшектерді санына туелді. Ерітінді бетіндегі еріткішті аныан бу ысымыны салыстырмалы тмендеуі Рауль заымен сипатталады. Рауль заынан шыатын салдарлар ерітіндіні айнау температурасыны жоарылауы мен ату температурасыны тмендеуін сипаттайды. Осмосты ысымны мнін Вант-Гофф заы бойынша есептейді. Электролит ерітінділеріні коллигативтік асиеттерін сипаттау шін диссоциациялананда ерітіндіде блшектер саныны артатынын ескеретін изотонды коэффициентті енгізеді.

Осмос – жартылай ткізгіш мембрана арылы концентрациясы тмен ерітіндіден концентрациясы жоары ерітіндіге арай еріткіш молекулаларыны (диффузия) біржаты ту былысы. Осмос нтижесінде жасушаа суды тсуі жне жасуша аралы рылымдар реттеледі. Жасушаны серпімділігін (тургор) амтамасыз ететін лпаларды иілгіштігі жне мшелерді белгілі бір форманы сатауы осы осмосты ысыма негізделген. Осмосты ысыма атысты ішкі жасуша сйытары гипо-, изо- жне гипертонды ерітінділер болып шке блінеді. Эритроцитті гипертонды ерітіндіге саланда жасушаны плазмолизі, эритроцитті гипотонды ерітіндіге саланда жасушаны гемолизі болады. Бл былыстарды болдырмау шін инъекцияа жне кзге тамызуа арналан ерітінділерді изотондайды.

Азадаы кптеген реакциялар рН- белгілі бір мнінде жреді. Протолиттік гомеостазды бір алпында стап тратын жйе тек ана физиологиялы емес, сонымен атар буферлік сер, ионалмасу, диффузия трізді физикалы-химиялы механизмдерден трады. Азаны негізгі буферлік жйелеріне гидрокарбонатты, гемоглобинді, фосфатты, ауызды, аммиакатты буферлік жйелер жатады. Ацидоз жне алкалоз тсініктері биологиялы сйытытар рН- алыпты жадайынан ауытуын сипаттайды.

Азада тотыу-тотысыздану процестері сатылай жреді. Оларды райсысыны зіні алыпты потенциалы болады жне негізінде ферменттер немесе коферменттерді атысында жреді.

КРНЕКІ материал:

Презентация (слайдтар)

ДЕБИЕТТЕР:

2. Сейтембетов, Т.С. Химия [Мтін]: Оулы / Т.С. Сейтембетов.- Алматы: Эверо, 2010.- 288 б.

осымша:

1. Есімжан А. Жалпы химия практикумы. -А., 2004.-296б.

3. Равич-Щербо М.И., Новиков В.В. Физическая и коллоидная химия. -М., 2001.-254б.

Кмекші:

1. Бірімжанов Б.А. Жалпы химия. -А., 2001.-744б.оканбаев .. Физикалы химияны ысаша курсы. –А.: Білім, 1996.-224б.

2. Ленский А.С. Введение в бионеорганическую и биофизическую химию. -М.: ВШ, 1989.-256б.

4. Абдрахманова Р.М. и др. Бионеорганическая и биофизическая химия: Задачи и упражнения. -А., 1995.-120б.

5. Ершов Ю.А. жне т.б. Общая химия. Биофизическая химия. Химия биогенных элементов. -М.: ВШ, 2003.-560б.

6. Шоыбаев Ж. Бейорганикалы химия практикумы. –А.: Мерсал, 2000.-160б.

БАЫЛАУ СРАТАРЫ (КЕРІ БАЙЛАНЫС)

1. Не себепті су биологиялы жйелер шін мбебап еріткіш болып табылады?

2. Ерітінділерді жіктелу тсілдерін сипаттаыз.

3. Газдарды сйытытарда еруін андай задар сипаттайды?

4. Ерітінділерді коллигативті асиеттері дегеніміз не? Оларды атаыз.

