Дріс 2. Кеестік азастанны тарихи бастаулары: азатандыру иыншылытары
Жоспар
1. 1917 ж. азан ткерісі жне оны азастандаы оамды-саяси мірге
сері.
2. Азамат соысы жне социалистік рылысты басталуы.
Ж. азан ткерісі жне оны азастандаы оамды-саяси
Мірге сері.
Уаытша кіметті халы кткен аграрлы мселені шеше алмауы, езілген халытара зін-зі билеуі немесе автономия алу мселесін кн тртібіне оюа тырыспауы, жмысшылара 8 саатты жмыс кнін енгізу сияты ккейкесті мселелерді шешпеуі халы наразылыын одан рі кшейтті. 1917 ж. жазыны соы мен кзіні бас кезінде бкіл Ресейді жер-жерінде бараны Уаытша кіметке деген арсылыы се тсті. Бл Кеестердегі большевиктерді ыпалыны артуына жадай жасады. Ал Корнилов блігіні таландалуы большевиктер беделін біржола ктерді. Осындай жадайда большевиктер партиясы 1917 жылы шілде оиасынан кейін алынып тасталан “Барлы билік Кеестерге берілсін” деген ранды айта ктерді. Енді бл ран арулы ктеріліске, Уаытша кіметті латуа, пролетариат диктатурасын орнатуа баытталды.
1917 ж. 24 азанда (6 арашада) Петроградта арулы ктеріліс басталды. Келесі кні ктерілісшілер аланы е маызды объектілерін басып алды. 1917 ж. 25 азанда (7 арашада) скери-революциялы комитет Уаытша кіметті билігіні жойыландыын жариялады. Осылайша азан ткерісі жеіске жетті.
азан арулы ктерілісіні Петроградта жеіске жетуі, сондай-а азастанмен іргелес Ташкент, Омбы,Орынбор, Астрахань трізді ірі алаларда Кеес кіметіні орнауы азастанда да билікті Кеестерді олына туіне ыпал етті. Алайда азастанда Кеес кіметін орнату трт айа, 1917 ж. соынан 1918 ж. наурызына дейін созылды. Бл процесс айматы леуметтік–экономикалы жне мдени баяу дамуымен, лтаралы атынастарды крделілігімен, жмысшылар мен большевиктік йымдарды аздыымен шиеленісе тсті. Кеес кіметіні азастанда орнауына Ленин бастаан большевиктерді халыа бейбітшілік, жмысшылара зауыт пен фабрика, шаруалара жер, лттар мен лыстара тедік пен бостанды беру жніндегі удесі з септігін тигізді. Кеес кіметін орнатуа Орал, Жетісу, Сібір, Орынбор казак скерлері мен лаан Уаытша кіметті жатастарыны табанды арсылы крсетуі жадайды одан рі шиеленістіре тсті.
Кеес кіметі Уаытша кіметті жатастары арулы арсылы крсете алмаан Сырдария, Амола облыстары жне Бкей Ордасында бейбіт жолмен орнады. Ал, Торай, Орал, Орынбор, Семей жне Жетісу облыстарында Кеес кіметін орнату шін иян-кескі крес болды. Облысты орталытар мен уездік алаларда кеес кіметі ызыл гвардиялы отрядтарды жне жергілікті горнизондар солдаттарыны арулы ктерілісі арылы орнады. Перовск (ызылорда) жмысшылары мен солдаттары кімет билігін 1917 ж. 30 азанда (12 араша) з олына алды. Ташкентте Кеес кіметі 1917 жылы 1 арашада кескілескен рыс нтижесінде орнады. Ал 1917 жылды араша айыны орта кезінде Кеес кіметі Черняев (Шымкент) аласында жеді. араша-желтосан айларында Кеес кіметі улиетада, Тркістанда, азалыда, Арал поселкісінде жне облысты баса да ірі елді мекендерінде бейбіт жолмен орнады. Ккшетау, Павлодар, Атбасар, скемен уездерінде казак-орыс скерлеріні басым болуынан Кеес кіметі шін крес біраз иындыа кездесті. Кеес кіметі 1918 ж. наурыз айында Жаркентте, Сергиопольде (Аягзде), Талдыоранда, суірді бас кезінде Лепсіде орнады.
