Бірінші орыс революциясы жне оны азастана сері

 

ХІХ асырды аяы мен XX асырды басындаы аза лкесіні леуметтік-экономикалы мірінде болан згерістер ескі алаларды суімен, жаа алаларды пайда болуымен, сіресе, оларды ірі кімшілік орталытарына айналып ана оймай, оларды мекендеген халыты шаруашылыында жне мдени, оамды мірінде лкен роль атаруымен сипатталды. XX асырды басында-а азастан кп лтты елге айналды да, асыр басында азастанны негізгі территориясы алты облыса блінді: Сырдария мен Жетісу облыстары Тркістан генерал-губернаторлыына (орталыы - Ташкент аласы), ал Амола, Семей, Орал, Торай облыстары – Дала генерал-губернаторлыыны рамына кіргізіліп, Ішкі (Бкей) ордасыны территориясы Астрахань губерниясына, ал Маыстау Закаспий облысына аратылды.

Осы кезеде Ресей империясыны ішкі губернияларынан кші-он аыныны дамуы нтижесінде азастан халыны тез скендігі де аарылды. Оан длел: Ресей империясыны бірінші жалпыа бірдей санаынан кейінгі алашы екі онжылдыта (1897-1917 жж.) азастан халыны саны 4147,7 мы адамнан 5045,2 мы адама, яни 25,7% кбейген. Ал, лкені демографиялы деректеріні табии су дегейіне салыстырмалы талдау жасаса, мынадай цифрларды ааруа болады. лкені сол кездегі негізгі алты облысы бойынша 1897-1906 жылдарда жалпы аланда бір мы адама халыты табии сімі 11,3%, ал 1907-1916 жылдарда -15,3%; Амола облысы бойынша орыстар мен украиндарды лес салмаы 1897 жылы 33,0% 1917 жылы 55,7% дейін скен де, осы екі онжылды ішінде халыты табии сімі 38,9% болан. Ал, азатары басым облыстарда табии сімні едуір тмен боландыы крінеді: Жетісуда - 25,7%, Сырдарияда - 25,6%, Оралда – 20%, Семейде - 15,6%. Сйтіп, азастанны байыры халыны лес салмаыны азаюына асырды басында орыстарды, украиндарды жне баса да лт кілдеріні империяны ішкі айматарынан жаппай оныс аударуыны атты сер еткендігін ааруа болады.

Ал, жалпы аланда, XX асырды басында азатар, орыстар, украиндар бкіл лке халыны 87%-ынан 95%-ына дейін рады да, лкеде блардан баса татарлар, збектер, днгендер, мордвалар жне баса да лт кілдері оныстанды.

Ерекше назар аударатын таы бір жайт - ол лке трындарыны 90%-ынан астамыны ауылды жерлерде оныстануы еді. Оларды негізгі ксібі ежелден келе жатан мал шаруашылыы болатын. Сонымен атар, XX асырды басында егіншілік халыты кп блігіні негізгі ксібіне айналды. оныс аударан орыс шаруаларынан баса, егіншілікпен жергілікті азатар да айналысты. 1897 жылы сана бойынша, лке халыны 55,4%-ы егіншілікпен шылданан.

Сонымен, XX . басындаы азастандаы леуметтік-демографиялы ахуала талдау жасаан кезде, жалпы лкедегі патшаны отарлау саясатыны ке беле аландыын еркін ааруа болады: біріншіден, лкедегі халыты кп лтты рамыны алыптасу рдісі кшейе тсті; екіншіден, байыры халыты лес салмаы кеміді де, келімсек халыты, негізінен аланда, орыстар мен украиндарды лесі сті; шіншіден, алалар мен олардаы халыты біршама суі байалып, оны рамында метрополияны баса айматарынан келген оныс аударушылар мен отаршылды кімшілік пен ксіпкерлікке байланысты леуметтік жіктер мен топтарды басымдылыы толы аарылады.

