Азатарды 1916 жылы лт-азатты ктерілісі
Бірінші дниежзілік соыс 1914 жылы 19 шілдеде (1 тамызда) басталды. Соыса дейінгі тста Ресейде жаа нерксіп салалары жедел арынмен дамыды. нерксіп орындары ел экономикасыны дамуына лес осумен атар, соыс ажеттілігіне орай ірі мемлекеттік тапсырмаларды да атарды. нерксіп ндірісіні ішінде металлургия ндірісі лкен жетістіктерге жетті. йткенмен, Ресей соыса дайындысыз, скери-нерксіптік леуеті тмен, клігі нашар дамыан жадайда кірісті, армия скери-техникалы жаынан нашар амтамасыз етілген еді. Соыс басталан со жалпы империяда, ішінара азастанда ндіргіш кштерді даму дегейі бірте-бірте кеми берді.
Бірінші дниежзілік соыс азастан экономикасыны лдырауына келіп соты. Ауыл шаруашылыы лкедегі егіншілік облыстар бойынша біркелкі дамымады. Ол нарлы, егіншілік шаруашылыын жетік мегерген аудандарда жасы дамыды. Соыс егін шаруашылыына да елеулі згерістер енгізді. Е алдымен, ауыл шаруашылы баша даылдарыны егіс клемі лайды. Мселен, азастан бойынша кзгі бидайды егіс клемі 1913 жылмен салыстыранда 1917 жылы 63,5%-а, жазы бидай - 8,4%-а, тары - 22,1%-а, картоп - 46,3%-а ысарды. Ал баша даылдарыны егіс клемі 433,8 мы десятинадан 1115,0 мы десятинаа дейін, яни екі еседен астам кбейді. лкені солтстік-батыс жне батыс облыстары бойынша днді даылдарды німділігі 1914 жылдан 1917 жыла дейін р десятинадан алынатын 38,7 пттан 29,8 пта дейін тмендеді. Соыс жылдарындаы лке егіншілігі жадайыны сипатты ерекшелігі оны жргізілуі дегейіні тмендігі болды. Бл енгізілген ауыспалы егіс жйесіні болмауынан, жерді жне тымды материалдарды делу сапасыны тмендігінен крінді. Егіс клемі мен нім клеміні ысаруыны негізгі себебі жмыс кшіні жетіспеуі болатын. Мселен, Амола облысыны Ккшетау уезінен ана 1915 жылы армияа ауыл шаруашылыымен айналысып келген орыс тілді халыты 39%-ы шаырылды. азастанны баса да айматарында мндай кріністер байалып трды.
Ер азаматтарды жаппай майдана алу мал шаруашылыыны да лдырауына келіп соты. Оан сан жне сапа жаынан лкен зардап келтірді. са мал кбірек, ал ірі мал азыра сіріле бастады. Байыры халыты басым кпшілігі тратын жерлерде жылы, тйе, ірі ара мал саны кеміді. Мселен, Ішкі Ордада 1915 жылы жылы саны 310,3 мы болса, ал 1916 жылы 160,2 мы болып, лес салмаы жнінен 48,5%-а кеміп кетті. Маыстау уезінде, Сырдария мен Жетісу облыстарында да осындай кріністер байалды. Соыс жылдарында азаты мал шаруашылыы, бірінші кезекте, мал жайылымды алаптарды тартып алу салдарынан зардап шекті. 1913-1917 жыла дейін аза халынан жалпы клемі 764,4 мы десятина жайылымды алапты жылы - ірі ара жайылатын 190 жайылымы тартылып алынды жне жала алуа даярланды.
