Азастан жаа экономикалы саясат жылдарында.

 

1918-1920 жылдардаы азамат соысы азастан лкесіні экономикалы жадайын кптеген жылдара кері шегерді. ндіріс орындары жмыс істемеді. 1913 жылмен салыстыранда азастанда мнай ндіру 4 есеге, кмір ндіру 5 есеге кеміді, ал мыс рудасын ндіру млде тотады. Халы шаруашылыыны жалпы нім ндіруіндегі нерксіпті лесі 1920 жылы бар боланы 6,3 процент болды.

Ауыл шаруашылыы да те кшті дадарыса шырады. Орал губерниясында егістік жерлер 2 есеге, ал Жетісу аймаында 3 есеге кеміді. Е бірінші кезекте лтты байлыты негізгі кзі болып саналатын мал шаруашылыы лдырады. Соыс жылдарында мал саны 10,8 млн. баса кеміді, оны 2 млн-ы жылы, 6,5 млн-ы са мал болды.

Сонымен атар 1921 жылы азАКСР- жеті губерниясыны бесеуі рашылыа душар болды. Осыан байланысты 1921 ж. бл айматарда астыты жалпы тсімі 5 млн. пт дегейде ана болды. Ал жергілікті халыты бір жылы асты пен асты тымдыына мтаждыы 22 млн. пт клемін амтиды, яни залал 17 млн. птты крсетті. Ауа райыны олайсыздыы мал шаруашылыын бдан да иын жадайа душар етті. 1920–1921 жылдар аралыындаы жттан кейін мал басы 1917 жылмен салыстыранда 75% кеміді.

Азамат соысыны аяталуына жне елді леуметтік-экономикалы жадайыны ауыр кйзелісіне арамастан, Кеес кіметі кштеуге негізделген азы-тлік саясатын одан рі жаластырды. Орталы кіметті 1920 жылы 20 шілдедегі “Сібірдегі арты астыты алу туралы” декретіні кші азастанны солтстік аудандары мен Семей губерниясына да тарады. Осы декретке сай 1921 жылды тамыз айына дейін бкіл елдегі шаруалара 119 млн. пт (РКФСР клемінде 423 млн.пт) ттенше салырт тлеу жктелсе, соны ішінде 35 млн. пт Солтстік азастана міндеттелді. Тапсырманы 26 млн. пты Семей облысына міндеттелінсе, тек останайды зінен 6 млн. пт асты алынды. Арты німдер ана емес, азыа олданылып отыран асты жне тым оры да тркіленіп отырды. Асты салыы, мал шаруашылыымен ана айналысып отыран аудандара да салынды. Оны тлеу шін олар малдарын сатып, асты сатып алуа мжбр болды.

Кеес кіметіні солаай саясатыны нтижесінде Республиканы срапыл ашты жайлады. Бкей губерниясында – 100 мы, Оралда – 400 мы, Семей губерниясында – 500 мы, Орынбор – 445, Атбеде – 360 мы адам ашыты. Кшпелілер арасында лім ересек трындарды 30 процентін амтыса, ал кейбір аудандарда халыты 75 проценті ырылан. улиеата уезінде халыты атты ырыландыы соншалы, брыны бірнеше болысты біріктіріп бір болыс йымдастыруа тра келді. Жалпы зерттеушілер 2 млн 300 мынан аса адам ашыты, 1 млн-а жуыы ашты пен аурудан лді деген мліметтерді келтіреді.