XX асырды басында Ресей патшалыыны отары ретіндегі азастанда негізінен нерксіпті екі саласы, яни тау-кен ндірісі мен кен-зауыт нерксібі, сондай-а, ауыл шаруашылыы, оны ішінде мал німдерін сату жніндегі нерксіп жатызылды. сіресе, тау-кен нерксібі тсті металдар мен темірді бай кен орындарын пайдаланып жатан Алтай мен Орталы азастанда ркендеді. Біра, асыр басында мыс, алтын, темір жне баса азба байлытарын шыаратын елімізді тау-кен ксіпорындары, негізінен, шетелдік акционерлік оамдарды олына кшті. Мысалы, 1904 жылы Лондонда пайда болан Спаск мыс кендеріні аылшын-француз акционерлік оамы Спаск-Успенск мыс кені мен заводын, Саран-араанды тас кмір кенін жне рудниктерін тгелдей сатып алып, пайдаланды.

аза лкесіні асыр басындаы тау-кен нерксібіні басты салаларыны бірі алтын шыару болды. Сонымен атар, Екібастзда, араандыда, Саранда кмір кен орындары мол пайдаланылды. ндірілген кмір темір жолмен жне су жолдарымен Ресейді Пермь губерниясына, Омбы мен Барнаула, сондай-а, лкені Павлодар, ызылжар жне баса да алаларына жеткізіліп отырды.

Осы кезеде Батыс азастан ірі мен Орал-Ембі аймаында мнай шыару нерксібі де біршама дамыды. Біра, ол ксіпорындар толыымен шетел капиталистеріні билігінде ала берді. Тек, І912-1914 жылдарды зінде ана аылшын капиталистеріне арасты "Батыс-Орал мнай оамы", "Орал-Ембі оамы", "Солтстік Каспий мнай компаниясы" лкені арзан жмысшы кшін пайдаланып, бсекелестікті болмауына байланысты мнайды мол бай кен орындарын жыртыштыпен пайдалана отыра, здеріне лшеусіз, шан-теіз пайда келіп жатты.

Осындай себептерге байланысты, азастанны кен нерксібі бл кезеде жергілікті капитал негізінде сіп шыан жо. Оны сырттан келген орыс жне шетел капиталы жасады. Оны німі тгелдей дерлік лкеден тыс жерлерге кетілді, ал пайда XX асырды басынан бастап шетелге кетіп жатты. Осыны брі кен нерксібіні азастанны леуметтік-экономикалы суіне ыпалын крт кемітті.

лке нерксібіні біршама су жолын ттас алып арастырар болса, мнда ауыл шаруашылы шикізаттарын дейтін ксіпорындарды атап айтса, теріден былары жасайтын, май шыжыратын, сабын айнататын, ара, спирт шыаратын, май шайайтын жне т.б. ксіпорындарды белгілі дрежеде роль атарандыы байалды.

XX асырды басында да азастанны орталы аудандарыны капиталистік нерксібіні шикізат кзіне, сондай-а нім ткізу рыногына айналуында темір жолдарды салынуы маызды роль атарды. йткені, олар бір мезгілде артта алан отар аудандарына, е алдымен Орта Азия мен Сібірге Ресей капитализміні ену ралына айналан болатын. Ал, шын мнінде, Орта Азия мен азастанды Ресейді экономикалы игеруі осы ауматарды тере ткпіріне темір жолдар салудан басталан еді. Темір жол желілері азастан аумаында XІX асырды аяы мен XX асырды басынан ірі темір жолыны салынуына байланысты тартыла басталды. Революцияа дейінгі азастанны негізгі ірі Сібір темір жол желісі 1901-1905 жылдары салынан Орынбор-Ташкент жолы болды. Сйтіп, асыр басында одан кейін Троицк, Алтай жне Жетісу темір жолдарын салу жмыстары дами тсті. рине, лкені леуметтік-экономикалы мірінде жол атынастарыны дамуы маызды рл атарды. сіресе, олар сауданы ркендеуіне з ыпалын тигізді. Бл темір жолдар лкені Ресейді нерксіп орталытарымен байланыстырып, оны жалпыресейлік экономикалы нарыа тартты. азастанны р трлі нерксіп шикізаттары, мал шаруашылыы німдері, мал, асты сырта шыарылып, лкеге фабрика-завод бйымдары, таы да баса ажетті тауарлар келінді. Сонымен атар, аза даласында пайда болан темір жол станцияларына сол кезеде халыты біршама кп шоырлануына байланысты олар лкені леуметтік-экономикалы жне саяси-мдени міріні ошатарына айнала бастаанын креміз. Осы кезеде ірі темір жол станцияларындаы халыты саны бірнеше мы адама жетті. Мысалы, 1916 жылы Орынбор станциясында - 9720, Атбеде - 3263, Шаларда - 5300, азалыда - 3600, Перовскіде - 1852, Тркістанда - 2984 адам трды. 1906-07 жылдары Петропавл (ызылжар) станциясындаы трындарды саны 3 мынан асан.