Мал саныны ысаруы, е алдымен, аза халыны армия ажеттері шін мжбрлеу тртібімен ет беруге міндетті боландыынан орын алды. Сан миллионды армияны се тскен ажеттерін анааттандыру ммкін емес еді. йткені аза шаруашылыында мал саны жылдан-жыла азая берді. Сондай-а соыс жылдарындаы мал саныны ысаруына ауы-ауы ткізіліп тратын реквизиция да сер етті. Осы жылдарда Тркістан лкесінен 300 мы пт ет, 70 мы жылы, 13 мы тйе кетілді. 1914 жылды ішінде Жетісудан ана 34 миллион сомны малы мен мал німдері тасылып кетілді. аза шаруашылытарында малды реквизициялау жне жылы малын есепсіз пайдалануа байланысты мал саныны ысаруы село мен ауылда шаруашылыты алыпты жргізуге кері сер етті. Жылы малы сіресе солтстік облыстарда азайып кетті. Соыс жылдарында армияны жабдытау шін мол млшерде азы-тлік даярлау, мал жне ет німдері баасыны суіне келіп соты. Осыан байланысты бл кезеде лкеде анарлым арзан ет беретін сала - шоша шаруашылыы жедел дами бастады.
Бірінші дниежзілік соыс басталан со, азастан нерксібі де соыс ажеттері шін жмыс істеді. лкедегі кен нерксібіні маызды салаларыны бірі Успен жне Сасы-арасу кеніштерінен темір кенін ндіру арта тсті. Бл кеніштерден 1914 жылы – 246 пт, ал 1916 жылы – 1551 пт темір кені ндірілді. Соысты ш жылы ішінде темір кенін ндіру 6,3 есе лайды. Салытарды жоарылыынан, атынас жолдарыны ашытыынан, рал-жабдытарды жетіспеуі салдарынан жне баса себептерден алтын кеніштеріні саны ысарды. Тсті металлдара деген ажеттіліктерді артуы жне оларды баасыны крт суі соыс жылдарында тсті металлургияны, сіресе, Риддер жне Сокольский кеніштеріні дамуына трткі болды. Тсті рудалар ндіру 1913 жылмен салыстыранда 1917 жылы 25,3 есе се тсті. Бірінші дниежзілік соыс жылдарында мыс рудасын негізінен “Спасск мыс рудалары” акционерлік оамы мен “Атбасар мыс кендері” акционерлік оамы ндірді. Бірата, мыс кенін ндіру жылдан-жыла кеми берді. Жер ойнауын жыртыштыпен пайдалану “Спасск мыс кені” акционерлік оамыны Успен кенішіндегі барлы бай кенді (рамындаы мыс 25%) алып оюына кеп соты. Соыс жылдарында Сарысу байыту фабрикасы салынды. Ол революцияа дейін рамында 25-30% мыс бар 128 мы пт шикізат ндірді.
Кмір ндіру Семей, Торай, Амола облыстарында жргізілді. Соыс жылдарында Екібастз кен орындары елеулі рл атарды. Ол Екібастз орасын-мырыш зауытын, Ертістегі жекеше кеме атынасын, Оралдаы Боголовск жне ышым зауыттарын кмірмен жабдытап отырды.
деуші нерксіп соыс мтаждыына ет-ст німдерін, былары тауарлар жне баса да ттыну заттарын беріп отырды. сіресе, былары тауарларын ндіру сті, бл кезеде лкеде 139 былары ксіпорны жмыс істеді. Олар негізінен Семей жне Амола облыстарында орналасты жне бкіл ауыл шаруашылы німіні 64,3% -ын деді. Шынына келгенде, былары, тері жне ішек-арын ндірісіні майдагерлік ксіпорындары одан рі сату шін Ресейді ірі нерксіп орталытары - Пермь, Вятка, Рига алаларына нім жеткізіп берді. Соыс жылдарында интендантты армия тарапынан былары ая киімге жне тері тондара сраным ерекше сті. Соыс жылдарында жн німіне сраным лайып, лкеде ша ндіретін тыш аралы фабрикасы скери тапсырыс орындап, шинельге арнап ша дайындай бастады, сол сияты соыс сранымына ет німін дайындауда Петропавлда ет-консерві комбинаты ашылса, Оралда мал соятын арнайы орын ашылды. лкеге дайын нім, киім-кешек пен ая киім келуді ысаруына байланысты соыс жылдарында осы ажетті бйымдарды тігетін шеберлерді саны кбейді. Мселен, 1916 жылы Верный аласында 140 адам жмыс істеген ірі шеберхана болды.