Мсылман зиялы ауымы арасынан мндай соракылыа арсы шыан Т. Рыслов болды. Ол аштыпен жйелі трде кресу шін, рамына бірнеше комиссариаттарды кілдерін кіргізіп, арнайы йым руды талап етеді. Трікатару комитеті Т. Рысловты талабын олдап, аштыпен кресті здеріні ызмет жадайына сйкес республиканы азы-тлік, жер шаруашылыы, денсаулы сатау, аржы, темір жол комиссариаттарына жктейді. Аштыпен кресті тікелей басаратын ерекше Орталы комиссия йымдастырылады. Оны траасы болып Т. Рыслов таайындалады. Бл йым алаш жмыса кіріскенде кптеген объективті иындытармен атар, зі тектес азы-тлік ісіне атысы бар баса йымдар тарапынан жасалан асаана іріткі салу рекеттеріне шырайды. Рыслов жалпы Орталы комиссияны рылуыны зін “дені дрыс былыс емес” дейді. кіметті рамында аштыпен кресуге міндетті толып жатан “экономикалы органдар бола тра, мндай ерекше йым руа мжбр болудамыз” дейді.

ткір пікір таластардан кейін, яни Т. Рысловты аса зор ебегіні арасында Трікатару комитеті мен ХКК-і бл Орталы комиссия орына нсызданан болса да 42 млн. сом ааз аша бледі. Орталы комиссияны облыстар мен уездерде, болыстар мен алаларда жергілікті мекемелері мен блімшелері ашылады, оларды басына сауатты мамандар отырызылады.

Аштыпен крес комиссиясыны жмысына есеп берген баяндамасында Т. Рыслов Тркістан лкесіні байыры халытарыны срапыл аштыа шырап, атты ырылуына революциядан брыны патша кіметіні отаршылды саясаты мен сіресе, революциядан со орнаан кеес кіметіні шовинистік саясаты басты себепкер боландыын ашы атап крсетеді.

аза Орталы Атару Комитеті (ОАК) де аштыа шыраан аудандара з тарапынан кмек крсету шараларын йымдастырды. ОАК-ті жанынан аштыа шыраандара кмек крсету шін комиссия рылады. Республикалы комиссияны ОАК-ні траасы Мендешев басарды. азастандаы ауыр жадайды ескере отырып, КазАКСР ОАК-і ашыандара кмек беруші Орталы Комиссияны шешіміне сйкес, бл аудандарды трындарын асты, картоп т.б. мемлекеттік салытардан босатты.

аза оамын жайлаан аштыты Орталытаы Кеес кіметі мойындамады. Республиканы кейбір басшылары мен орыс жртшылыы негізінен лкені кшпелі трындарын амтыан срапыл аштыты “кездейсо, ттиылдан тап болан зобала ” ретінде баалады. лке халыны мндай нубетті брын-соды басынан кешпегендігі Орталы кіметті ойландырмады да. Мндай жадай Кеес кіметіні зі жргізіп отыран саясата еш кмн келтірмей, оны толы дрыс деп есептегендігіні айаы еді.

Республиканы экономикасындаы ауыр дадарыс, яни мемлекетті кштеу саясатына негізделген азы-тлік саясаты 1920-1921 жылдары шаруаларды кеес кіметіне арсы стихиялы арулы ктерілістеріні тууына келді. Кктем–жаз айларында басталан шаруаларды наразылытары “Азы-тлік салырты жойылсын!”, “Большевиктерсіз Кеестер шін!”, “Ерікті саудаа жол берілсін”,–деген рандармен басталып, арулы ктерілістерге ласты. скемен, Павлодар, Семей, Петропвл, останай, Ккшетау, Амола, Атырау, Орал, Шымкент уездерінде ашы трдегі ктеріліс кеінен орын алды.

1921 жылы наурызда азан ткерісіні орталытарыны бірі болан Кронштадта матростар ктеріліске шыты. Кронштадтытар негізінен Ресей селоларынан келген, флотта скери міндетін теп жрген шаруалар еді. Олар Азамат соысыны аяталуына байланысты армияны таратуды, шаруалара жер мен онда ндірілген німді пайдалануа бостанды беруді, ашаны тратылыын амтамасыз етуді жне жмысшылара жалаы тлеуді талап етті.

Бл жне азастанды да амтыан баса да ктерілістер йымдасуы жне ару-жарапен амтамасыз етілуі нашар боландытан ызыл Армия скерлеріні кшімен таландалды. азастандаы ктерілісшілерді кей бліктері ытайа тіп кетті. Елде ктеріліске атысаны шін мыдаан адамдар ттындалып, оларды 932-сі сота тартылды. Кеес кіметі бл арсылытарды брін “контрреволюциялы басктерулер” деп баалады.