Сйтіп, осы кезеде лкедегі нерксіпті біршама дамуы, темір жолдарды салынуы, су жолдарыны пайдалана бастауы - азастанда жалпы жмысшы табын алыптастыруды бірден-бір леуметтік-экономикалы негіздерін алауа себеп болды. лкедегі мндай згерістер асыр басында одан рі дами тсті. Мысалы, 1913 жылы лкедегі жмысшылар саны 75 мы адама дейін жетті. Сонымен атар, азастанда 51 мы жмысшы ебек еткен 675 фабрика-заводты ксіпорындары болды да, ол жмысшыларды 28 мыа жуыы ірі нерксіп орындарында істеді. Тек теміржол мен су жолдарында 25 мынан астам жмысшы ебекпен амтылды. Ал, бірінші дниежзілік соыс жылдарында жмысшылар саны ірі нерксіп орындары мен транспортта се тсті. Сйтіп, 1917 жылы азан ткерісі тсында азастандаы жмысшыларды жалпы саны 90 мыа жетті.

Біра, жергілікті аза жмысшылары кбінесе маусымды жмыстара ана тартылып, ксіби мамандытарыны болмауынан траты жмыстармен амтылмады. Траты жмыспен тек темір жол желілері мен тау-кен ндіріс орындары ана біршама амтамасыз ете алды. Сйтіп, лкедегі тау-кен ндірісі, завод ксіпорындары мен транспортта ана жмысшыларды шоырлануы жоары болды.

Соан арамастан, леуметтік трыдан лкені нерксіп жмысшыларыны жадайы Ресейді нерксібі дамыан аудандарымен салыстыранда лдеайда ауыр болды. Оан ксіпорын ожайындарыны ктемдігімен белгіленген жмыс кніні затыы себеп болды. Мысалы, Ембіні мнай ксіпорындарында 12 саата дейін, алтын ндірілетін кен орындарда 10-12 саат, тз ндірілетін ксіпшіліктерде 14-16 саата дейін созылды. Міне, осындай леуметтік тесіздіктерді басымдылыын крген жне ксіп иелеріні здеріне алалаушылы жасап, ытарынан айыру шараларын басынан ткізген аза жмысшылары ерекше ауыр жадайда болды. Осыны брі крделеніп келіп, аза жмысшыларын здеріні леуметтік-экономикалы жне оамды-саяси жадайларын жасарту масатындаы креске итермеледі.

Жалпы азастан ебекшілеріні саяси оянуына, лкедегі отаршылды езгіге, леуметтік тесіздік пен анауды баса да трлеріне арсы лт-азатты, жмысшылар мен шаруаларды бостандыы жолындаы озалыстарды ерекше серпін алуына, рине, патшалы Ресейдегі 1905-07 жылдарда ткен тыш буржуазиялы-демократиялы революцияны ыпалы зор болды. Біріншіден, лкені экономикалы жне саяси дамуы дрежесіні салдарынан жмысшы озалысы рістеді. Екіншіден, оан нерксіп пен ала жмысшылары атысты. шіншіден, аграрлы озалыстар, негізінен, аза ауылдарыны, оныс аударан деревняларды, ебеккерлер топтарыны іс-рекеттерінен крінді. Тртіншіден, лт зиялылары оамды-саяси жмыса белсене араласып, лт-азатты озалысты жаа сатыа ктерді.