нерксіп орындарындаы жмысшыларды, алалардаы ебекшілерді жадайы крт нашарлады. Ксіпорындарда жас балаларды, жасспірімдерді, йелдер мен соыс ттындарыны ебегі кеінен олданылды. Жмысшылар тулігіне 10-12 саат, ал кейде 16 сааттан жмыс істеді. Жмысшыларды наты жалаысы немі тмендей берді. Мселен, Спасск зауытында 1914 жылы кндік жмыс шін – 1 сом 04 тиын, 1915 жылы – 94 тиын тленді. Мндай жадай нерксіп орындарында барлыында дерлік болып жатты.
Селолар, алалар мен ауылдар ебекшілері жадайыны нашарлауы 1914 жылды зінде-а араанды, Екібастз шахталарында, Орынбор, Ташкент жне Транссібір теміржолдары жмысшылары арасында бас ктерулер мен ереуілдерге алып келді. Тіпті, соыс жылдарында азастанда халы бой ктеруіні бірі “йелдер блігі” дейтіндер болды, оларды кімет орындары кіметке арсылы деп арады.
Шаруалар ктерілістері азастанны солтстік аудандарын да амтыды. Мселен, 1916 жылы 21 наурызда Торай облысы Атбе уезіні Абла селосында 30 адам болатын солдат йелдеріні тобыры кпестер - Незвановты, Пряткинні дкендерін иратады. Халы барасыны мндай бой крсетулеріні толыны азастанны баса да айматарында орын алды. 1916 жылды орта шеніне арай жмысшыларды кіметке ашынуы дей тсті. Нтижесінде бл жадайлар азатарды лт-азатты озалысына зор ыпал жасады.
1916 жылы 25 маусымда патшаны азастан, Орта Азия, Сібір трындарынан 19 бен 43 жас аралыындаы ер азаматтарын тыл жмысына алу туралы жарлыы шыады. Бл жарлы 1916 жылы лт-азатты ктерілісіні басталуына себеп болды. Шілдені бас кезінде азастанны барлы айматарында дерлік стихиялы наразылытар басталып, кп замай арулы ктеріліске ласты. Халы ашу-ызасыны алашы соыларына тылдаы жмыстара алынатындарды тізімін тікелей жасаан болыс басарушылары, ауыл старшындары жне патша кімшілігіні баса да тменгі билік иелері шырады. Іс жзінде тізімдер жасау жйесі жаппай параорлы пен брмалаушылыа жол ашан болатын. Оны стіне патшалы кімет орындары лауазымды адамдарды, болыстарды, село жне ауыл басарушыларын, байыры трындардан шыан тменгі шенді полицейлерді, имамдарды, молдалар мен мдристерді, са кредит мекемелеріндегі есепшілер мен бухгалтерлерді, жоары жне орта оу орындарындаы оушыларды, кіметтік мекемелерді шенеуніктерін, дворян жне рметті азамат ытарын пайдаланатын адамдарды скерге алудан босатты.
Стихиялы озалыс бірте-бірте йымдасан сипат алып, арулы ктеріліске ласып, оны ірі ошатары (Жетісу мен Торайда) пайда болды. Ктеріліс бкіл азастанды амтыды. Бл ктерілісті басты масаты лтты жне саяси азатты болды. Сол арылы ол аза халыны бостанды пен туелсіздік жолындаы брыны бкіл кресіні орытындысын шыарды. Ктерілісті негізгі кші лтты шаруаларды алы тобы, сондай-а сол кезде туып келе жатан жергілікті жмысшы табыны кілдері, олнершілер болды.
Сонымен бірге ктерілісті лт-азатты сипатта болуы себепті аза халыны барлы топтарыны кілдері (екіні бірінде байлар, болыс басарушылары, билер), сондай-а демократияшыл зиялыларды жекелеген кілдері атысты.
азастанны р трлі аудандарында пайда болан стихиялы озалыс бірте-бірте йымдасан сипат ала бастады: Жетісуда (басшылары: Бекболат шекеев, за Саурыов, Жмеке Ммбетов, Тоаш Бокин, убкір Жнісов, Серікбай анаев, Монай жне Ман забаевтар жне т.б.) жне Торайда (басшылары - бдіаппар Жанбосынов, Амангелді Иманов, ліби Жангелдин жне басалар) оны ірі ошатары пайда болды.