Алайда большевиктер здеріні биліктен айырылып алу аупіні кшейгенін, осыан орай шаруашылы саясатты млде жаа принциптеріне кшу ажеттігін айын сезді. Партияны Х съезі (8 наурыз, 1921 ж.) ктерілісшілерді айыптаанмен, экономикалы саясатты згертуге мжбр болды. Съезд шаруашылы мддені іске осуды жаа жйесін жасауды шараларын белгіледі, яни «соыс коммунизм» саясатынан жаа экономикалы саясата кшу туралы шешім абылдады.

Партияны Х съезінде абылданан жаа экономикалы саясатты мні неде?

Кеес кіметі мемлекетті олында ірі ндіріс орындарын, банкті алдырып, жеке капиталды ндіріске ендіруге рсат берді. Мемлекеттік жерлер, кішігірім мемлекеттік ксіпорындар белгілі мерізімге жеке шетел йымдары мен тлалара жала беріледі. Сауда бостандыы жзеге асырылады, яни мемлекетті баылауымен жеке саудаа рсат беріледі. Сауда негізінен ауыл мен аланы ортасындаы негізгі байланыс кзіне айналуа тиіс болды. Сонымен атар мемлекеттік жне кооперативтік сауда да дамуы тиіс болды. Жеке ауыл шаруашылы ожалытарына, жеке меншіктегі кішігірім ксіпорын иелеріне жалдамалы ебекті пайдалануа рсат беріледі. Ебекке деген міндеткерлік жне ебек армиялары жойылады. ндіріс орындарын жмысшы кшімен амтамасыз ету ебек биржалары арылы жзеге асырылатын болады. Елдегі аша жйесін ныайту, аысыз ызмет крсетуді жою, ебекке ашалай жалаы тлеу міндеттелді.

Жаа экономикалы саясатты аясында абылданан міндеттерді ішіндегі е маыздысы – азы-тлік салыртын азы-тлік салыымен алмастыру туралы шешім болды. Азы-тлік салырты кезінде шаруа ожалытары ндірілген німні зін амтамасыз етуге ажетті лесінен артыын мемлекетке тапсыруа міндетті еді. Азы-тлік салыыны ендірілуі, яни белгіленген млшердегі ана салыты теуге байланысты, олар ндірілген німні артыын з еркімен пайдалану ыына ие болды. Бл ендірілген салы жйесіндегі згеріс ндіруші шаруа ожалытарына те олайлы болды. Себебі, олар ндірілген німні белгілі млшерін ана мемлекетке тапсырып, алан німді сатуа немесе зіні баса ажеттерін теуге ммкіндік алды. Осыан байланысты енді шаруа ожалытары егістік клемін лайтуа, сйтіп німді кп ндіруге, яни ебек німділігін арттыруа ынталы болды.

Енді осы жаа экономикалы саясатты аза лкесінде ендірілу дістері мен жолдарын арастырып крейік. РКФСР ХКК-ні арнайы декреті бойынша бірыай азы-тлік салыы мал шаруашылыымен айналысатын аудандара да ендірілді. азастан ауылы мен деревнясында жаа экономикалы саясатты алашы азы-тлік салыы науаны те иын жадайда жргізілді. Оны себебі ЖЭС ендірілген жылы да партия, кеес жне азы-тлік органдары азы-тлік салырты саясатын жаластырды да, ол бойынша дайындалан німдерді Орталыа жіберу жніндегі Ебек жне ораныс кеесіні тапсырмасын орындаумен айнылысты. Мысалы, кшпелі мал шаруашылыы аудандарында алашы бірыай азы-тлік салыы 131,9% клемінде орындалды. Бл рине соыс коммунизм саясатыны рі арай жаласуы болды.