Сйтіп, 1905-1907 жылдарда ткен азастандаы жмысшы озалысы зіні саяси дамуыны жаа кезеіне адам басты. аза даласында осы жылдары Ресейдегі революциялы процестерді жалпы барысымен тыыз байланысты жмысшыларды біратар саяси жне экономикалы толулары болып тті. Олара 1905 жылды желтосанында Успенск мыс руднигіндегі, 1907 жылды маусым айында Спасск мыс орыту зауытындаы, араанды кендеріндегі, сондай-а, Семей, Орал, Атбе, Верный, останай жне баса да алаларды ксіпорындарындаы ткен ереуілдерді жатызуа болады.

Ресей империясындаы 1905 жылы алыптасан саяси ахуал аза халыны азатты озалысыны жаа сатыа ктерілу кезеін бастап берді. 1905 ж. cаяси оиалар туралы алашы хабарлар аза даласына жетісімен, . Бкейханов атап крсеткендей, "бкіл дала саясат аясына тартылып, азатты шін озалыс тасыны рсауына енді". Сол кезедегі кімшілік орындарына тскен мліметтерді бірінде: "Патша кімдеріні жариялануынан бері арай ырыз жрты мерзімді басылымдара ызыушылыпен зер сала арай бастады. Сауаты барларыны кпшілігі астаналы газеттерді жаздырып алуда. ырыздар арасында брын-соды болмаан былыстар байалуда" – делінген. аза даласында байалан мндай былыстарды бірі лкені барлы елді мекендерінде азатарды лкенді-кішілі жиылыстарыны ткізіле бастауы еді. Мндай жиылыстарда аза жртыны ккейтесті мтаждытары талыланып, ол жнінде орталы кімет орындарына тапсыруа петициялар зірленді. Осылайша аза даласындаы саяси крес патшаа, орталы билікке петиция жазып тапсыру трінде крініс ала бастады. азатарды орталы билік орындарына тапсыран петицияларында жерді тартып алуа, салыты ауырлыына, тменгі басару органдары мен патша чиновниктеріні тарапынан озбырлы, иянат, оан-лоы жасалуына наразылы білдірілді. Сонымен бірге здеріні діни істерін Орынбор муфтилігіне арату, аза арасында оу-аарту ісін ретке келтіру жне лкеге земство енгізу сралды.

Отарлы туелдіктегі аза еліні м-мтажын білдірген петицияларды жазып, оны тиісті орындарына тапсыру ісі 1905 ж. кктем айларында-а ола алынан болатын. Мселен, 1905 ж. суірді 2-інде Амола аласындаы Халфин деген аза саудагеріні йінде жиылыс тіп, Петербора барып петиция тапсыру шін арнайы делегация сайлап жіберу мселесі арастырылан. Амола аласында ткен осы жиылыса кімшілік орындарында тілмашты ызмет атаран Серкебаев, Кенжебаев жне Сатыбалдиндер басшылы жасаан.

аза даласынан петициялар арнайы делегация жіберу арылы да, сонымен бірге жеделхатпен де жолданан. Петицияларды жазып дайындау ісіні басында негізінен сан жаынан аз боланымен, саяси крес азанында айнап, жаадан алыптасып, тез ысыла бастаан лтты интеллигенция кілдері трды. Ол жнінде М. Дулатов: "1905 жылдан бері аза жрты да басаларды дбіріне еледеп, лт пайдасын ола ала бастады. Сол бостанды жылдарында Семей облысыны оыан басшылары кзге крікті іс ылып, жрта ксемдікпен жол-жоба крсеткені шін алды абатыа жабылып, арты айдалып, аландары cенімсіз болып алды”, - деп жазды.