Жетісудаы ктеріліс тарихын: 1) шілде - стихиялы наразылы кріністері, 2) тамыз - оны арулы ктеріліске ласуы жне 3) ыркйек-азан - ктерілісті біртіндеп бседеуі жне жеіліс табуы деген кезеге блуге болады.
М.Тынышбаевты мліметі бойынша, 25 маусымдаы патша жарлыы Жетісу алаларында 8 шілдеде белгілі болан. Облысты жекеленген уездерінде жмысшыларды шаыру туралы телеграммалар одан брын, 2 жне 3 шілдеде келіп тскен. Шілде айыны бас кезінде-а толулар Верный уезіні батыс жне отстік бліктерін амтып, оларда ктерілісшілерге Бекболат шекеев, Тоаш Бокин, Аоз осанлы жне басалар басшылы етті. Соыс ошаы лайып, халы наразылыы деп кетуіне орай, патша кіметі ендігі тста ктеріліс имылдарын басу шін іс-шаралар олдануды йарды. Нтижесінде 17 шілдеде Жетісуда жне Тркістан лкесінде соыс жадайы жарияланып, патша кіметі мнда ірі скери кштер алып келді. скери гарнизондарды ныайтып, Жетісудаы оныс аударушы халыты ауатты топтарынан аза жне ырыз ктерілісшілерін жазалау шін арулы отрядтар рды. Жетісу облысы Жаркент уезі ктерілісшілеріні Асы жайлауында, арараны таулы алабында, Самсы, Кастек, Нарынол, Шарын, Жалааш, рам елді мекендері аудандарында, Лепсі уезіні Садыр-Матай болысында жне баса жерлерде патша жазалаушыларымен ірі атыыстар болады.
Осындай жадайда Верный уезінде Б.шекеев Жетісуды бытыраы ктерілісшілер топтарын біріктіру шін шаралар олданып, 1916 жылы 13 тамызда Ошаты деген жерде р трлі болыстар кілдеріні съезін шаырады. Съезде тыл жмыстарына адамдар алу туралы жарлы шыаран кімет орындарына арулы арсылы крсетуге дейін барып, баынбауа шешім шыарды. з жатастарымен шоыр тауындаы Ошаты сайына орныып алан Б.шекеев арулы арсылыа дайындала бастады, сонымен бірге ктерілісшілерді атарын жаа кштермен толытыру жнінде шаралар олданды. Алайда, бл рекеттер айтарлытай жетістіктер бермей Б.шекеев басшылыымен орын алан Жетісудаы лт-азатты ктеріліс басылып-жаншылады. 7 ыркйекте Верный аласында Верный скери гарнизоныны соты болып, ктеріліс басшыларыны бірі Б.шекеевті лім жазасына кесіп, дара асу туралы кім шыарды. Сотты кімін облысты скери губернаторы Фольбаум на сол кні бекітіп, кім бір кннен со, яни 1916 жылы 9 ыркйекте Верныйды жанындаы Боралдай деген жерде орындалады.
Сотсыз жне тергеусіз атыландарды есептемегенде, сот кімімен Тркістан лкесінде 1917 ж. 1 апанына дейін 347 адам лім жазасына, 168 адам каторгалы жмыстара, 129 адам трмеге жабылуа кесілді. Патша кімет орындары удалаан 300 мы азатар мен ырыздар немесе Жетісуды байыры трындарыны трттен бірі ытайа ашуа мжбр болды.
