Азамат соысы жне социалистік рылысты басталуы
Азамат соысы кімет шін кресті жаласы болды, сол себепті де революция мен азамат соысы арасында ешбір дл шекара болан емес. Кеес кіметіні белсенді рекеттеріне арамастан, азастанда азамат соысыны ошатары те тез пайда болды: 1917 ж. арашаны аяында Орынборда атаман Дутовты басшылыымен а гвардия скерлері Орынбордаы Кеес кштерін шегіндіріп, билікті басып алды. Сол айда Жетісуда казак скерлері кеесіні “скери кіметі” жне революцияа арсы оша Оралда да рылды. рылан облысты скери кімет кп замай жергілікті кеесті таратып, кіметті басып алды. Сйтіп, Верныйда жне Орал алаларында агвардия диктатурасы орнатылды. Бл ш “скери кімет” азастанда кеес кіметіне арсы озалысты басты кші болып табылды. Олар агвардиялы офицерлерге, ауыл-село шаруаларына сйенді жне меньшевиктер мен “Алаш” партиясыны жетекшілерінен олдау тапты.
Жоарыда атап крсеткендей 1918 жылды кктемінде кеестік билік тарапынан тсінушілік пен олдау табудан кдер зген Алашорда, енді большевиктерге арсы ымырасыз крес жргізуге йарып, Сібір Уаытша кіметі (Омбы) мен Бкілресейлік рылтай жиналысы мшелеріні (Комуч) Самар комитеті олдауына сйеніп, Алаш автономиясын жзеге асыруа кірісті. Сйтіп, азамат соысыны бастапы кезеінде алашордашылар атармен одатасып, ызылдара арсы соысты. 1918 ж. шілде мен тамызында .Бкейханов, .Ермеков пен скери блім мегерушісі капитан . Тотамысов Самар мен Омбыда Комуч пен Сібір уаытша кіметтері скери ведомстволары кілдерімен кездесіп, Алаш орданы арулы кштерін ру жнінде келіссздер жргізді. Алаш орда Батыс бліміні басшылары Халел мен Жаанша Досмхамедовтар Комуч арылы Самарадан 600 винтовка мен пулемет алды жне таяу уаытта 2000 адамнан аза отрядтарын йымдастыруа уде береді. Торай тобына 300 берданка мылтыы, 20000 патрон, скери киім-кешек блінді. Дутовты кмегімен екі атты полк: біріншісі - останайда, екіншісі – Ырызда рыла бастады. 1918 жылы тамызда Семей аласында рамында 38 офицері мен 750 жауынгері бар Бірінші Алаш атты скер полкі йымдастырылды. А гвардияшыларды кмегімен асыыс йретілген Алаш отрядтары кп замай ызыл Армияа арсы шайастара атысты.
1918 ж. жазында азамат соысы ршіп, ке етек алды. А гвардияшылармен бірігіп алан империалистік мемлекеттерді белсенділік крсетуіне орай е басты прменді кш - Сібір мен Оралда шоырланан Чехословакия корпусыны офицерлері блік шыаруына байланысты скери атыыстар кшейе тсті. Бл корпус революцияа дейін Австро-венгрияны ттын солдаттарынан - чехтар мен словактар атарынан рылан еді. Осы корпусты блімдері революцияа арсы ішкі кштермен оян-олты бірлесіп, Амола, Петропавл, Атбасар, останай алаларын басып алды.
Мамыр айыны аяында В.В. Куйбышев В.И.Лениннен Орынбордаы Дутов авантюрасыны тамырын жою туралы кмек срады, олай болмаан кнде Торай мекеніні 12 млн. трыны аштан ырылатындыы туралы ескерткен еді. Осыан орай облыса скери кмек крсетіліп, ызыл Армияны блімдері рылды, кейін бл блім Атбе майданыны рамына енгізілді. А гвардиялытар негізінен Орынбор жне Илецкі аудандарында Дутовты басшылыымен рекет етіп, олар Ташкент жне Самараны Орталытан бліп тастады. 1918 ж. 2 шілдеде Дутов басаран скер Орынборды екінші рет басып алды да, Тркістанды орталы Ресейден бліп тастады. ызыл Армия блімі (10 мы адама жуы) Орынбор аласын тастап 2 топа блінді. В.Г. Блюхер жне Н. Каширин отрядтары солтстікке кетіп, Шыыс майданны негізін рды. Баса блімдер Атбе жне Орск алаларына шегініп 1918 жылы шілде айында Г.В. Зиновьевты басшылыындаы бір армияа бірікті. ызыл Армия кштері анды атыыстар жргізіп Орскны стап трды.