1917 ж. соы мен 1918 ж. наурызы аралыында Кеес кіметі азастанда негізінен алалар мен баса да ірі халы тыыз орналасан жерлерде орнады. Кеес кіметін орнатумен бірге лкені шаруашылыы мен мдениетін айта ру шаралары атар жргізілді. нерксіп орындарында, мселен Спасск заводында, араанды шахтасында, Успен кенішінде, Ембі мнай ксіпорындарында баылау ойылып, сондай-а банктер мемлекет меншігіне кшірілді. Кеестерді 2-ші Бкілресейлік съезінде абылданан Жер туралы декрет бойынша алашы шаралар жргізіле бастады.
азан ткерісіні алашы кндерінен бастап-а облысты жне уездік орталытарда да жмысшылар мен шаруаларды кіметін ныайту ісі, ауылды жне селолы Кеестерді ру ісімен бірге жргізілді. Алайда ауылды экономикалы жне мдени жаынан артта алуынан туындаан иыншылытар, лі де кшті рулы байланыстар аза ауылдары мен болыстарында Кеес кіметіні органдарын йымдастыру жніндегі жмыстарын иындатты. 1918 жылды кзінен бастап басарудаы ала-лалы жойылып, билік Кеес атару комитеттері олына алына бастады. Сонда да болса, ауыл-селоларда лі Кеестер кш ала алмай жатты. Кеес кіметіні нсау, жарлытарын іске асыруа арсылы кшті болды. Халы азы-тлік тапшылыынан зардап шекті. Кеес кіметіне арсы кштер бас ктерді. Кееске арсы кштерді арсылыын басу шін, жергілікті жерлерде кімет билігін ныайту ажет болды. Кеес кіметін ныайту жолындаы кресте облысты жне уездік кеестер съездері кп роль атарды. Облысты, уездік, болысты кеестерде жер, азы-тлік, шаруашылы, сот, баылау, аржы блімдеріні жмысын жола оюа баытталан шаралар іске асырылды. Кеестерді жанынан ебек, аарту, денсаулы сатау т.б. блімдері ашылды. Кеес ызметкерлерін даярлайтын курстар жмыс істей бастады. Осындай ткерістік шараларды іске асыру барысында, асыра сілтеушілік, солаайлы, теріс рекеттер орын алып, Кеес кіметіне деген сенімсіздік кшейді.
сіресе, азан ткерісіні жеісінен кейін лтты, е алдымен лтты-мемлекеттік рылыс мселелері ткір сипат алып, талылана бастады. Кеес кіметіні лтты саясатыны негізгі принциптері маызды екі жатта - 1917 ж. 2 арашада абылданан “Ресей халытары ытарыны Декларациясында” жне 1917 ж. 20 арашада жарияланан Кеес кіметіні “Барлы Ресей жне Шыыс мсылман ебекшілеріне” ндеуінде крініс тапты. 1918 ж. атарда кеестерді Бкілресейлік 3-съезінде В.И.Ленинні дайындаан “Ебекшілер мен аналан халытарды ытары Декларациясы” абылданды. Бл жатта Коммунистік партияны кеес республикасыны мемлекеттік рылымы тріндегі кеестік федерацияны ымырасыз жатайтыны айын крсетілді. Декларацияда “Кеестік Ресей Республикасы еркін лттар одаыны негізіндегі кеестік лтты республикаларды федерациясы трінде рылады” делінген.