5. Осмосты гомеостаз дегеніміз не? ышылды-негіздік гомеостаз? Концентрациялы гомеостаз?

6. Буферлік жйелер азада андай рл атарады? Оларды атаыз.

Дріс №3

ТАЫРЫП: Элементтер-органогендер. «мір металдары». Кміртек – органикалы осылыстар негізі. Тірі жне лі табиатты арасындаы шекара ай жерде?

МАСАТЫ: Элементтер-органогендер, «мір металдары» жне токсиканттар жайлы тсінік алыптастыру. Элементтер жне оларды осылыстарыны тірі аза шін атаратын рлі, ерекшеліктері мен оларды медициналы тжірибеде олданылуы жайлы тсініктерді кеейту.

ДРІС ЖОСПАРЫ:

1. Химиялы элементтерді жіктелуі жне оларды адам азасы мен оршаан ортада таралуы.

2. Элементтер-органогендер мен оларды осылыстарыны атаратын рлі. Кміртек – органоген №1.

3. «мір металдары» жне оларды биологиялы маызы.

4. Тірі азадаы комплексті осылыстар. Комплексті осылыстарды медициналы-биологиялы тжірибеде олданылуы.

ДРІС тезисІ:

Бгінгі тада адам азасында кездесетін химиялы элементтерді жіктеуді трлі жолдары бар. Е кп тараан жіктелу трін В.И.Вернадский сынан, ол бойынша элементтер макроэлементтерге (азадаы млшері >0,01%), микроэлементтерге (азадаы млшері 10^-5 10^-3%), ультрамикроэлементтерге (азадаы млшері <10^-5%) жіктеледі.

Функционалды рлі бойынша биогенді элементтерді келесі топтара блуге болады: 1) азаны негізгі органикалы осылыстарын тзуге атысатын органогендер – элементтер; 2) азаны электролиттік фонын райтын элементтер; 3) азаны тасымалдау жне реттеу функцияларына атысатын элементтер.

Тірі азаларды химиялы рамы жер ыртысы мен теізді химиялы рамымен тыыз байланыста болады. Табии іріктеу нтижесінде тірі жйелерді негізін тек ана алты элемент райды. Органогендерге оны тзетін байланыстарыны айрыша алуан трлілігі тн. Оны бл ерекшелігін тірі азалардаы биомолекулаларды кп трлілігі айындайды.

Органогендер негізінде суда еритін осылыстар тзеді, бл оларды рамында 60% -дан астам суы бар тірі азада концентрленуіне септігін тигізеді.

Адам азасындаы рамына орай кміртек макроэлементтер атарына жатады (21,15%). Ол азадаы барлы лпалар мен жасушаларды рамында ауыздар, майлар, друмендер, гармондар т.с.с. трінде кездеседі. осылыстарда кміртек баса органогендермен кдімгідей берік ковалентті байланыс тзеді, дегенмен бл байланыстар озалыса, тасымалдануа абілетті. Нтижесінде бл байланыстарды реакциялы абілеттілігі артуымен атар тратануы да ммкін. Кміртекрамдас осылыстарды бл ерекшелігі оларды биологиялы маызы болып табылады.

Азадаы «мір металдары» лесі 2,4% райды. Азада бл металдары иондары бос кйінде немесе биолигандалармен байланысан ион-комплекстзушілер трінде болады. Е берік комплекстерді d-элементтер тзеді. Тірі аза тіршілігі шін е маызды Mn, Fe, Co, Cu, Zn, Mo комплексті осылыстары. Биогенді Na, K, Ca, Mg s-элементтер тек ана белгілі рылымдаы лигандалармен ана лсіз комплексті осылыстар тзе алады.

Комплексті осылыстарды полидентантты лигандалармен те беріктігі хелатты эффект деп аталады. Макроциклді лигандалар шін бл эффектіні орасандыы соншалы, олар тіпті сілтілік жне жер сілтілік металдарды иондарымен де берік комплекстер тзе алады (мселен, хлорофилл).