1905 жылы Семей облысы арааралы уезіні оянды жрмекесінде 14,5 мы адам ол ойан араралы петициясына .Бкейхановты, А.Байтрсыновты, Ж.Абаевты атысы болан. Осы петиция туралы жне оны дайындап, кптеген адамдара олдатудаы Ахмет Байтрсыновты ерекше ебегін жоары баалаан М.уезов 1923 жылы жазан “Аханы елу жылды тойы” деген мааласында: “1905 жылы араралыда Ахамен баса да оыандар бас осып, кіндік хкіметке аза халыны атынан петиция (арыз-тілек) жіберген. Ол петицияда аталан лкен сздер: бірінші – жер мселесі. азаты жерін алуды тотатып, переселендерді жібермеуді сраан. Екінші - аза жртына земство беруді сраан. шінші – отаршылардан орыс ылма саясатынан тылу шін, ол кнні ралы барлы мсылман жртыны осылуында аза жртын муфтиге аратуды сраан. Петицияларды тілек ылан ірі мселелер осы. Ол кндегі ой ойлаан аза баласыны дертті мселелері осылар боландытан, Аандар бастаан іске ыр азаыны ішінде тілеулес кісілер кп шыан, кпшілікті оянуына себепші болан”, – деді.

азастандаы революциялы озалысты біршама рлеуі 1905 жылды азан-араша айларында ткендігі тарихтан белгілі. йткені, бл кезде 17 азандаы патша Манифесіні жариялануы азастанны кптеген алаларында кп адам атысан жиылыстара, демонстрациялара жне халыты алы тобыны бой крсетулеріне штасан болатын. Бл туралы лихан Бкейханов былай деп жазды: "азатарды жріп-труы арасында Манифест ыса уаытта бкіл даланы олына тиді. Жер-жерде азатар лкенді-кішілі съездерге жиналды… Манифесті оыды, оны тсіндірді, болашатаы Мемлекеттік Дума сайлауы туралы мселелерді талылады. Облысты е алыс ткпірлерінен азатар топ-топ болып алалара барды, онда ала трындары йымдастыран алалы митингілерге атысты. Орыстар, татарлар, сарттар мен азатар бір туысан от басына осылып кетті".

аза лт зиялыларыны оамды-саяси ызметіндегі белсенділігі де арта тсті. Олар 1905 жылды желтосанында Оралда бес облысты аза халы делегаттарыны съезін ткізіп, з партиясын – Ресей конституциялы-демократиялы (кадет) партиясыны блімшесін руа рекет жасаан болатын. Ондаы масат – 17 азанда жарияланан патша Манифесі берген бостандытар шеберінде азатарды лтты мддесін орау еді. Осыан байланысты 1906 жылды апанында Семейде азатарды екінші съезі ткізілді. Ол кадеттерге жаын бадарламаны малдады. Сонымен атар, оан лкеге шаруаларды оныс аударуын тотату, азастанны барлы жерін байыры халыты меншігі деп тану, лтты мектептер ашу, таы баса да талаптар енгізілді. Оларды басында .Бкейханов, А.Байтрсынов, М.Тынышбаев, М.Шоаев, М.Дулатов, Б.аратаев жне аза зиялыларыны баса да крнекті айраткерлері жрді. Сондай-а, олар дін стану бостандыын жатап, сіресе кімет пен жергілікті органдарды мсылман дініне арсы шараларына наразылы білдірді. лтты мдениетті дамытуды, сонымен атар, азастанда аза тілін баса тілдермен те олдануды талап етті. Міне, осыан орай мсылман дінбасыларыны ыпалы кшті болан Семейде, Петропавлда, Амолада, Верныйда жне т.б. алаларда діни йымдар пайда болды. лке мсылмандарыны діни талаптар ойан петициялы науаны кеейе тсті. Жалпы, мсылман озалысы трік халытарыны Ресей империясы рамындаы автономиясы жне мдени-автономиялы дамуы туралы мселе ктерді.