Дл осындай ктерілісті ірі ошатарыны бірі - Торай ірі болды. Ктерілісшілер саны 50 мыа жетеді. Бл кезде Торай уезі негізінен ыпша жне арын рулары шоырланан 13 болыстан тратын. Ктерілісті бастапы кезеінде толулар ыпшатар мекендеген айдауыл, Ам, аратоай, Сарытоай, араопа болыстарын, сондай-а негізінен арындар мекендеген Тосын, Майарау, Сарыопа, Наурызым, екінші Наурызым болыстарын амтыды. Ктерілісті етек жаюы барысында бдіаппар Жанбосынов ыпша ктерілісшілеріні ханы етіп жарияланса, Шола Оспанов арын ктерілісшілеріні ханы болып сайланады. Кейіннен 1916 жылы 21 арашада 13 болыс (6 болыс арын, 6 болыс ыпша, 1 болыс найман) кілдеріні рылтайында халы арасындаы ататы Нияз биді рпаы бдіаппар Жанбосынов ктеріліске шыан Торай уезіні ханы болып сайланады. рылтайа атысушыларды келісімімен Кенесары асымовты серігі, ататы Иман батырды немересі Амангелді Иманов ктерілісшілерді сардарбегі болып таайындалады. Орталы Ресейден келген жне кп кешікпей ктерілісшілерге осылан, осы жерлерде туып-скен ліби Жангелдин ктерілісшілерді “рухани ксемі” болды. Ондаан мы йымдаспаан ктерілісшілерден .Жанбосынов, А.Иманов жне оларды е жаын серіктері ондытара, жздіктерге жне мыдытара блінген тртіпті жаса рды. рбір олды басаруа тиісінше онбасы, елубасы, жзбасы, мыбасы таайындалды. Сардарбек жанында скери кеес жмыс істеді.
22 азанда А.Иманов бастаан 15 мы ол Торай аласын оршады. аланы оршау бірнеше кнге созылып, оршау кезінде генерал-лейтенант А.Лаврентьевті жазалаушы корпусы алаа арай ш баытта бет алды. 16 арашада А.Иманов бастаан 12 мы адама жуы сарбаздар Тнойма пошта станциясына шабуыл жасайды. Ктерілісті негізгі кпшілігі адам кшін сатау шін арашаны екінші жартысында Торайдан 150 шаырым жерге жетіп, Батпаара ауданына шоырланады. Осы жерден 1916 жылы арашаны екінші жартысынан 1917 жылы апанны ортасына дейін жазалаушылара арсы партизанды жортуылдар жасалады. Ктерілісшілер мен жазалаушылар арасында Татырда, Ашыаната, Доал-рпекте, Кйікте шайастар болды. Шайас 1917 жылы апанны екінші жартысына, яни апан революциясына дейін созылды.
аза халыны 1916 жылы лт-азатты ктерілісі Торайдан зге барлы айматарда ата басып-жаншылды. Семей жне Амола облыстарында ктерілісшілерге арсы 12 атты скер жздігі, 11 кшейтілген жаяу скер ротасы имыл жасады, ал Торай ктерілісшілеріне арсы патшалы кімет орындары 17 атыштар ротасын, 18 казак жздігін, 4 атты скер эскадронын, 18 зебірек, 10 пулемет жне басаларды кеп ткті. Осыан арамастан, Торай облысында ктеріліс патша кіметі латыланнан кейін ана тотады.
аза ауымында патшаны 1916 жылы маусым жарлыы мен ктеріліске кзарас бірдей болан жо: ауылды феодалды-байшыл билеуші тобы мен жергілікті кімшілікті белгілі блегі патша жарлыын толыымен олдап, оны белсенді трде жзеге асырушылар болды; аза интеллигенциясыны радикалды батыл іс-имыла бейім кілдері (мысалы, Т.Бокин, Ж.Ниязбеков, Т.Рыслов, .Жангелин, С.Медешев, Б.Алманов, .Жнісов т.б.) халыты арулы ктеріліске шаырып, оан здері де атысты.