РКФСР рыланнан кейін елді Шыысында жаа автономиялы республикаларды руа дайынды жмыстары басталды. Большевиктік йымдар, азастан жне Тркістанны Кеестері кеестік бкілаза, бкілтркістанды съездерін шаыруа дайындала бастады. 1918 ж. кктемінде елімізді шыысында Тркістан автономиялы Кеестік социалистік республикасы рылды. Оны рылуы 1918 ж. суірді 20-нан 1 мамыра дейін Ташкент аласында ткен Тркістан лкесі Кеестеріні съезінде іске асты. азіргі азастанны отстік аймаы (брыны Сырдария жне Жетісу облыстары) Тркістан автономиясыны рамына кірді. Бірата 1918 ж. атарда кеестерді 3 - Бкілресейлік съезі Ленин дайындаан “Ебекшілер мен аналушы халытар ытарыны Декларациясында” зге лттарды зін-зі билеу ы жоа шыарылды. Осылайша, уелі 1918 ж. 5 атарында Бкілресейлік рылтай жиналысы, одан кейін 5 апанда Ташкент кеесі шешімімен оанд аласы шабуылмен алынып, Тркістан автономиясы кшпен таратылды. азастанны алан жерінде – Торай, Орал, Амола, Семей облыстарында жне Маыстауда аза кеестік мемлекеттілігін руа дайынды жніндегі крделі жмыс одан рі жаластырылды. азан ткерісінен брын-а аза либералды-демократиялы озалысыны жетекшілері азастанда кеестерді бкілаза съезін шаыруа дайынды жмыстары кеес кіметін ныайту процесімен атар жргізілді. Мны зі шын мнінде кеестік мемлекеттікті ру жне оны бекіту шін крес екендігін крсетті. аза зиялылары мемлекет ру процесіні кеестік жолмен шешілуімен келісе алмады. Мндай арсылыты себептері мынада еді: бірінші - аза зиялылары уел бастан туелсіз лтты автономия руды жоспарласа, екінші - олар азан ткерісін абылдамады, сйтіп Кеес кіметін мойындамады, оны засыз орнаан кімет деп есептеді. Сондытан да „Алаш” зиялылары лтты мемлекет ру шін крес жргізді. .Бкейханов, А.Байтрсынов, М.Дулатов, Е.маров, Е.Трмухамедов, .Жндібаев, .Бірімжанов растыран бадарламаны жобасы “аза” газетіні 1917 ж. 21 арашадаы санында жарияланды. Бадарламаны жобасы он пункттен трды. Осы бадарлама рылтай жиналысына сайлауда “Алаш” партиясыны ірі табыса жетуін амтамасыз етті жне 1917 ж. 5-12 желтосанда Орынборда ткен Екінші жалпыазаты съезде аза халыны р трлі топтарыны кілдерін біріктірді. Трала траасы Батыгерей лманов жне орынбасарлары лихан Бкейханов, зімхан Кенесарин, Халел Досмхамедов жне Омар арашев басаран съезд азан ткерісіне байланысты тез згеріп жатан саяси жадайдаы “Алаш” партиясыны міндеттерін, аза автономиясын ру жне оны кіметін алыптастыру мселелеріне бірінші кезекте кіл бле отырып, арастырды.
Съезде аза автономиясы рамына Бкей ордасы, Орал, Торай, Амола, Семей, Жетісу облыстары жне Закаспий облысымен Алтай губерниясыны азатар мекендеген аудандары енуге тиіс деп шешті. Съезд Уаытша кімет латыланнан кейін алалар мен селоларда, далада азатарды мір сруіне ауіп-атер туызан бей-берекеттік кннен-кнге кшейіп бара жатандыын атап крсетті. Сондытан съезд аза халын “аман алып алу масатымен” “Уаытша Халы Кеесі” тріндегі билік ру, оан Алаш-Орда (алаш автономиясыны кіметі) деген ат беру жнінде шешім абылдап жне бкіл аза халына “баынатын кіметіміз осы деп сеніп… баса кіметті мойындамай, з кіметіні мірін екі ылмай орындау керектігі” баса ескертілді. Съезд аза милициясын ру жоспарын жасады. Оны рбір облыс бойынша белгілі бір санды рамы, уездер бойынша йрету мен жабдытау шаралары белгіленді. Милицияны ару-жарапен амтамасыз етуді орталы кімшілік салы салу арылы алынатын аржы есебінен жзеге асыруа тиіс болды.
лттарды зін-зі билеу ыын талап етуін зады процесс ретінде тсінген “Алаш” азаматтары Кеес кіметімен келіссздер жргізіп, лтты автономия мселесін шешуді ола алды. Осы масатта 1918 ж. наурызында Алашорда кіметіні тапсыруымен Халел жне Жаанша Досмхамедовтер Оралдан Мскеуге барып, Халы Комиссары Кеесіні траасы В.И. Ленинмен жне лт істері жніндегі халы комиссары И.В.Сталинмен кездесіп, олара 1917 ж. желтосанда ткен екінші аза-ырыз съезіні аулысын табыс етті. И.В. Сталин аулымен танысаннан кейін 19-20 наурызда Семейдегі .Бкейханов жне Х. аббасовпен телефон арылы сйлесті. Сз Алашорда автономиясыны мртебесі туралы болды. Телефон арылы схбаттасудаы И.Сталинні сзі “Сарыара” газетіні беттерінде аза тіліне аударылып жарияланды. Газетте: “Ресейдегі халытарды ытары туралы халы комиссарлары шыаран белгілі ережесі бл кнге лт мселесі таырыбын кеес кіметіні негізгі ызмет жобасы етіп келеді. шінші советтер съезі осы ережені жаластыруа аулы ылды. зіні бізге тапсырып отыран жалпыаза съезіні аулысы тгелімен жоары жобаа сай келеді. Біра жалыз-а шарт оямыз: егер сізді съезді аулысы кілдеріізді совет кіметін тануа арсы болмаса боланы. шінші советтер съезі советтік федерация жобасын жасап, бл жоба Советтер съезіні бекітуіне салынсын деп аулы ылынды. Бан араанда енді сзді ойып, іске кірісу керек, яни трмысы бір, салты баса халытар жергілікті советтермен осылып, автономия, федерациялау, тегінде басыбайлы блініп кету секілді лт ниеттерін жарыа шыаруа съезд шаыратын комиссия руа тырысу керек. Біз ойлаймыз, жалпы аза-ырызды кілдері тез амданып, ыайлы уаытты ткізбей, жергілікті Советтермен бірігіп, лгідей комиссияны рар. Сізден тінетініміз, бізді осы жобамызды Алашорданы Кеесіне салып жауап айтарсаыздар екен”,- деген мазмнда болды.