Ауыр металдарды улылыы кп жадайда биобейорганикалы осылыстарды тзілуімен тсіндіріледі. Егер мндай комплекс биогенді металмен тзілген комплекске араанда мытыра, берігірек болса, онда азаны алыпты тіршілігі бзылады.

КРНЕКІ материал:

Презентация (слайдтар)

ДЕБИЕТТЕР:

Негізгі:

2. Сейтембетов, Т.С. Химия [Мтін]: Оулы / Т.С. Сейтембетов.- Алматы: Эверо, 2010.- 288 б.

осымша:

1. Есімжан А. Жалпы химия практикумы. -А., 2004.-296б.

3. Равич-Щербо М.И., Новиков В.В. Физическая и коллоидная химия. -М., 2001.-254б.

Кмекші:

1. Бірімжанов Б.А. Жалпы химия. -А., 2001.-744б.оканбаев .. Физикалы химияны ысаша курсы. –А.: Білім, 1996.-224б.

2. Ленский А.С. Введение в бионеорганическую и биофизическую химию. -М.: ВШ, 1989.-256б.

4. Абдрахманова Р.М. и др. Бионеорганическая и биофизическая химия: Задачи и упражнения. -А., 1995.-120б.

5. Ершов Ю.А. жне т.б. Общая химия. Биофизическая химия. Химия биогенных элементов. -М.: ВШ, 2003.-560б.

6. Шоыбаев Ж. Бейорганикалы химия практикумы. –А.: Мерсал, 2000.-160б.

БАЫЛАУ СРАТАРЫ (КЕРІ БАЙЛАНЫС)

1. Биогенді элементтер, макро- жне микроэлементтер тсініктеріне анытама берііз.

2. Элементтер-органогендерді биологиялы рлін сипаттаыз.

3. Тірі жйелер шін «мір металдарыны» атаратын рлі. Мысал келтірііз.

4. Тірі аза шін андай элементтер улы болып табылады? Не себепті?

5. Вернерді координациялы рылыс теориясыны негізгі аидаларын келтірііз.

6. Адам азасында андай комплексті осылыстар кездеседі?

7. Хематотерапия принциптері.

Дріс №4

ТАЫРЫБЫ:Органикалы осылыстарды рлымыны теориялы негізі жне оларды реакциялы абілеттіліктерін анытайтын факторлар.

МАСАТЫ:

1. Органикалы осылыстарды кп трлігі туралы студенттерді білімдерін алыптастыру жне кміртегіні – изомерияа абілеттілігін асиеттеріні кптрлігіне туелді екендігінен крсету.

2. Студенттерді осылыстарды реакциялы абілеттіліктерін, оларды электронды жне кеістіктік рылымдарымен байланыстарын йрету.

3. ИЮПАК жйесі бойынша органикалы осылыстарды атауларын растыру дадыларын жетілдіру.

4. Органикалы реакцияларды механизмдері мен типтері туралы студенттерді негізгі білімдерін алыптастыру.

ДРІС ЖОСПАРЫ:

1) Органикалы осылыстар дегеніміз? Органикалы осылыстарды жіктелуі.

2) Органикалы осылыстарды изомериясы мен номенклатурасы.

3) Индуктивтік жнемезомерлік электронды эффектілер.

4) Органикалы реакцияларыд типтері мен реакция механизмдері.

ДРІС тезисІ:

Органикалы химия – олар туелді болатын, органикалы осылыстар (О) жне задар туралы ылым.О негізгіэлементі–кміртек.азіргі уаытта органикалы осылыстарды 5 млн. трі белгілі. О кптрлігі мынадай себептермен негізделген:1) кміртек атомны трт жй, жне ой байланыс тзуге абілеттілігі; 2) тзу жне тарматалан, тйы тізбекті осылыс тзуге икемділігі. Органикалы осылыстардаы байланыстарды негізгі трі коваленттік байланыс, яни байланысатын атомдарды электрондарыны жптасуынан тзілетін химиялы байланыс болып табылады. Коваленттік байланысты екі трі болады:- (сигма)жне- (пи)байланыс. Ожануарлар мен сімдіктер азаларындаы тіршілік кзіні тасмалдаушысы болып табылады.О кміртегі тізбегіні рылымына (кміртек аасы) жне молекуладаы функционал топтарды табиатына арай жіктеледі. О кміртегі аасыны рылымына арай: ациклді–ашы тізбекті жне циклды-тйы тізбекті болып екі топа блінеді. Молекуладафункциональды топтарды болуы –кластара бледі.

Органикалы осылыстар шін изомерия былысы тн. Изомерлер–бл рамыбірдей, рлымы ртрлі заттар. Изомерлер екі топа блінеді: структуралы жне стереоизомерлер. Стереоизомерлер молекуладаы атомдарды кеістіктегі орналасумен ажыратылады.Витамин А кру процесіне атысады.Оны 9-цис-изомеріні активтілігі5 есе тмен. Олл-транс-ретинол (активтілігі100%). 9-цис-ретинол (активтілігі 22%). Келтірілеген мысалдар затты биологиялы активтілігі мен кеістіктегі рылымы арасындаы байланысты крсетеді.

р бір осылсты атауа ммкіндік беретін ережелер жйесін- номенклатура деп аталады. азіргі кезде ИЮПАК жйелі номенклатурасы олданылады. (IUРАС - теориялы жне олданбалы химияны Халыаралы одаы). Біра органикалы химияда сіресе табии осылыстар амин ышылдары, кмірсулар, алкалоидтар, стероидтар шін тривиалды аттары саталады. ИЮПАК номенклатурасы ережелері негізінен орын басушы жне радикалды-функционалды номенклатураларынан рылан.

осылыстарды реакциялы абілеттілігі молекуладаы электрондар тыыздыыны орналасуына байланысты болады. Органикалы осылыстарды рамына кіретін элементтерді, электртерістілігі (ЭТ) бірдей емес, яни атомдары зара байланыстыратын валенттік электрондарды тарту абілеті ртрлі болып келеді. Электртерістілігі ртрлі атомдар байланысан кезде клваленттік байланысты электронды тыыздыы электртерістілігі жоары атома арай ыысады.Орынбасушыны электронды серіні s–байланыстар тізбегі арылы берілуін индуктивтік эффект (І) деп атайды.Орынбасушыны электронды серіні -байланыс абысу жйесі арылы берілуін мезомерлік эффект (абысу эффекті - М) деп атайды.андаы гем 26--электронды абысу жйесі бар (11 ос байланыстары жне пирролды атом азотынан 2 жп электроннан тратды) негізіненгетероциклды жйе порфиннен трады. абысу энергиясы 840 кДж/моль.

Органикалы реакциялар бірнеше діспен жіктеледі. Соы нтижесіне арай жне субстрат пен реагентті байланыстарыны згеруіне арай блінеді. Реакция нтижелеріні соы нтижелеріне байланысты органикалы реакциялар тмендегідей негізгі типтерге блінеді: а) орын басу реакциялары (S белгісі); б) осып алу реакциялары (А белгі) жне олара арсы реакциялар айырылу жнеи элиминдеу (Е белгі); в) айта топтасу, бл нтижесінде белгілі бір атомдарды немесе топтарды молекула ішінде орын ауыстыруына келетін реакциялар. Субстраттаы байланысты зілуіне арап барлы химиялы реакциялар радикалды, ионды жне келісімді болып блінеді. Коваленттік байланысты гомолиттік зілуі кезінде радикалдар, гетеролиттік кезінде – электрофилдер (Е) жне нуклеофилдер (N) тзіледі. Электрофильді орын басу реакциялары (S_E) ароматты осылыстара тн, ал электрофильді осып алу реакциялары (А_Е) аныпаан кмірсутектерге тн. Нуклеофильді орын басу реакциялары (S_N), спиртге, галогентуындыларына жне карбон ышылдарына тн, ал нуклеофильдіосып алу реакциялары (А_N) альдегидтер мен кетондара тн.

