Азастандаы индустрияландыру саясаты жне оны айшылытары
Партияны 1925 жылы (18-31 желтосан) ткен ХІY съезі елді соцалистік индустрияландыру жоспарын жзеге асыру міндетін ойды. Социалистік индустрияландыру саясаты зіні мазмны жаынан ірі машиналы нерксіпті, е алдымен ауыр индустрияны бкіл халы шаруашылыыны салаларын тбегейлі айта руды амтамасыз ететіндей дрежеде дамытуа баытталды. Кеестер одаыны экономикалы туелсіздігі мен ораныс абілетін амтамасыз ету шін алдыы атарлы капиталистік елдерді индустриялды даму жаынан барынша ыса тарихи мерзімде уып жетіп, елді индустриялды державаа айналдыру міндетін ойды. Партия мндай міндетті орындау шін елді бкіл материалды жне ндіргіш кшін толыымен осы масата бейімдеу ажет деп шешті.
Алайда социалистік индустрияландыруды капиталистік индустриялан- дырудан ерекшелігі болды. Капиталистік мемлекеттер здеріні индустриялды дамуын, детте, пайда тез тсетін жеіл нерксіп салаларын дамытудан бастайды. Осы салалара тн болып келетін кспорындарды шаындылыы мен оан жмсалатын аржыны (капиталды) айналымдылыы уелгі кезде жеіл нерксіпті те тиімді салаа айналдырады. Тек уаыт ткен со ана жинаталан аржы біртіндеп ауыр нерксіпке ауысуына байланысты ауыр индустрия салаларын дамытуа ммкіндік туады.
Кеестік тарихнамаа партияны 15-ші съезі елді индустрияландыру съезі болып енді. Кптеген кеестік кезедегі зерттеулерде лениндік индустрияландыру саясаты республикаларды лтты ерекшеліктерін ата ескерді деген пікір басым болды. Алайда большевиктер партиясыны басшылыымен жзеге асырылан елді индустрияландыру саясаты шеткері орналасан лтты айматар, оны ішінде, сіресе, азастан шін отаршыл баытта болды.
Жалпы азастанда индустрияландыру саясатыны баыты андай болу керек деген мселе сол кезді зінде те лкен пікір-таластар туызды. Бір топ лкедегі кеес жне партия ызметкерлері кшпелі халы бірден социализмге те алмайды деп есептеді, яни азаты кшпелі мір салты лтты ерекшелік болып табылады, олай болса елді индустрияландыру баыты оны осы лтты ерешелігін жояды деп есептеді. Мндай пікірдегі партия мшелерін большевиктер негізгі партиялы жолдан ауытушылар, яни “уклонистер” деп айыптады.
Келесі бір топты кілі С. Садуаасов нерксіпті дамуы аза халын ауыл шаруашылыынан алыстатып, азатарды дстрлі мал шаруашылыыны лдырауына келеді деп есептеді. Біра, ол млде индустрияландыру саясатына арсы болды деуге болмайды. Оны пікірі бойынша азастанны ндірістік баытта ала жылжуы шін республикада индустриялы нерксіптерді кптеп салып, оны ары арай дамыту ажет. С. Садуаасов шикізат оры кздеріне нерксіптерді жаындату масатын кздеді. Ол лкеден шикізаттарды ндірістік айматара тасып, одан кейін ол жатан дайын німді айта алып келуге кететін шексіз транспортты аржы жмсауа, яни лкені тек шикізат кзі ретінде пайдалануа арсы болды.
азастана нерксіпті кштеп ендіру ммкін емес, ол аза оамыны табии алыптасан жадайына жат деп есептегендер болды. Оларды пікірінше артта алан кшпелі халы индустрияландыруды те жоары арынына ілесе алмайды. Сонымен атар ндіріс орындарына жергілікті лт кілдерін кптеп тарту, яни жергіліктендіру (коренизация) саясаты ндірісті те-мте ымбаттатады, азатар жмыс істей алмайды, олар брібір даланы асайды деген кзараста болды. Мндай пікір айтушы топты большевиктер “лыдержавалы шовинистер” деп айыптады.
Осылайша большевиктер социалистік индустрияландыру саясатыны баыттары жнінде пікір айтушылара ртрлі айдар таты. Ал здері белгілеген елді “социалистік индустрияландыру” баытын ешбір атесі жо, толы аяталан саясат деп арастырды. Большевиктер белгілеген индустрияландыру саясатында азастан Одаты шикізатты блшегіне айналуы керек болды. Орталы сынан бл кзарасты осы кезде лкені партия йымыны басшылыына таайындалан Ф. Голощекин де олдады. Республика мірімен млде таныс емес Ф. Голощекин лкені шаруашылы жйесіндегі ерекшелікті мойындамады.