Бл берілген Сталин сзіндегі е елеулі нрсе оны жалпы аза-ырыз съезі аулысы мен Ресей халытарыны ыы туралы декларацияны зара ндес екендігін мойындауы еді. Міне, осы ндестік Кеес кіметіне Алашорданы мойындауа негіз болатындыын білдіріп, Сталин тек жалыз ана шарт ояды. Ол з ретінде Алашорданы Кеес кіметін мойындайтындыын млімдеуі болатын. И.Сталинні сзінен таы бір жадайды аны ааруа болады. Кеес кіметі “басыбайлы блініп кету секілді лт ниеттерін жарыа шыару” шін е алдымен оны мойындау ажеттілігін талап етті. Сонымен бірге автономия алу мселесі орталыта шешілетіндігін ескертті. Алашордашылар шін мндай жадай иынды тудыранымен олар И.Сталинні сынысын талылап, автономияа атысты з шешімдерін млімдеді. Ол аулы тмендегідей еді: 1918 жылы наурызды 21-інде Алашорданы мшелері лт жмысын басарушы халы комиссары Сталинні Алаш автономиясы туралы айтан сзінен кейін Кеес кіметін Ресейдегі барлы автономиялы халытарды кіндік кіметі деуге аулы ылып, тмендегі з шарттарын білдіріп: “Желтосанны 5-нен 13-іне шейін Орынборда болан жалпыаза-ырыз съезіні аулысы бойынша тотаусыз Алаш автономиясын жариялайтындытарын, Алаш автономиясыны рамына: Семей, Амола, Торай, Орал, Сырдария, Ферана, Жетісу, Бкей ордасы, Закаспий облысыны Маышла уезі, Самаранд облысыны Жиза уезі, мудария нделі (блімі), Алтай губерниясына араан Бийскі, Барнауыл, Змеиногор уездеріндегі азатар мекендеген аудандар енуге тиістігін, Алаш автономиясында за шыаратын, ел билейтін кімет Алашорда болатындыын, аза-ырыз істері туралы елші ретінде совет кіметіні асында болуа Алашорда мшелері Халел м Жаанша Досмхамедовтар жіберілетіндігін ескертіп, жергілікті Советтерді бйрыы бойынша сталып, абатыда жатан Алашорданы мшелерін тотаусыз босатып, мнан былай оларды тірік шаым, жаламен уын-сргінге шыратуды тотатуды” талап етті.
кінішке орай лт істері жніндегі халы комиссары Алашорданы ойан талап-шарттарына тікелей ресми трде жауап бермеді. Себебі алашордалытарды автономия ру жніндегі талаптары кеес кіметіні мддесіне айшы келетін еді. лт мселесін пролетарлы диктатураны рамдас блігі ретінде арастыратын кеес кіметіне алаштытарды сынысы кераар боландыын аару иын емес. Сондытан да 1918 жылды 28-наурызында Мскеуден Семейдегі аза комитетіне И.Сталин жне мсылмандар ісі бойынша комиссар Вахитов ол ойан жеделхат келді. Жеделхатта “ырыз істері бойынша Комиссариат ру шін тез арада кілдер жіберу” жнінде айтылды. Мны зі кеес кіметіні лкедегі барлы істі з олдарына аландыын крсетті.