1918 ж. кзінде, яни азан айында Каспийге аылшындарды келуіне байланысты Атбе майданында иын жадай алыптасты. Жоспар бойынша, аылшындара азастан мен Орта Азияны ішкі контрреволюциялы кштер арылы бір уаытта басып алу сынылды. “Орынбор тетігі” яни стратегиялы негізгі темір жол иылысы большевиктер кіметін кдімгідей ойландырды, сондытан В.И.Ленинні нсауымен 1918 ж. .Жангелдин басаран 600 адамнан тратын Балты матростарыны отряды осылан скери экспедиция орталытан блініп алып, кптеген иыншылытарды кре жріп, 7 ай клемінде Атбе майданына ару-жара пен о-дрі жеткізді. Мскеуден Атбе майданына аша аражаты мен о-дрі, ару-жара тасымалдау шін рылан скери экспедиция рамына Австро-Венгрия мен Германияны брыны ттындарынан ралан 150 шетел интернационалдары да з еркімен кірді. Сйтіп, негізгі кш Орынбора жмылдырылды, себебі аланы алайда басып алу Тркістанды Дутовтан орау ммкіндігін туызды.
Орынборды алу операциясына Атбе майданыны скерлері мен Шыыс майданны скерлері де атысты. 1918 ж. 29-желтосанда ауа райыны иындыына арамастан шабуыл басталды, Дутов а гвардияшылары екі майданны скерлеріні ысымынан жеіліп, толы таландалды. 1919 ж. 22-ші атарында Орынбор аласы алынып, Тркістан аудандары мен Орталы Ресей арасындаы атынасты алпына келтірді. Осымен Атбе майданыны тарихтаы 1-ші кезеі аяталды (1918 шілде-1919 атар).
1918 ж. кзінде а гвардияшылар Жетісудаы Саратов, Покровское, Покатимовское жерлеріне белсенді шабуылдап, ызыл Армия арулы кштеріні арсылыына арамастан Сергиополь, ржар, Сарант жне т.б. жерлерге бекінді. Сйтіп, Солтстік Жетісу майданы рылды. 1918 ж. аяында Жетісу майданында 10 мы ызылармияшылар мен біріктірілген Черкасск партизан кштері орналасты.
1918 ж. наурызда а гвардияшылар Орал аласында Кеес билігіне шабуылдап, облысты атару комитетіні мшелерін амап, соынан оларды лтірді. Алашорданы Батыс блімімен бірлесіп рекет еткен Дутов блімдері Орал-Гурьев ауданында генерал Толстов басаран атарды негізгі кштерімен бірікті. 1918 ж. кзінде Орал атарымен кресу шін ”Ерекше армия (кейінгі шыыс майданыны тртінші армиясы) рылды. Жыл бойы Шыыс майданындаы Колчак скерлеріні шешуші жеісіне дейін Орал аймаы олдан-ола тті. Орал облысында “Бірінші ерекше атты скер” бригадасы рылып, кейін ызыл армияны 4-армиясыны рамына кірді. 4-ші Армияны олбасшысы болып М.В.Фрунзе таайындалды. Оралды босату операциясына В.И.Чапаев басаран 2-ші Николаев дивизиясы жне 4-ші армияны блімдері атысты. 1919 ж. 24-ші атарда ала босатылды. Сйтіп большевиктер шін азамат соысыны алашы кезеі стті аяталды.