Ал «аза» газетіні тірегіне топтасан .Бкейханов, А.Байтрсынов, М.Дулатов сияты либерал-демократиялы зиялылар кілдеріні жетекшілері халыты жарлыты орындауа арсы шыпауа гіттеп, оны орындамаан жадайда азатар антгіске шырауы ммкін деп санады жне осыан байланысты лкен аладаушылы білдірді. Осынау алмаайып кезеде «Алаш» айраткерлері халыты жаа аласапыраннан ораштап, айткен кнде оны аман сатауа тырысты. Сондытан да олар арулы ктеріліске арсы болып, азатарды патша жарлыын орындауа шаырды. Біріншіден, олар Ресейге тнген сырты атерді бодан болып отыран азатара да толы атысы бар деп санады. Бдан сырт алуа болмайды, - деп есептеді. Екіншіден, іс жзінде арусыз азатарды траты орыс армиясына арсы бас ктеруін болдырмауа талпынды. арусыз халы кіметті жазалау шараларыны рбаны болады деп ауіптенді. шіншіден, соыс Ресей шін жеіспен біткен жадайда азатарды хал-кйі жеілдеп, лтты автономия рылатынына міт артты. Империямен аыла онымды келісім тактикасын станып, халыны аман болуын бірінші кезекке ойан «Алаш» ксемдері тыл жмыстарына шаыруды кейінге алдыра трып, тиісті зірлік жмыстарын жргізуді сынды. Ктеріліс барысында орын алан анды ырын, жздеген мы адамдарды аза табуы бларды ауіптеріні негізсіз еместігін длелдеді.
Жеке-жеке бр еткен толулар кп замай аруды кшімен жанышталып, жмысшыларды реквизициялаумен майдана жнелту басталды. Сол кезде “аза” газетіні редакциясы тыл жмыстарына жнелтілген азатарды мтаждытарына ызмет крсетуді йарды жне осы масатпен барлы аза зиялыларына реквизицияланандар жмыс істейтін майдандара з еркімен барып, оларда братаналар блімін руа шаырды. Зиялылар (кпшілік блігі малімдер) бан н осты жне кп кешікпей Минскіде земство одаыны жанынан братаналар блімі рылды.
аза зиялылары майдан тылында ебек еткен аза жігіттеріні сзін сйлеп, мын жотады. .Бкейханов, М.Дулатов т.б. бастаан аза зиялылары Минскіде, таы баса тыл жмысына шаырыландар кптеп шоырланан алалар мен елді мекендерде болып, олара олдан келген кмектеріні брін крсетті. Олар шаырыландарды ытарын орау жне оларды майдан ірі аудандарындаы труы мен жмыс істеуі шін ажетті жадайлар туызу жнінде наты адамдар жасады. Ал мны зі кеес заманында кп жылдар бойы айтылып та, жазылып та келген Алашорда 1916 жылы ктеріліс кезінде лтты мддеге сатынды жасады деген пікірді сыаржа тжырым екендігін крсетеді. Алаш ксемдері ктерілісшілерге де, майданны ара жмысына шаырыландара да ешандай сатынды жасаан жо.
1916 жылы лт-азатты ктеріліс аза халыны сан асырлы озалысыны тарихында ерекше орын алады. Бірінші дниежзілік соыс жадайларында ктерілісті жалпы жрт таныан басшылары .Жанбосынов, А.Иманов, Ж.Ммбетов, .Саурыов, Б.шекеев, О.Шолаов, А.Жнісов, С.анаев ктерілісшілерді саяси ксемдері Т.Бокин, Т.Рыслов, С.Медешев, .Жангелдин, Б.Алманов жне басалар кезінде Сырым Датов, Исатай Тайманов, Махамбет темісов, Жаножа Нрмхамедов, Кенесары асымов жне басалар жргізген туелсіздік жолындаы креске халыты ктерді. К.асымов басшылы еткен лт-азатты озалыстан кейін 1916 жылы ктеріліс бірінші рет ке-байта лкені барлы айматарын р трлі дрежеде амтып, бкілазаты сипат алан ктеріліс болды. 1916 жылы ктерілісті айрыша ерекшелігі лкені біратар аудандарында (негізінен, азастанны отстігінде жне отстік-шыысында) оан азатармен атар ырыз, йыр, збек жне баса да халытар кілдеріні де атысуы болды.
азастан мен Орталы Азиядаы 1916 жылы лт-азатты ктеріліс ттас аланда Ресей империясындаы саяси жне леуметтік-экономикалы дадарысты одан рі асына тсуіне себепші болды. Ол Ресейдегі скери-отаршылды басару жйесіні іргесін шайалтып, шыысты отар халытарыны импералистік езгіге арсы XX асырды басында ріс алан бкіл лт-азатты озалысыны рамдас блігі болды.