Осы жылды 29-наурызында Семейге Х.аббасовты атына Мскеудегі Алашорда кіметіні кілдері Халел жне Жаанша Досмхамедовтерден жеделхат келді. Онда Кеес кіметіні ттына алынан аза айраткерлерін тегіс босату туралы облысты кеестерге мір бергендігі жне Алашорда кіметіні ойан талаптарына таяу арада жауап беруге уде еткендігі айтылды. Жеделхатта лт істері жніндегі халы комиссариаты жанынан аза блімі ашылып, оны рамына аза халыны кілдерін сайлау ыы Алашордаа берілетіндігі де айтылан. “Сырдария” газетінде жарияланан осындай мліметтер шындыа жанасады. Оан длел ретінде Алашорда атынан РКФСР-ді лт істері жніндегі халы комиссары И. Сталинмен Семейден тура телеграф сымы арылы келіссз жргізген Халел аббасовты 1929 жылы арашаны 10-ында ОГПУ-ді тергеушісіне берген жауабын келтіруге болады. Онда былай делінген: “Келіссздерде мен Совет кіметіні декларациясыны идеяларына сйкес аза халыны зін-зі билеу ыыны кедергісіз жзеге асырылуын талап еттім. Барлыы есімде жо, дегенмен де мен он трт тарматан тратын талаптар ойдым. Оларды жадымда алан негізгілері: таратылан аза мекемелерін алпына келтіру, Совет кіметі жадайындаы лтты автономияны ру, аза халыны ттына алынан айраткерлерін босату. Сталинні жауабыны мазмны Алашорда Совет кіметін мойындаанда ана азастанны рылтай съезін шаыруа рекеттер жасалады дегенге сайды… Біз Сталинге телеграф арылы Совет кіметін мойындайтынымызды млімдеп, сол кезде Москвада жрген Досмхамедовтерге Орталы кімет алдында бізді мдделерімізді орауды тапсырды… Осылайша Халел жне Жаанша Досмхамедовтерді Мскеуге Кеес кіметі басшыларымен кездесулері мен телеграф арылы Сталинмен жргізген келіссздерінде кеес кіметіні лтты ттасты негіздегі аза мемлекеттігін мойындамайтындыын, тек кеестік негіздегі автономия беруге даяр екендігін крсетіп берді. ысасы Кеес кіметіні бл мселе жніндегі станымы: “зін-зі билеу принципі социализм шін крес ралы болу керек жне социализм мдделеріне баындырылуы тиіс”,- дегенге сайды. Кеес кіметіні мндай станымы Семей облысынан зге де кеестерге В.И. Ленин мен И. Сталинні атынан жолданан жеделхаттардан айын крінді. Мселен, Амола Кеесі Мскеуден келіссздер жргізу нтижесінде орталытан мынадай мазмндаы жеделхат алан, онда: “Кеес билігі большевиктерді абылданан бадарламасына сйкес патша кіметі кезінде аналан барлы халытара автономия береді. аза халы з территориясына лайы автономия руа дайындала берсін”,- делінген.
йтсе де іс жзінде Кеес кіметі Алашорда кіметіні зін де талаптарын да мойындаысы келмеді. Сондытан да Х.аббасов 1918 жылды 1 суірінде РКФСР Халы Комиссарлары мен лт істері жніндегі комиссариата жеделхат жолдап, аза халыны лтты ттасты мддесін кздейтін Алашорда кіметін тез арада ресми трде мойындауын таы да талап етті. Кеес кіметі мндай талаптарды жауапсыз алдырды. Осылайша алаштытарды кеес кіметі шеберінде бірттас лтты мемлекет руа талпынысы нтижесіз аяталды. Большевиктер Алаш партиясына лтты буржуазия мен феодалды топтарды тапты мддесін орайтын, пролетарлы революция жолындаы кедергі есебінде арады.
Алаш басшыларыны Кеес кіметімен жргізілген келіссздерді нтижесіз аяталуына 1917 ж. кзінде рылан, жетекшісі Клбай Тоысов болан, здерін “ырыз (аза) социалистік партиясы” деп атаан “ш жз” партиясы да ыпал жасады. Бл негізінен са-буржуазиялы социалистік партия еді. Партияны саяси кзарасы мен практикалы іс-рекеті 1917 жылды кзінен 1918 жылды басына дейін елеулі трде згерді. уелгі кезде «шжзшілер» социалист-революционерлер партиясымен одатасу баытын станса, 1918 жылды атарынан бастап Кеес кіметін жер-жерде йымдастырып, ныайту ісіне белсенді трде араласып кетеді. 1918 жылды бас кезінен-а «шжзшілер» большевиктермен одатасып, Алашордаа арсы кресті.