1919 ж. кктемде Колчакты шабуылдауына байланысты Шыыс майданында жадай брыныдан да иындай тсті. Колчак армиясы Орынбор мен Оралды аланнан кейін Отстік майдандаы Деникинге осылу ажет болды. Сондытан бл аудандаы скери имылдар М.В.Фрунзе басаран Шыыс майданыны Отстік скери бліміне тапсырылды. Шыыс майдандаы туан шиеленіс Батыс азастандаы жадайды да иындатып жіберді. Осылайша Орынбор шыыстан, отстіктен, отстік-батыстан 100-120 шаырымда Колчак армиясымен оршауа алынып, аладаы 1-ші Дутовты орынбор казак корпусы жне 2-ші корпусы шабуылдап, скери имылдар айта басталып, 1919 ж. суірді бас кезінде Атбеге шабуыл жасауа кірісті. Атбедегі жмысшы отрядтары скер кшін жабдытай алмауынан 1919 ж. суірде ала тасталынып, ызыл гвардияшылар андыааш станциясына шегініп, жергілікті трындардан жаа скери кш жинаталып, отстік Атбе майданы рылды. Атбе майданы Тркістанны болашаы шін стратегиялы негізгі нкте болды.
Партиялы йымдар “Бріміз Колчака арсы креске” деген ранмен жмысшылар, шаруалар, теміржолшыларды мобилизациялап, соыса аттандырды. Атбе майданына Тркістан майданынан жздеген лт кілдері бар армия келіп осылды. Майдан Тркістан АКСР-іне баындырылды. Майдан рамына Колузаевты отряды (1105 адам), останай партизан отряды (750 адам) осылды. Майданды басаран Колузаевты Ембі ауданы жне Темірде жргізген скери имылдары стсіз тті. Сондытан да Тркістан АКСР-ні революциялы-скери советі Колузаевті майдан олбасшысы ызметінен алды. Атбе майданы скерлеріні олбасшысы болып А.И.Астраханцевті, ал комиссары етіп И.Ф.Казаринды таайындады. П.Кобозев басаран ТрЦИК комиссиясы мен Жиляев арасындаы скери келіспеушілік нтижесі майдандаы жадайды иындата тсті. 1919 ж. шілде аяындаы шабуыла шыан а гвардияшылар кеес скерлерін ескі Арал теізіне шегіндірді. Бл кезде Шыыс майданыны скери блімдері Тркістана кмекке келді.
М.В.Фрунзені сынысымен отстік скери топ Тркістан майданы болып блінді, оларды алдында: Орал мен Орынборды босату жне Тркістана экспедиция жіберу масаты трды. 1919 ж. 30 тамызы мен 1-ыркйекте арсыластар Атбе майданына шабуыл бастады. 1919 ж. ыркйегінде Тркістан, Атбе майдандары Малжар станциясында бірікті. Отстік Колчак армиясыны негізгі кші таландалып, Тркістана жол ашылды.
азастанны а гвардияшылар басып алан жерлерінде, оларды жіберген ателіктеріні салдарынан, партизан озалыстары мен халы ктерілістері де кеінен ріс алды. Партизан озалысыны ірі ошаы - останай уезі болды. Партизан озалыстары Амола, Семей, Жетісу облыстарында, Павлодар, скемен, Бтырма мен Зайсан уездерінде, сіресе Зырян, Катон-араай, Шыыстау, Шемонайха болыстарында ке анат жайды. Партизан отрядтарыны негізін раан шаруалар азастанны барлы уездеріндегі большевиктік йымдарды руда да ерекше роль атарды. 1919 ж. кктемінде Шыыс жне Атбе майданыны жаындауына байланысты партизандар озалысыны белсенділігі кшейді. Шаруалар жергілікті а гвардияшыларды амауа алып, скери революциялы комитеттер сайлап, кптеген жаа отрядтар жинатады. Мселен, Бурабай поселкісінде 1270 адамды отряд рылды. Шаруалар ктерілісін скери–революциялы штаб басарып, суірде останай аласы алынды. останайа а гвардияшыларды ірі скери кштері мен 32-ші Донецк полкі аттандырылды. Кескілескен рыстарды нтижесіне партизан отрядтарыны скери дайындыыны нашарлыы сер етсе, оны стіне останайлытарды Атбе майданына осылуына “Алаш Орда” кедергі жасады. Партизан отряды Торайа арай аттанып, Торай атты скер отрядымен бірігуге тырысты, себебі Атбе аласын Дутовшылардан орау шін осымша скери кш ажет еді. 1919 ж. А.Иманов Торайдаы гарнизондар мен скери йымдарды кшіру туралы бйры берді. Осы уаытта останайлы партизандар штабы бастыыны кмекшісі Л.Таранны отряды алаа жаындайды. А.Иманов жне Л.Таранды жолдастарымен Алашордашылар ттындап, бір айдан кейін жазалады. Тірі алан останай партизандары Атбе майданыны рамына енгізілді. Нтижесінде останайлы партизан отряды Атбе майданыны лгілі 4-Долбушев жаяу скер полкіне айналды.