Затты химиялы реакцияа атысу абілетін жне рекеттесу жылдамдыын оны реакциялы абілеті деп атайды. Субстратты реакциялы орталыына нерлым зарядты шамасы кп болса, солрлым реакция тез жреді, яни оны реакциялы абілеті жоары болады.

КРНЕКТІ материал: слайдтар, кестелер, схемалар.

ДЕБИЕТТЕР:

Негізгі:

1. Сейтембетов, Т.С. Химия [Мтін]: Оулы / Т.С. Сейтембетов.- Алматы: Эверо, 2010.- б. 173-211.

2. Тюкавкина Н.А. Биоорганикалы химия [Мтін]: Оулы / Н.А. Тюкавкина, Ю.И. Бауков, С.Э. Зурабян; аза тіліне аударан жне жауапты ред.проф. Т.С.Сейтембетов.- Москва: ГЭОТАР-МЕДИА, 2014.- б. 13-72.

3. Тюкавкина Н.А., Бауков Ю.И. Биоорганическая химия [Текст]: Учебник /.- Изд.5-е, стереотип. - М.: Дрофа, 2006.- с. 24-47, 85-99.

осымша:

1. Алмабекова, А.А. Органикалы химиядан тесттік тапсырмалар жинаы. [Текст] / А.А. Алмабекова, Ш.Ж. Айтуанова.- Алматы: Эверо, 2009.- 304 б.

Дополнительная

1. Асанбаева, Р.Д. Биоорганикалы химиядан емдеу, педиатрия, санитария-гигиена, стоматология фак- 1 курс студент- зіндік жмысына арналан оу-дістемелік рал [Мтін]: 1-блім / Р.Д. Асанбаева; С.Ж.Асфендияров атындаы азМУ.- Алматы, 2004.- 136 б.

Аылшын тілінде:

1. Morris Hein, Scott Pattison, Susan Arena. Introduction to General, Organic, and Biochemistry [Text]: Book / 10th Edition.-USA: John Wiley&Sons, Inc, 2012.-1091 p.

Баылау сратар ( кері байланыс)

1. Кмірсутектер, жіктелуі. Органикалы осылыстарды кластары.

2. Органикалы осылыстарды номенклатурасы мен изомериясы. Органикалы осылыстарды конфигурациясы мен конформациясы.

3. Органикалы реакцияларды типі мен механизмі. Субстрат, реагент, реакциялы орталы.Тсінік.

4. Электртерістілікке тсінік, атомдарды полярлануы.

5. Индуктивті жне мезомерлі электронды эффектілер.

6. Ашы жне жабы абысу жйелері. p,p- абысу, р,p- абысу. Ароматылыа тсінік.

7. аныан кмірсутектерге тн, радикальды орын басу реакциясы.

8. аныпаан кмірсутектерге тн, электрофильді осып алу реакциясы.

9. Ароматты кмірсутектерге тн, электрофильді орын басу реакциясы.

10. аныпаан жне ароматты кмірсутектерді тотысыздануы жне тотыу реакциялары.

Дріс №5-6

ТАЫРЫБЫ: Тіршілік процесіне атысатын, гетерофункционалды осылыстар.

МАСАТЫ:

Гетерофункционалды осылыстарды тірі азадаы ролі жне реакциялы абілеттілігі, оптикалы изомерия, рлысы, жіктелуі, туралы білімді алыптастыру.

ДРІС ЖОСПАРЫ:

1. Гетерофункционалды осылыстар. Маызы.

2. Оптикалы изомерия.

3. Пептидтер. Белоктар.

4. Кмірсулар.

5. Нуклеотидтер. Нуклеин ышылдары.

6. Липидтер.