Сз жзінде ЖЭС ендірілгенімен Кеес кіметі іс жзінде баяы арынмен экономикаа зіні баылауын жргізуді тотатпады. Бірнеше ай бойы мемлекет ала мен деревня арасындаы айырбасты кооперация арылы баылама болды. 1921 жылы 7-ші суірде мемлекет зіні арнайы декретімен кооперацияа фабрика – зауытты німдерді ауыл шаруашылы німдеріне айырбастауды міндетті тапсырма етіп берді. Біра бл мселені жзеге асыру те иын болды. Оны себебі мемлекетті баылауымен жргізіліп отыран тауар айырбасы жеке саудамен жарыса тсе алмады. Оны стіне мемлекеттік тауар айырбасы ЖЭС-ты принциптеріне сай келмеді, яни сауда бостандыына кедергі келтірді. Мндай жадай халыты жаадан ендірілген шаруашылы саясатына деген сенімсіздігін тудырды.

Жоарыдаы аталан кемшіліктер біртіндеп азы-тлік салыы саясатыны ке ендірілуі барысында жойыла бастады. 1924-1925 жылдары ауыл шаруашылы салыынан КазАКСР- бкіл шаруашылыыны 32,7%-і босатылса, 1925-26 жылдары – 33,8% босатылан еді. сіресе, 1924-1925 жылдары мал сіруші шаруашылыты 72%-ке жуыы алым-салытан босатылды. Кшпелі жеке аза шаруашылытарына 3-5 жылды мерізімдерге жеілдіктерге негізделген несиелер берілді. Сонымен атар мемлекет тарапынан ауылшаруашылы машиналары мен ралдарын сатып алуа негізделген несиелер де белгіленді. Осыны брі са товар ндірушіні материалды штарлыын арттырды, оны з шаруашылыындаы орларына иелік ету еркіндігін кшейтті.

ЖЭС-ті аясында нарыты атнастарды кшеюі сауданы дамуына ыпал етті. Ал ол болса ашаны тратануына серін тигізді. Осы жадайа байланысты ЖЭС-ті алашы кезінде ендірілген салыты натуралды трін партияны ХІІ съезі (1923 ж. суір) ашалай трде де теуге ммкіндік берумен алмастырды. Ал 1924 жылы салыты теуді тек ашалай тріне толы кшірілді.

Осы жылы апан айында Кеес кіметі аша реформасын жргізіп, кеестік орта жаа аша лшемі траты сомды енгізді. Осы жадайлар азастанда жрмекелік сауданы ке рістеуіне жол ашты. 1926 жылы азастанда 128 жрмеке жмыс істеді. Бл кездегі ірі жрмекелер атарына – Ойыл, оянды, арара, Темір, Ккшетау, Атбасар жрмекелерін жатызуа болады. Осы кездегі жрмеке саудасыны жалпы айналымы 20–23 млн. сомды рады. Сондай-а, осы ркендей бастаан жрмекелік сауда да ауыл шаруашылыыны дамуына ыпалын тигізді.

азастанда 1921-22 жылдары ЖЭС аясында жргізілген шараларды бірі жер-су реформасы болды. Реформаны негізгі міндеті 1920 жылы рылан АКСР-ні территориясында аза жерлерін біріктіру болды. Патшалы билікті жргізген саясаты нтижесінде азастанда жер мселесі те крделі мселелерді біріне айналан еді. Осыан байланысты аза автономиясы рамында жер саясатын жргізуші жетекші орган – Жер комитеті рылды. Ол аза автономиясы аясында аза жерлерін біріктіру масатымен 1921 жылы 7 апанда декрет абылдады. аза АКСР-ні Жер комитеті абылдаан бл декрет бойынша кезінде кш-он орына (переселенческий фонд) тартып алынып, пайдаланылмай тран Семей, Амола, Торай жне Орал облыстарындаы бос жатан жерлер, оларды 1917 жыла дейін алынанына арамастан азатара айтарылады. 1921 жылы 19 суірде Жер комитеті кезінде патша кіметіні Сібір жне Орал казак скерлеріні тартып алан жерлерін азатара айтару туралы шешім абылдады. Осы декретке сай азатар Ертіс зені бойында 177 мы, Орал зені жаалауында 208 мы десятинадан астам жерлерді айтаруа тиіс болды.