Сондай-а, Азамат соысы тарихындаы партизан озалысыны ірі ошатарыны бірі - Черкасск оранысы, Тарбаатай мен Алтайды “Тау ырандары” отрядтарыны озалысы азастандаы Азамат соысы тарихынан шпес орын алды. 1919 ж. жазында Шыыс майдандаы Колчак армиясыны негізгі кшіні кйреуі батыс, солтстік, солтстік-шыыс азастан мен Жетісуды азат етуге жадай жасады. 1919 ж. аяында азастанны негізгі территориясы Дутов пен Анненковты армияларыны алдытарынан босатылып, 22 наурызда кеес скерлері апалды, 28 наурызда Арасан станциясын азат етті. 22 наурызда ржар станциясын, 27 наурызда Баты станциясын, 25 наурызда атаман Анненковты ставкасы тран шаралды, 29 наурызда апал гарнизонын тізе бктіріп, атаман Анненков жне Дутов бастаан а гвардияшыларды алдытарын Синьцзяна арай уды. 1920 ж. 29 наурызында е соы майдан Солтстік Жетісу майданы жойылып, Кеес кіметі айтадан алпына келтірілді.
Сонымен, 1920 жылы азамат соысы аяталып, онда ызылдар атарды таландап, жеіске жетті. Азамат соысы жылдарындаы ызылдарды жеісіні себептері: біріншіден, Кеес кіметіне арсы кштер йымдасып, бірлесіп имыл жасай алмады; екіншіден, а гвардияшылар кіметі орнаан жерлерде бара халыа арсы баытталан шаралар жзеге асырылып, оан керісінше Кеес кіметі тарапынан лттарды зін-зі билеу ыыны сз жзінде болса да мойындалуы; шіншіден, Кеес кіметіні орта шаруалармен ода руы жне 1919 жылы шілдеде Казревком рыланда азатарды жерге мтаждыын теу жнінде сз болып, азастана оныс аударуды тотату мселесі ойылды. Тбірлі революцияы сипатта болмаанмен бл шаралар большевиктерге азамат соысы кезінде атар мен ызылдар арасында ауытыан азатарды кмегіне сйенуге жадай жасады; тртіншіден, 1919 жылды кктемінен бастап, А.Байтрсынов бастаан алашордашылар ызылдар жаына шыты. Себебі, оларды Колчакты орыс шовинистік кзарастарынан міттері зілді. Атар билеушілері аза халына лтты автономия бергісі келмеді, тіпті, здеріні олдап жрген Алаш орда кіметін де мойындамады. Сібірдегі уаытша Бкілресейлік кімет 1918 жылы 22 азан-4 арашадаы грамотасымен Алаш орда Халы Кеесі кіметін таратып жіберді. Сонымен атар, Сібір кіметі Алаш автономиясын азаты территориялы мемлекеттігі деп танудан бас тартты. Оан оса, 1919 жылы жаза арай атар Сібірде жеіліске шырады.
Алаш ксемдері аза мемлекеттілігін руды жаа жолдарын іздеуге мжбр болды. аза зиялылары ендігі жерде Кеес кіметімен ымыраа келу жолдарын арастырды. 1919 ж. басында Алашордалытар Кеес кіметімен арадаы келіссздерін айта жандандыра бастады. Келіссздер Алашорда атынан емес, А.Байтрсынов басаран Торайлы тобыны атынан жргізілді. А.Байтрсынов е уелі . Жангелдинмен одан кейін Мскеуде Сталинмен келіссздерді жаластырды. 1919 ж. наурызда Бкілресейлік Орталы Атару Комитеті Алашордаа амнистия (кешірім) жариялады. Алашорда басшыларыны бірі А.Байтрсынов, оны жатастарыны лкен тобы Кеес кіметіні жаына шыты. Желтосан айында .Бкейханов бастаан Алашорданы Шыыс блімі толыымен Кеес кіметін мойындады.