ДРІС ТезисІ:

Биологиялы процестерде аралас функционалды осылыстардан тратын, негізінен гетерофункционалды осылыстар. Олар аталады: 1) азада зат алмасуа атысатындытан, заттар, метаболиттер; сонымен бірге 2) дрілік препараттарды маызды топтарыны басшысы.

Гетерофункционалды органикалы осылыстара оптикалы жне айна изомериясы тн. Тек хиральды молекулалар ана оптикалы белсенді болады. Органикалы химияда, оны таы ассимметриялы деп атайды, хиральды атомы бар «С» осылысты лкен маызы бар. ос молекуланы конфигурациялары зара бірдей, тек айнадаы бейнелері ана беттеспейтін заттарды кеістік изомериясы-энантиомерлер (айна антиподтары), молекуланы хиральдыыны маызы зор болып табылады.

Маызды тіршілік процесіне атысатын, биоорганикалы заттар, кбінесе здерін хиралды молекулалар трінде крсетеді. Азада амин ышылдарыны, кмірсулар, липидтерді жне басада биологиялы активті молекулаларды аныталан бір бліктері ана сііріледі жне синтизделінеді.

Белоктарды функциялары ртрлі. Белоктар катализаторлар немесе, ферменттер, клеткада химиялы реакцияларды жруін амтамасыз етеді; транспортты белоктар азаа заттарды тасымалдауа атысады; ораыш белоктар азаны иммунитетін реттейді; белоктар таамны негізгі компоненті болып табылады. Кптеген белоктар мен пептидтер дрілік заттар ретінде олданылады, олар ферменттер, гормондар, антибиотиктер. Белоктар мен пептидтер -амин ышылдарынан ралан. Белоктарды асиеттерін кптеген жадайда -амин ышылдарыны рлысымен жне химиялы асиеттерімен анытайды.

Белоктар рамына 20-дай ртрлі -амин ышылдары кіреді, – амин ышылдары амфотерлі осылыстар болып табылады. Ортасына байланысты амин ышылдары катиондар жне аниондар трінде болуы ммкін. ышылды ортады амин тобына протондалады, сілтілік ортада карбоксил тобы аниона айналады (карбоксилат - ион). Тек нейтралды ортаа жаын ортада, «нейтралды амин ышылдары» биполярлы ион трінде болады (ішкі тз).

Белоктар мен пептидтерді бірінші реттік рылымы бл полипептидтік тізбектегі амин ышылдарыны алдыы. Пептидтік байланыстар ышылдыта, сілтілікте ортада гидролизге тез тседі. Практикада ышылды гидролиз ,яни сілтілік ортада кптеген -амин ышылдары жмса жадайдада келесі згерістерге шырайды. Амин ышылдары здеріне тн асиеттеріне арай, ерекшелене алады. Бл оларды екі функциональды топтарыны серіне байланысты.

Кмірсулар жне оларды туындылары, крделі химиялы згерістерге тсетін, зат алмасуа белсенді трде атысады. Оларды ыдырауы кезінде, азаны тіршілік кзін амтамасыз ету шін жмсалатын, кптеген млщерде энергия блінеді. Кмірсулар нуклеин ышылдары, коферменттер, витаминдер сияты жне т.б. маызды биоорганикалы осылыстарды рамына кіреді. Кмірсулар мен оларды туындыларын дрілік заттар ретінде олданады.

Моносахаридтер сулы ертінділерінде оларды ациклды жне циклды трлеріні арасында таутомерлі тепе-тедік болады. Циклді трі карбонил тобымен бір гидроксил тоыны рекеттесуі кезінде жартылай ацеталь тзіледі. Карбонил тобынан тзілген, гидроксил, жартылай ацеталь немесе гликозидтік деп аталды. Ол жай спирт топтарынан реакциялы абілеттіліктеріні жоарылыымен ажыратылады,йткені цикл жеіл ашылады жне карбонил тобын тез айнала алады. Циклді трінде жаа асимметриялы кміртек атомы пайда болады. Сондытан екі стереоизомер – a жне b-аномерлер тзіледі.