Сонымен атар, осы кезеде азастан халыны саяси ой-рісіні дамуында Мемлекеттік Думаа сайлау жргізу науаны маызды рл атарып, онда аза зиялыларыны кптеген кілдері белсенді ызметімен крінді. Мысалы, 1905 жылды 6 тамызында Мемлекеттік Дума жніндегі патша Манифесі аза еліне де депутат сайлау ыын берген болатын. Біра, бл ыты жартыкештігі байалды. йткені, депутаттарды сайлау барысында лттарды ара салмаы есепке алынбады. Сондытан, аза зиялылары мндай ділетсіздікті тзетуге біршама рекет жасап крді. Нтижесінде, аза халы Мемлекеттік Думаа р облыстан бір депутаттан ана сайлау ыына ие болды. Сйтіп, азастаннан бірінші Мемлекеттік Думаа барлыы 9 депутат, оны ішінен 4 миллион аза халынан 4 депутат: .Бкейханов, А.Бірімжанов, А.алменов жне Б.лманов сайланды. Олар Дума жмысына мсылман депутаттары фракциясы рамында атынасты. Бл фракцияны за жобасы ретінде дайындаан е басты жаты аграрлы мселеге байланысты еді. Мсылмандар фракциясы жер мселесіндегі аграрлы тжырымдаманы мсылмандар партиясыны бадарламасы негізінде сынды.

Ал барлыы 72 кн ана жмыс жасаан бірінші Мемлекеттік Дума 1906 ж. 9-шілде кні кімет шешімімен таратылды. Дл сол кнні кешінде Думадаы оппозицияны 182 кілі (кадеттер, трудовиктер, меньшевиктер) Выборг аласында (Финляндия) жиналып, Манифест дайындап, оан здеріні олдарын ойды. Оларды арасында .Бкейханов та бар еді. Сол шін ол келесі Думаа сайлану ыынан айрылып ана ойан жо, сонымен бірге жауапа тартылып, абатыда отырып шыады. Сйтіп, халы барасыны назарын аладату шін шаырылан бірінші Мемлекеттік Дума оны міттерін атамады, ал оны мінберін партиялар з масаттарына пайдаланды.

Екінші Мемлекеттік Думаны сайлануына келер болса, ол 1905 жылды 6 тамызындаы жне 11 желтосанындаы сайлау задары негізінде ткізілді. Думаа азастаннан 14 депутат, оларды 6-ы аза лтыны кілдері: молда Ш.осшылов – Амола облысынан, би Х.Нрекенов – Семей облысынан, адвокат Б.аратаев – Орал облысынан, сот тергеушісі А.Бірімжанов – Торай облысынан, Т.Алдабергенов – Сырдария облысынан, атынас жолдары инженері М.Тынышбаев – Жетісу облысынан сайланды. Екінші Дума депутаттарыны рамы жаынан болсын, кн тртібіне ойылан мселелерді талылау жаынан болсын бірінші Думаа араанда солшыл баытта болан-ды. Негізгі пікір тартысын тудыран мселелерді бастысы аграрлы жне оныс аудару мселесі болды. сіресе, депутаттар Б.аратаев, А.Бірімжанов, Ш.осшылов, Х.Нрекенов те белсенді трде, за шеберінде патша кіметіні оныс аудару саясатына айткенде бір ыпал етуге тырысты. Мселен, 1907 жылы 17 мамырда депутатты сауала байланысты жарыссзде депутат Б.аратаев сйледі. Ол зіні сзін аза халы шін е маызды іске айналан жер мселесіне арнады: "кімет, біріншіден, Ресей ішіндегі помещиктер мддесін, яни, 130000 помещикті мддесін орау шін" жерсіз орыс шаруаларына аза жерлерін тартып періп отыр. Екіншіден, кіметті бл саясаты ашытан-ашы лы державалы, шовинистік негізде жргізілуде. Соны нтижесінде жерге орналастыру мекемелері азатарды "орныан орындарынан, поселке, деревня рап отыран йлерінен жаппай уып шыумен айналысып отыр". рине, бл сз іс жзінде патша кіметіні аза даласындаы отарлау саясатын жергілікті халыты атынан шкерелеу еді. Б.аратаев орыс халыны ебекші барасы мен зиялы ауымын аза еліні осындай ауыр жадайына кіл аударуа шаырды.