Азамат соысы шет айматар халытарыны лтты мемлекеттігі туралы идеясымен санаспауа болмайтынын большевиктерге таы да крсетті. Кеес кіметі кеестік негізде аза Автономиясын ру жнінде дайынды жмысын жргізе бастады. РКФСР ХКК-ні 1918 ж. 12 мамырдаы аулысына сйкес, азАКСР-н руа дайынды жмыстарын йымдастыру шін лттар ісі халы комиссариаты жанынан алашы арнайы саяси орган – ырыз (аза) блімі ашылды. Алайда, азамат соысы басталып кеткендіктен бл жмыстар кейінге алдырылды. аза съезі шаырылып, аза республикасыны автономиясы жариялананша лкені скери-кімшілік басару шін 1919 ж. 10-шы шілдеде РКСФР Халы Комиссарлар Кеесіні траасы В.И. Ленинні ол оюымен “ырыз (аза) лкесін басаратын ткеріс комитеті (Ревком) туралы уаытша ереже” жарияланды.
Ережені 3-ші бабына сйкес, аза автономиялы республикасыны территориясы Тркістан республикасымен, ырыз съезі жне Орталы Кеес кіметімен келісіліп аныталана дейін азревком зырына “…Астрахань губерниясымен Орал, Торай, Амола жне Семей облыстарыны территориялары арайды” делінген.
азревкомны бірінші рамына: С.Пестковский (траа) А.Байтрсынов, В.Лукашев, .Жангелдин, М.Тнаншин, С.Медешев, Б.аратаев кірді. ртрлі уаытта аза ревкомыны мшесі болып: .йтиев, С.Арыншиев, А.Авдиев, .лібеков, Б.аралдин ебек етті. йтсе де Алашордалытарды Кеес кіметіні жаына шыуы оай болмады. Алашордаа жасалан кешірімге арамастан оны басшыларына деген сенімсіздік за уаыта саталды. Ал Кеес кіметіні азастандаы кейбір кілдері Алашорда жетекшілеріне жау ретінде арады. Мселен, 1920 ж. аза партия бюросыны есебінде былай деп жазылды: „Брыны алашордалытардан тратын ырыз зиялыларыны 3/4–і буржуазиялы-шовинистер”. Сондай-а кешірім жасалана арамастан Алашорда жетекшілері саяси трыда ошаулануа тиіс болды. азревкомны 1920 жылы 5-наурыздаы “Алашорданы батыс блімін тарату туралы” аулысында “лтты Алашорда кіметіні батыс бліміні жауапты жетекшілері ырыз лкесінде кеес кіметі толы негізде орныанша халы барасынан ошауландырылсын…”- деп ашып айтылды. Одан рі аталан аулыда былай делінді: “ырыз халыны кеес кіметіне іш тартатын блігі мен оныс аударушыларды Алашорданы белсенді ызметкерлеріне шпенділікпен арайтындытары ескеріле отырып, олар ревком мшелігіне жне баса да жауапты кеес ызметіне сынылмайтын болсын”. Аырында жоарыда крсеткеніміздей азревкомны 1920 ж. 5- наурыздаы аулысына сйкес Алашорда таратылды.
Осылайша бірттас туелсіз лтты мемлекетті руа талпынан аза зиялыларыны прменді рекеті нтижесіз аяталды. Кеес кіметі мойындамаан аза лтты Автономиясы аза зиялыларыны ркениетке, туелсіздікке ол созан рекеттері ретінде тарихта ана алды.
азревком азастанда скери-азаматты билікті ола алып, кеестерді бкілазастанды 1-ші съезін шаыруды йымдастыру, аза автономиясы туралы ереже жобасын дайындап, съезд талысына сыну, РКФСР, Тркістан Кеестік Республикасы жне аза лкесі арасындаы арым-атынастарды реттеу, азаты байыры жерін бір ола жинау, яни болаша аза кеес мемлекетіні территориялы ттастыын амтамасыз ету міндеттерін з олына алды.