азастанда индустрияландыру саясатын жзеге асыру барысы елді орталы аудандарымен салыстыранда те крделі жадайда жргізілді. Біріншіден, лкені леуметтік-экономикалы дамуы Рессейді орталы аудандарымен салыстыранда артта алан еді. Екіншіден, лкеде соыстан ираан шаруашылытарды айта алпына келтіру шаралары созылып кетті. Яни, ол уаыт жаынан бірінші бесжылдыпен сйкес келді.
Осындай жадайлара арамай большевиктер азастанды бкілодаты клемдегі елді индустрияландыру баытында жетекші орына ойды. азастанды индустрияландыруды е алашы арлыашы Тркістан–Сібір темір жолы болды. Индустриаландыру жылдарында араанды-Балаш, Гурьев –Доссор, Амола-араанды, Жары-Жезазан, Рубцовка-Риддер темір жолдары салынды. лкені индустрияландыру барысында кеес кіметі трлі-тсті металлургия, кмір жне мнай ндіріс орындары мен теміржол саласын одан рі ркендету міндеттерін ойды. Осыан байланысты жаа ндіріс орындарын салу жне жмыс істеп тран ндіріс орындарын айта ру шін тек 1933-34 жылдары 566,6 млн сом аржы блінді. Оны бестен трті ауыр индустрияны дамытуа жмсалды. Оларды ішінде араанды шахталары, Шымкент орасын жне Балхаш мыс орыту зауыттары, Атбе химия комбинаты болды.
Екінші бесжылды кезінде республикада араанды кмір бассейні мен Балаш мыс орыту комбинатын салу жоспарланды. Республиканы сол кездегі экономикалы ресурстары мндай крделі рлыстарды салуа ммкіндік бермейтін еді. Алайда соан арамастан Кеес кіметі бл рылыстарды тез аятау міндетін ойды. араанды кмір ндіріс орындарын да тез арынмен дамыту ажет болды. Себебі трлі-тсті метал ндіру саласын тез дамыту барысы елде кмір німдеріне деген сранысты лайтты. Ал сол кездегі елдегі кмір ндіріс орындары сранысты амтамасыз ете алмады. Осыан байланысты большевиктер ттенше жадайда араанды кмір ндірісіні бар ммкіндіктерін жмылдыруа тырысты.
азастанды индустриаландыру барысында Текелі полиметалл жне Жезазан мыс орыту комбинаттары, скемен орасын-мырыш зауыттары салына бастады. 1933 жылы апан айында Шымкент орасын зауытыны алашы пеші жмыс істеді. Блар азастанда ана емес бкіл ел клеміндегі трлі-тсті металдардарды ндіруші те ірі ндіріс орындары болды. 1939 жылы Шымкент зауыты бкіл Одатаы орытылан орасынны 73,9 процентін берді. Балаш мыс орыту зауыты республикадаы орытылан мысты 51 процентін берді. Осыны брі азастанды трлі-тсті металдар шыарудан ода клемінде 2 орына шыарды.
Мнай ндірісінен де азастан алдыы орына шыты. 1940 жылы мнай ндіруді клемі 700 мы тоннаа жетті. Мнай ндіруден азастан Ода клемінде 3 орына шыты. Эмбі мнай орны игерілді. Саыз жне лсары мнай орындары ашылды.
азастанда химия ндірісі алыптасты. 1933 жылы арашада Атбе химия комбинаты мен Аралсульфат комбинаты да іске осылды. 1928-1940 жж. темір жолдарды суі 50 процентке артып, оны зындыы 6581 км. жетті.
азастан 20-жылдарды аяы мен 30 жылдары, те ыса мерзімде аграрлы елден индустриялы елге айналды. Большевиктер лкені индустрияландыруды те жоары арынмен жргізді. Мысалы: Ода клемінде мнай ндіру 1926-1940 жж. 3 есе кбейсе, азастанда - 5,9 есе кбейді; кмір ндіру Ода бойынша 5,7 есе артса, азастанда ол 77,4 есеге артан; электр уатын ндіру Ода клемінде 23,7 есе артса, азастанда–486 есе артан, яни одаты клемнен 20 еседен арты болан; темір жолдар салу Ода бойынша 1,4 есеге, ал азастанда –3,1 есеге артан.