1922 жылы 26 тамызда Федералды Жер комитеті мен БОАК-ті “азастанда негізгі ебекпен жерді пайдалану туралы” за абылдады. Ол за 31 тамызда кшіне енді. Бл за бойынша ркімні з жерінде алуа жне ол жерді пайдалануа ыы болды. Жер заа сйкес жатталан жадайда ана оны пайдаланушы сол жерді иесі болады. Ал даулы жерлерге заа негізделген съезді немесе жер органдарыны шешімі ажет болды.

Алайда осы негізгі занан со 1922 жылы 30 азанда Кеес кіметі Ресей территориясын тгел амтыан “Жер кодексін” абылдады. Осы кезден бастап жер туралы бкіл мселені брі мемлекетті идеологиялы ндылытарына негізделген ыа ие болы. Бл кодекс бойынша жермен трылыты халы амтамасыз етілуі керек болды. Сонымен бірге автономиялара осымша сыныстар мен негіздемелер жасауа рсат етілді. Бл кодекс отрышы-егіншілікпен айналысатын аудандарды амтыды да, кшпелі аудандар млде кірмей алды. Соны салдарынан аза оамы млде жермен амтамасыз етілмеді.

Кеес кіметі патшалы кіметті жер мселесіндегі отарлы саясатын жойысы келгенмен, іс жзінде жерді пайдалануды тапты трыдан шешті. Соны нтижесінде жергілікті аза халы мен оныс аударушыларды ыы теестірілді. Оны стіне патша кіметі кезінде жерге орналасан баса лт кілдері ол жерден айырылысы келмей лкен арсылы крсетті. Сонымен атар олар з иеліктеріндегі жерді межеленбеуін, яни шекараларыны айындалмауын пайдаланып, жаа жерлерді тартып алды.

Осы жадайлар жер жне жерге орналастыру мселесін шешуді те иындатанымен, жаа экономикалы саясат шеберінде азы-тлік салыртыны азы-тлік салыымен алмастырылуы 3-4 жыл ішінде аза ауылы мен деревнясын дадарыстан шыара бастады. 1925 ж. егістік жерді клемі 3 млн. гектар болса, 1928 жылы 4 млн. гектара жетті, яни бл 1913 жылды (4,4 млн. га) дегейіне жеткендігін крсетеді. 1925 ж. 92 млн. пт асты жиналса, 1927 ж. астыты жалпы тсімі 1,4 млн. птты рады. 1925 ж. мал саны 1922 ж. салыстыранда екі есе ссе, 1925-1928 ж. аралыында жыл сайын 5%-ке артып отырды.

азастанны нерксібі саласында да едуір згерістер болды. азастан халы шаруашылыы орталы кеесі (ВСНХ) сегіз (Балы, Тері, Илецктз, Павлодартз, Батысалтын, Ажалалтын, Сексеул, Спирт) трестерді жне сантонин зауыты мен аралы ша комбинатын біріктірді. Губерниялы кеесті зырына жергілікті дегейдегі ндірістер баынды. Оларды кбі арендаа берілді. Сонымен бірге азастанны кптеген ндіріс орындарын одаты оранысына ажетті, оны мддесін дниежзілік рынокта орайды деген желеумен бкілодаты дегейдегі трестерге біріктірді. КазАКСР-де одаты дегейдегі Ембімнай, Алтайполиметал, Атбасцветмет сияты трестер рылды. Олар республика бюджетіне белгілі млшерде ана аржы бліп трды. Ал алан табыстарды брі орталыты иелігінде болды. Мндай жоары дрежеде ндірістерді орталытандыру саясаты кейін де стем болды.