Алашы кннен азревком рекет-имылда жрген армияны азы-тлікпен жабдытау, астыты жне баса тама німдерін Орталыа, Тркістан АССР-на жеткізу яни, “соыс коммунизм” саясатыны басты мселесін шешу ісімен айналысты. Бл саясатты мні - нерксіпті жаппай национализациялау, басшылыты орталытандыру, тіршілік шін маызды тауарларды брін блу, азы-тлік салыртын, карточкалы жабдытау жйесін, жалпыа бірдей ебек міндеткерлігін, ебекке бір млшерде аы тлеуді енгізу, тауар-аша атынастарын жою болды.
Осыны ішінде ебекші халы сіресе, шаруалар шін е ауыры азы-тлік салырты болды. 1919 жылы атарда астыты дайындау мен блу монополиясына азы-тлік салырты осылды. лкені адам жне материал ресурстарын жмылдыру экономикалы діске жатпайтын кштеу дістерімен жргізілді. Кеес кіметі ала халын жне соысып жатан ызыл скерді азы-тлікпен амтамасыз ету шін асты німдерін, мал-мліктерін аруланан азы-тлік отрядтарын жіберіп, халытан кшпен тартып алып отырды. Сонымен атар, “скери коммунизм” саясаты лкеде жергілікті бюджеттерді жоюдан, оларды бірыай мемлекеттік бюджетке осудан, бірттас азына рудан, са жне майда нерксіпті мемлекет меншігіне алудан крінді.
1920 ж. тамызында Мскеу аласында аза скери ткеріс комитеті жне Тркістан майданыны скери–ткеріс кеесі, РКП(б) Тркістан лкелік комитетіні партия жне кеестік йымдарды кілдері атысан аза АКСР-н ру туралы бірнеше мжілістер ткізді. Соы мжіліске В.И.Ленинні зі траалы етті. Нтижесінде 1920 ж. 17 тамызында РКФСР Халы Комиссарлары Кеесі аза Республикасы жніндегі Декретті жобасын арап олдады. 1920 ж. 26 тамызында Ленин мен Калинин ол ойан БОАК жне РКФСР ХКК-ні рамында, астанасы Орынбор аласында болатын “ырыз (аза) Кеестік Автономиялы Республикасын ру туралы” тарихи Декреті жарияланды. 1920 ж. 4-12 азанында Орынбор аласында ткен азастан Кеестеріні рылтай съезі, ырыз (аза) Кеестік Автономиялы социалистік республикасы ебекшілері ытарыны Декларациясын абылдады, ол Декларация РКФСР рамына жеке автономия болып кіретін азАКСР-ні рылуын жмысшыларды, ебекші аза халыны, шаруалар, ызыл скерлер депутаттары Кеестеріні Республикасы ретінде бекітті. С.Медешевті бас етіп, Орталы Атару Комитетін (ОАК) жне В.Радус–Зеньковичті бас етіп Халы комиссарлары Кеесін (ХКК) сайлады.
1920 жылды кктемінен азастан жерінде азамат соысы жылдарында лкені жаудан азат етілген аудандарында а гвардиялы аппараттар жойылып, кеестік мемлекеттік органдар йымдастырылып жатты. Революциялы комитеттер азат етілген территорияларда халы шаруашылыын алпына келтіру, экономиканы ктеру, мемлекеттік рылысты ныайту жмыстарын жргізді. 1920 жылды кктемінде партияны ІХ съезі болды, съезд бейбіт тыныс алуды ммкіндіктеріне сйене отырып, халы шаруашылыын алпына келтіруді бірыай жоспарын жасап бекітті. 1920 жылы атар-наурызда лкені губерниялары мен уездерінде партия конференциялары тіп, оларда халы шаруашылыын алпына келтіру мселелері талыланды. лкені соыстан зардап шекпеген жері кемде-кем еді. иыншылытар мен ауыртпалытара арамастан, азастан ебекшілері кйзелушілікке арсы кресті. Басты шарттарды бірі - отын ндіруді арттыру жне ксіпорындарды жмыс кшімен амтамасыз ету, нерксіп пен транспортты алпына келтіру болды. нерксіпке отын беру шін Орал-Ембі мнай ксіпшіліктері алпына келтіріліп, Ембі-Атырау мнай быры бірнеше шаырыма тартылды. 1920 жылы наурыз-маусым айларында Ембі мнай ксіпшіліктерінен клікті барлы ммкіндіктерімен жне су жолы арылы 17452 пт мнай тасылды. араанды мен Екібастзды шахталары алпына келтіріліп, 1920 жылы араанды мен Екібастзды шахтерлары 3 млн. пттан астам кмір ндірді. Екібастз зауытында, Риддер кенішінде орасын концентраттарыны орынан орасын орыту жмысы жола ойылды. Семей жне Амола губернияларыны ксіпшіліктерінде жыл ішінде 8,5 млн. пт тз ндірілді. Оралда, останайда, Семейде, Амолада электр станциялары жмыс істей бастады.