Дисахариды – бір-бірімен гликозидтік байланысан, молекулалары екі бірдей жне ртрлі моносахаридтерді алдытарынан трады. Гликозидтік байланысты тзуге моносахаридті бір молекуласы рашан жартылай ацетальды гидроксил, ал келесісі- не жартылай ацетальды, не болмаса спирттік гидроксил трінде атысады. Осыан байланысты дисахаридтер тотысыздандыратын жне тотысыздандырмайтын бліп блінеді. Тотысыздандыратын дисахаридтертаутомерлік згерісті нтижесінде альдегид тобын тзеді жне «кміс айна», Троммер жне Фелинг сапалы реакциялара тседі, тотысыздандырмайтын дисахаридтер – бл реакциялара тспейді.

Липидтер биологиялы мембрананы негізгі рылымды компоненті болып табылдады. Клеткада мембрананы рамына кіре отырып, олар клеткадаы зат алмасуа сер етеді. Липидтер тіршілік нрін стап труа ажетті, эндогенді су кзі, энергия кзі болып табылады. Липидтер грек сзi lipos- майдан шыан. Майлар ішкі азаны механикалы бзылулардан орайды. Сырты ортаны температура згерісіне арамай, жылуды нашар ткізгіш бола тра, денені температурасын стап труа ыпал етеді. Липидтер сабынданатын, сабынданбайтын болып блінеді. Сабынданатын липидтер 2-3 немесе одан да кп компоненттен трады, гидролизденеді, сабындану реакциясын береді. Сабынданбайтын – бір компоненттен трады, сабынданбайды, гидролизденбейді. Майларды физикалы, химиялы асиеттерi оларды рамындаы жоары май ышылдарыны трiне туелдi. Егер оларды рамында аныан май ышылдары болса, ондай майлар атты, балу температурасы жоары. Егер майды рамында аныпаан май ышылдары болса ондай майлар сйы.

Фосфолипидтердi iшiндегi кбiнесе кп тараландары фосфоглицеридтер немесе фосфатидтер. Олар фосфатид ышылы мен амин спирттерiнi- серинні, коламинні жне холинні крделi эфирлерi. Фосфатид ышылы – глицериннi, фосфор ышылыны жне жоары май ышылыны екi молекуласыны крделi эфирi. Олар клеткадаы мембраналарды негiзгi компонентi, тек оларды аз млшері май абытыны рамында кездеседі.

Нуклеин ышылдары, апаратты тасымалдау, тым уалаушылы белгілерін сатау,белоктарды биосинтезін баылаушы ретінде маызды ролді атарады. Бл гидролиздену нтижесінде пуриндік (аденин жне гуанин) жне пиримидиндік (урацил, тимин, цитозин) негіздер, пентозалар (рибоза жне дезоксирибоза), фосфор ышылын тзетін жоары молекулалы органикалы осылыс.Пуриндік жне пиримидиндік негіздерді бірінші кміртек атомы -рибофураноза жне -дезоксирибофуранозамен, N - гликозидной байланыспен байланысып, нуклеозид тзеді, пентозаны бір гидроксил тобымен байланысып крделі эфирлік –байланыс, кбнесе бесінші кміртек атомымен ОН – тобы байланысып, нуклеотид тзеді.

Нуклеотидтер, сіресе АТФ тзгенде, нуклеозиддифосфат, нуклеозидтрифосфатты туындыларынан мол энергия тзіледі - азада энегрия кзі болып табылады. Макроэргикалы байланыс зілгенде, жай крделі-эфирлік байланыса араанда, энергия 3 ретке кп блінеді. Нуклеотидтер жне оларды туындылары, коферменттерді рамына кіретін жне коферменттерді туындылары болуы ммкін. Онда, мысалы, олар кофермент А жне тотыу-тотысыздану ферменттеріні коферменттеріні рамыны кіреді: НАД⁺ (никотинамидадениндинуклеотид) жне НАДФ (никотинамидадениндинуклеотидфосфат). Нуклеотидтерді циклды формаларыда лкен роль атарады, соны ішіндегі гормондарды сер ету механизміне атысатын, циклді АМФ.