азастанда индустрияландыруды те ке клемде жне жоары арында жзеге асырылуы инженер-техникалы маман кадрларды ажет етті. сіресе, 1933-1934 жылдары ндіріс орындары мен ауыл шаруашылыы жаа рал-саймандармен, машиналармен амтамасыз етілді. Оларды игеру шін маман кадрлар ажет болды. Бл мселені шешу шін ыса мерзімді курстар, фабрика-зауыт мектептері, техникалы минимум кружоктары ашылды. нерксіп орындары шоырланан алаларда орта мамандандырылан оу орындары ашылды. Жоары дрежедегі маман кадрларды даярлау шін республикада аза мемлекеттік университеті, Тау-металлургия институты сияты алашы жоары оу орындары ашылды. 1933-1937 жылдары жоары оу орындары мен техникумдар 13 мы маман кадрларды даярлады. Сонымен атар республиканы ндіріс орындары шін маман кадрларды Рессейді орталы аудандарындаы жоары оу орындарында даярлады. Алайда айта кететін бір жй, Кеес кіметі те крделі инженер-техникалы маман кадрлар даярлайтын жоары оу орындарын республикада ашпады. Бл мселеде республика орталыа туелді болды.
азастанда ндірілген шикізаттарды дейтін ндіріс орындары салынбады. лкені индустрияландыру барысында нерксіп ндірісіні жрегі болып саналатын машина жасау баыты, оны мынадай жетекші салалары: станок жасау, автомобиль шыару, трактор, ауыл шаруашылыы машиналарын жасау млде амтылмады. Республиканы индустрияландыру тек шикізатты баытта болды.
Осындай сипатта жргізілген лкені индустрияландыру саясатыны аза халы шін зардабы те крделі болды. Біріншіден, лкені экономикалы дстрі толы згерді, нерксіп саласыны ркендетілуі ауыл шаруашылыы німдеріне араанда нерксіп німдері лесіні кбейюіне келді. Екіншіден, ала халы саныны артуына, алаларды урбанизациялануы мен кшеюіне келді. ала халыны жартысы дерлік (47,5 %) 50 мынан астам халы бар алаларда жинаталды. 1928-1939 жж. азастан алалары трындарыны саныны кші-онымны нтижесіндегі механикалы суі 1,8 млн адамнан асты. шіншіден, кші-онымны нтижесінде демографиялы згерістер болды, яни азастан кп лтты республикаа айналды. Большевиктер лкеге жмыса баса лттарды алдыы атарлы кілдерін келді деуге болмайды. Себебі кеес кіметі ртрлі ылмысы шін сотталып, трмеде отырандарды ебегін арзан жмыс кші ретінде пайдаланды. Сонымен атар индустрияландыру саясаты республикада жергілікті лт кілдеріні саныны азаюына да сер етті. Тртіншіден, индустрияландыру саясаты нтижесінде лкедегі лтаралы арым-атынас шиеленісті. Оны себебі Орталытан келінген европалы лт кілдерінен шыан партия, кеес ызметкерлері мен жмысшылар аза ызметкерлері мен жмысшыларына менмендікпен жоарыдан арады. Мндай кзарас туралы фактілерді жаттардан круге болады. Большевиктер, сонымен атар ірі ндіріс орындарынны басшылыына жергілікті лт кілдерін жібермеуге тырысты. Орталы кіметті нсауын блжытпай орындайтын адамдарды орталытан жіберіп отырды.
орыта айтанда, большевиктер индустрияландыру саясатын жзеге асыру нтижесінде лкені экономикалы даму рдісіне толы згеріс келді. Брыны кезеде жетекші орында болан ауыл шаруашылыы, сіресе, кшпелі мал шаруашылыы жне оны німдері рі арай дамытылмай, дадарыса шырады. Оны себебі большевиктік саяси басару жйесі лкені экономикалы дамуыны баытын згертті, яни халы шаруашылыыны жетекші саласы етіп нерксіп ндірісін белгіледі жне оны арынын жеделдетті. Кеес кіметі экономикалы дамуды объективті задылытарын млде жоа шыарды. Халы шаруашылыыны барлы саласы кімшіл-міршіл большевиктік басару дісіне баынышты болды. лкені бл кездегі нерксіп ндірісіні дамуы шын мніндегі индустриялы даму жолымен жргізілмеді. Кеес кіметі республиканы тек шикізат кзі етіп пайдаланды. Сйтіп, большевиктер патшалы Ресейді лкені экономикалы трыдан отарлау саясатын одан рі жаластырды.