Сйтіп, Кеес кіметіні елді нерксібін алпына келтіру масатында жргізілген шаралары кейін республика экономикасына орталыты стемдігіні мейілінше кш алуына келді. ндіріс орындарын орталытанан трестерге біріктіру сонымен бірге ндіргіш кштерді региондара орналастыруда кемшіліктерге жол ашты, яни азастан экономикасыны за мерзімге шикізатты сипатын айындады.

ЖЭС аясында Республиканы халы шаруашылыында болан згерістер елді дадарыстан шыанын, экономикалы дамуда жаа рдісті ке етек жайанын крсетеді. Елді шаруашылы жйесі нарыты экономика атынасына біртіндеп енді. лкені экономикасы кпукладты сипата ие бола бастады, яни ртрлі меншік трлеріні атар мір сру ммкіндігі пайда болды. Меншікті ртрлі трлеріні алыптасуы, оларды арасындаы бсекелестік пен дайы ндірістегі бірін-бір толытыруы халы шаруашылыыны ала даму баытын айындады.

Большевиктер тапты мддені орау принциптерінен ажырамаса да, жаа экономикалы саясат аясында мемлекетті экономикаа араласуы шектелді. Мемлекет белгілі млшерде ана кпукладты дайы ндірісті кредит, салы жйелері арылы ана реттеп отырды. Экономикалы мірді наты дамуын амтамасыз ететін мндай саясат те орынды еді.

Алайда ірі нерксіп саласын мемлекеттік монополизациялау нтижесінде олар з німдерін ттынушылара (сіресе аграрлы сектордаы жеке ттынушылара) те жоары баамен сынды. Партия жне кімет шешімдері ауыл шаруашылы кооперацияны ЖЭС жадайындаы жаа ролін анытаанына арамастан, оны баылап отыруа мемлекет мдделі болды, соны нтижесінде мемлекет ауылшаруашылы товарларын сатып алу баасын зі белгіледі жне ол те тмен болды.

за леуметтік даму барысында алыптасан дстрлі товарлы шаруашылы мемлекет тарапынан ендірілген мндай реттеуші баылауа сйкес келмеді. Мемлекет тарапынан жргізіліп отыран мндай саясат са ауыл шаруашылы німдерін ндірушілер тарапынан арсылы тудырды. Олар ндірген німдерін тменгі баамен сатудан бас тартты. Алайда бл арсылыты мемлекет зі жргізіп отыран саясатты кемшілігінен деп есептемеді. Керісінше ол арсылыты тап жауларыны іс-рекеті деп баалады. Мемлекет тарапынан жеке шаруа ожалытарына арсы баылауды кшейтті. са тауар ндірушілерді кімшілік жолмен баылау мен ыыстыру саясаты сауданы шектеуге, яни ЖЭС-ті шектелуіне келді.

Мндай жадай “соыс коммунизм” саясаты тсындаы кімшілік басару дістерін жандандырды. Экономикалы даму жйесіне кімшілік трыдан араласу большевиктерді негізгі жмыс дісіне айналды. Тадау ммкіндігі, еркіндік, шаруашылы еріктілік туралы задар тек ааз жзінде алып отырды. Экономиканы жоспарлы трде дамыту идеясы кш алды. Дадарыстарды брі осы жоспарлаудаы кемшіліктерден деп есептелді. Жергілікті партия жне кеес органдары кооперацияны басаруда кімшілік діске жиі сйенді. Алайда экономиканы мемлекетті тарапынан жоспарлы трде дамыту мен кімшілік басару дістері нарыты атынаспен сйкес болмады. Соан арамастан тапты идеологияны ту еткен Кеес кіметі экономиканы жоспарлы трде дамыту идеясына сйеніп, 1925 жылды аяында нерксіп ндірісін халы шаруашылыыны жетекші саласы етіп белгіледі жне оны жоары арынмен дамуын амтамасыз етті. Бл ЖЭС аясында алыптасан кпукладты дайы ндірістік жйені атар даму барысын шектеді, яни 20-жылдарды аяында са товар ндірушілерге арсы кресті кшейтті. Соны нтижесінде нарыты атынас тоырады, яни ЖЭС тотатылды.