Патша кіметі 1907 жылды 3-маусымында шыаран заымен екінші Мемлекеттік Думаны да таратып жіберді. Бл жат, сонымен бірге, сайлау Заына згерістер енгізді. Патша кіметі азастан мен Тркістанда прменді отарлау саясатын жргізе отырып, Думада бл айматардан депутаттарды болмаанын зіне олайлы деп тапты. Сонымен, аза депутаттары атынасан бірінші жне екінші Думалар аза оамыны отарлы жадайына згеріс енгізе алатындай ешандай задар абылдаан жо. "3-маусым Заыны" мірге келуімен бірге, аза зиялыларыны Думаа артан міті де біржола снген еді. Дегенмен, "3-маусым Заы" аза зиялыларын Дума арылы жргізуді кздеген саяси крестен біржола ыыстыра алан жо. Олар Думадан тыс ала отырып, рамы жаынан алашы екі Думадан анарлым консервативті, лыдержавалы баыттаы шінші Дума шеберінде де мсылман фракциясы, сібірлік депутаттар, солшыл кадеттер жне баса да одатастары арылы патшалыты аза жеріндегі отарлау саясатына, "3-маусым Заына" арсы рекеттерін тотатпады. Ал, жалпы аланда, сол кезедегі аза зиялыларыны мерзімінен брын таратылан патша кіметіні бірінші жне екінші Дума жмысына жне олара атысты саяси шаралара атысуы, рине, олар шін лкен мір мектебіне айналып, белгілі дегейде зіндік із алдырды. Олар, біріншіден, империя жадайында Дума сияты "кілетті" орынны, е алдымен, орыс помещиктеріні мддесіне, империялы мдделерге ызмет жасайтындыына кздерін жеткізді. Ал, екіншіден, аза зиялылары Думаа атысты шаралара араласа отырып, негізгі масата жету шін жалпы халыты саяси белсенділігін арттыру мен батыл имыл-рекеттерді ажет екендігіне де кздері жетті. Сондытан да бл ізгі масата ол жеткізу шін, ендігі жерде аза зиялылары саяси кресті басты ралдары ретінде "Айап" сияты журнал мен "аза" сияты баралы газет шыарып, здеріні асыр басындаы белсенді басталан оамды-саяси ызметін одан рі жаластыра тсті.

"Айап" журналы аза елінде 1911-1915 жылдары шыып трды. Оны шыарушысы жне редакторы Мхамеджан Сералин (1871-1929) болды. Журнал азастандаы сол кезені идеялы-саяси ой-пікірді аграрлы-демократиялы баыттарын білдірді. Оан Б.аратаев, С.Сейфуллин, Б.Майлин, С.Торайыров, Ж.Сейдалин жне басалар атысып трды. Журнал беттерінде негізгі мселелер атарында оу-аарту ісі мен аграрлы мселе, яни жер атынастары, кшпенділерді дстрлі мал шаруашылыы жне оларды отырышылыа кшуі туралы маалалар кптеп жазылды. Сондай-а, журналда патша кіметіні отаршылды саясаты шкереленіп отырды.

Сонымен атар, Орынбор аласында 1913-1918 жылдары А.Байтрсыновты басшылыымен шыып тран ресми "аза" газеті болды. Ол либерал-демократиялы баыт идеяларын станды. Газет редакциясында сол кездегі аза конституциялы-демократиялы партиясыны жне аза халыны жалпы лтты озалысыны жетекшісі, экономист-алым .Бкейханов, А.Байтрсынов, М.Дулатов жне басалар ызмет істеді. Олар е крделі аграрлы мселеде жерге Ресей патшалыыны тарапынан мемлекеттік меншікті кшін жою жне оны азатарды меншігіне беру, жер сатуа тыйым салу талаптарын ойды.

Ттас аланда, аза лкесіні леуметтік-экономикалы жне оамды-саяси міріні дамуы туралы р трлі кзарастарда боланына арамастан, ХХ асырды алашы ширегінде шыып тран "Айап" журналы мен "аза" газеті з беттерінде лтты идеялар мен аза халыны мдделерін аиат жолымен жан-жаты крсете білді.