Нуклеин ышылдары полинуклеотидтер болып табылады. Рибонуклеин ышылы (РН) жне дезоксирибонуклеин ышылы (ДН) болып блінеді. РН рибонуклеотидтерден ралан, бір полинуклеотид тізбегінен трады. ДН дезоксирибонуклеотидтерден ралан, екі полинуклеотид тізбегінен трады. Нуклеотидтерді полинуклеотид тізбегі бір-бірімен 3^/, 5^/-фосфодиэфирлік байланыспен байланысан. Бл нуклеин ышылдарыны бірінші реттік рылымын амтамасыз ететін, берік ковалентті байланыс.

КРНЕКТІКТІ материал: слайдтар, кестелер.

ДЕБИЕТТЕР:

Негізгі:

1. Тюкавкина Н.А. Биоорганикалы химия [Мтін]: Оулы / Н.А. Тюкавкина, Ю.И. Бауков, С.Э. Зурабян; аза тіліне аударан жне жауапты ред.проф. Т.С.Сейтембетов.- Москва: ГЭОТАР-МЕДИА, 2014.- б. 178-194, 197-216, 235-248, 254-300

2. Сейтембетов, Т.С. Химия [Мтін]: Оулы / Т.С. Сейтембетов.- Алматы: Эверо, 2010.- б. 160-177, 217-254, 260-264, 269-273, 278-291

3. Тюкавкина Н.А., Бауков Ю.И. Биоорганическая химия [Текст]: Учебник /.- Изд.5-е, стереотип. - М.: Дрофа, 2006.- с. 47-53, 64-85, 233-245, 255-278.

осымша:

Кмекші:

Аылшын тілінде:

1. Morris Hein, Scott Pattison, Susan Arena. Introduction to General, Organic, and Biochemistry [Text]: Book / 10th Edition.-USA: John Wiley&Sons, Inc, 2012.-1091 p.

Баылау сратар (кері байланыс)

1. Гетерофункциональды осылыс дегеніміз не?

2. Оптикалы изомерия. Энантиомерлер. Д жне L атары. Диастереомерлер. Рацемат.

3. Аминоспирттер: этаноламин, холин, ацетилхолин. Биогенді аминдерге тсінік. Дофамин, норадреналин, адреналин, гормон жне нейромедиаторлар ретінде оларды маызы.

4. Гидроксиышылдар. Жеке кілдері: гликол, ст, алма,шарап жне лимон ышылдары.

5. Альдегид- жне кетоышылдары: глиоксил, пирожзім, ацетосірке, ымыздысірке, - кетоглутар ышылы - маызды метаболиттер.

6. -Аминышылдары. Жіктелуі. Алмастырылмайтын -аминышылдары.

7. Пептидтер. Пептидтік топты рлысы. Пептидтерді ышылды жне негіздік гидролизі.

8. Моносахаридтерді рлысы. Глюкозаны мысалымен циклді тріні тзілуі. Фишера, Хеуорс формулалары.

9. Фруктозаны цикло-оксотаутомериясы. a жне b-аномерлер.

10. Тотысыздандыратын жне тотысыздандырмайтын дисахаридтер.

11. Липидтер. Жіктелуі.

12. Липидтерді рамына кіретін жоары май ышылдары. Алмастырылмайтын жоары май ышылдары.

13. Сйы жне атты ТАГ. Иод саны.

14. Фосфолипидтерді негізгі рам бліктері. Фосфоглицеридтерді рамына кіретін,аминоспирттер жне оларды арасындаы генетикалы байланыс.

16. Пиримидин жне пурин негіздері.

17. Нуклеозидтер. Нуклеотидтер.

18. Нуклеин ышылдарыны бірінші реттік рылымы.