Жылды аяына арай республикадаы 59 электр станциясыны 45-і алпына келтіріліп, пайдаланылуа берілді. Шаруалар шаруашалыын шойын жне мыс ймамен, арбаа арналан металл бйымдарымен ауылшаруашылы рал-саймандарымен амтамасыз ететін металл дейтін 6 зауыт іске осылды.
Тама, жеіл жне олнер ксіпорындары алпына келтіріліп жатты. Губерния ортылытарыны брінде диірмендер, былары, тері, сабын айнату, кірпіш зауыттары, ая-киім, ер-трман шыаратын шеберханаларды жмысы айта басталды. Жергілікті кімет органдары орасан зор зиян шеккен темір жол транспортын алпына келтіруге айрыша кіл блді. 1920 жылды жазына арай негізгі магистральдарда кпірлер, жол шаруашылыы, байланыс желілері алпына келтірілді. 1920 жылды аяына таман республика нерксібінде 162 ксіпорын жмыс істеді. азастанды алпына келтіру дуіріні басында 1500-ге тарта са мемлекеттік нерксіп ксіпорындары болса, блардан тек ана ондаан зауыт-фабрика, кеніш, шахта, мнай ксіпшілігі, кмір-кен орындары ана жмыс істеді. нерксіп халы ажеттерін анааттандыра алмады. Ебек німділігі те-мте тмен болды, шикізат пен отын жетіспеді. Азы-тлік нерксіп тапшылыы атты байалды.
азастанны кеес органдары совхоздар, артельдер, жерді бірлесіп деу серіктестіктерін йымдастыру жніндегі жмыстарды иыншылытара арамастан жаластыра берді. 1920 жылды кзіне арай азастанда Жетісу облысын осанда 1039 коллективтік шаруашылы болды. Сол жылдары алашы ауылшаруашылы артельдері, коммуналар, совхоздар пайда болды. 1920 жылды аяында (Жетісу мен Отстік облыстарды оспаанда) 939 колхоз, оны ішінде 132 коммуна, 779 артель, 28 жерді бірлесіп дейтін серіктестік (ТОЗ), 348 ттыну оамы жмыс істеді. Біра бларды брі лсіз болып, оларда рал-сайман, кш-клік, тымды асты, айналым аржы жетіспеді.
Азамат соысыны иын-ыстау жылдарында кеес органдары жергілікті жерлерде мдени рылысты да жргізіп, саяси гіт ата нысаналы сипатта болды. 1919 жылы суірде уездік жне губерниялы Халы аарту блімдеріні жанынан мдени-аарту йымдары рылды. Оу йлері, кітапханалар, сауатсыздыты жою мектептері жмыс істеді. Сол жылдары республикада 199 кпшілік кітапханасы, 196 клуб, 83 халы йі, 1478 оу йі болды, гіт ызыл керуендерін, ал темір жол бойында - гіт вагондарын йымдастырды.
орыта келгенде, азастанда Кеес кіметі негізінен жне кпшілігінде кштеп орнатылды. аза халы азан ткерісіні мнін, Ленин бастаан большевиктер партиясыны бадарламасын тсінген де жо, абылдаан да жо. леуметтік революцияа азастанда ешандай негіз жо болатын. Орта Азия мен азастанны жергілікті халытары шін азан революциясыны мн-маынасы орыс стемдігі жойылып, тартылып алынан жер-суымыз зімізге айтарылады деген мітке ана сайды.