Азастанда ауыл шаруашылыын жымдастыру.

Большевиктер 20-шы жылдары ЖЭС-ті за мерізімді саяси стратегия деп есептеді. Сондытан, олар ЖЭС аясында шаруа ожалытарын біртіндеп кооперативтендіру арылы ауыл шаруашылыын социалистік жолмен айта руды кздеді. Шаруалар кооперациясы мемлекеттік трыдан еріксіз кштеу арылы емес, керісінше экономикалы ажеттіліктен туындайтын озалыс болу керек еді.

Алайда, большевиктер аза ауылында леуметтік тесіздікті жою масатында шабынды жне жайылымды жерлерді бліске салды. Ф. Голощекин: “Жайылымды жерді блу деген не?“ дей отырып, бл науана зор екпін беру шін жне з тірегіндегі большевиктерді жігерлендіру шін “Бл кіші азан“ – деді.

азастан Орталы Атару Комитеті-і (ОАК) жне Халы Комиссарлар Кеесі (ХКК) 1926 ж. 20 мамырда “Жерге орналаспай жерді пайдаланатын кшпелі жне жартылай кшпелі аудандарды шабынды жне егістік жерлерін уаытша айта блу туралы” за абылдады. Оан сол кездегі Халы Комиссарлары Кеесіні траасы жне Орталы Атару Комитеті траасы ызметін уаытша атарушы Н. Нрмаов ол ойды. 1927 ж. 3 апанда бл заа ішінара толытыру енгізілді. Онда шабынды жне жайылымды жерлер жан басына арай блінетінін, мндай блініс ммкін болмаан жадайда й басына арай блінетіні туралы атап крсетілді. Бл жмысты жоарыдан жргізу азастанны Егіншілік халы комиссариатына тапсырылды жне бан жоары арын беру шін губерниялы, уездік жне округтік атару комитеттері жанынан ерекше жедел “бестіктер“, ал болысты атару комитеттері мен ауылды кеестер жанынан “штіктер“ йымдастырылды. Конституциялы трыдан мндай засыз рылан бл “бестіктер“ мен “штіктер“ рамдары жергілікті атару комитеттері мен ауылды кеестерде бекітілді. Шабынды жне жайылымды жерлерді блу науанына байланысты рылан бл ттенше жне засыз органдар кеес кіметіні баса да шараларын жзеге асыруда таптырмас діс болды. азастанда большевиктер 1926-1927 жылдары 1250 мы десятина жайылымды жне 1360 мы десятина шабынды жерлерді блді. Блінген шабынды жерді 61,6 %-ін кедейлер, 8,8%-ін ауаттылар алды. Ал жайылымды жерді 59,3% кедейлерге, 31,7% орташалара жне 9% ауатты ожалытара берілді.

Ф.Голощекин алаш “Кіші азан“ ткерісін бір ана леуметтік-саяси науанмен, яни шабынды-жайылымды жне егістік жерлерді айта блумен аятай аламын деген пікірде болды. Большевиктер жерге орналастыру жніндегі бл шара сіресе ауылдаы байа те тиімді болып отыран жерді дстрлі ауымды (рулы) пайдалануды жояды деп есептеді.

Алайда Ф.Голощекин бастаан азастан большевиктеріні аза оамына байланысты жргізген бл шаралары аза ауылында Кеес кіметіні жеісін амтамасы ете алмады. Оны себебі бл реформа алашы кезден-а ате тжырымдара негізделген еді. Біріншіден, азаты дстрлі шаруашылы жйесі саталып отыран жадайда шабынды жне жайылымды жерлерді жй бліске салу еш нтиже бермеді. Екіншіден, шабынды жне жайылымды жерді блуді зі дстрлі егін шаруашылыы жйесіндегі задылытар жетегінде алып ойды, яни шабынды жне жайылымды жерлерді блу шаруа ожалыындаы отбасы мшелеріні санына байланысты жргізілді. Ал азаты дстрлі шаруашылыында, керісінше, жерді малды санына арай иемденді, яни кшпелілер шін жайылыма сраныс мал басыны санына жне оны рамына байланысты болды. шіншіден, жартылай кшпелі аудандардаы жер блінісі нтижесінде жерге ие болан шаруалар шін бл кезеде ол жерлерден келер пайда жо еді. Себебі ауылдаы кедей шаруаларды ожалытары ана емес, тіпті орта шаруа ожалытары да бл кезеде ауыл-шаруашылы рал саймандарына, егетін тым жне т.б. заттара те зру болды. Мысалы, 1928 жылы республикада 1927 жылы есеп бойынша 800 мы аза шаруа ожалытары бар боланы 124 мы те арапайым ебек ралдарына ие болды. Олар 54 мы соа, 0,5 мы тым себетін машина, 13,5 мы шп шабатын шалы, 9,4 мы тырма т.б. Бл ебек ралдары сан жаынан аланда клге таман тамшыдай ана еді жне оны сапасы да те тмен болды. Тіпті леуметтік трыдан келгенде Петропавл округінде еш рал-сайманы жо шаруа ожалыыны млшері 95,5%, ал орта шаруа ожалытары 83,2 % болса, Павлодар округінде 99,45% жне 85,8 5%, ызылорда округінде 72,95% жне 69,15% болан. Шаруашылы ралдарды жетіспеуі, рине, кедей ожалытарын з лесінен бас тартып, блінген жерлерді брыны иесіне айтаруа мжбр етті.

1927 жылы желтосанда ірі бай шаруашылыын тркілеу жніндегі за жобасын зірлейтін арнайы комиссия рылды. 1928 жылы наурызда азастан лкелік комитетіні бюросы ол за жобасын бірнеше рет арап, натылады. Осы жылды тамыз айында лкелік комитет тркілеу науанына тікелей басшылы жасайтын комиссия йымдастырды. Комиссияны траасы болып Е. Ерназаров таайындалды, оны рамына О. Исаев, Н. Нрмаков, Г. Тожанов, О. Жандосов жне т. б. кірді. 1928 жылды 27 тамызында Орталы Атару комитеті мен Халы Комиссарлары Кеесінде тркілеу жніндегі за жобасы абылданды. Республиканы барлы аудандарына тркілеуді ткізу жнінде нсаулар жіберілді.

За бойынша малы, дние-млкі тркіленіп, зі жер аударылуа тиісті ірі байлара: кшпелі аудандарда ірі араа шаанда 400-ден астам малы бар, жартылай кшпелі аудандарда 300-ден астам малы бар, отырышы аудандарда 150-ден астам малы барлар жне брыны слтандар мен хандарды рпатары жатызылды.

1928 жылы тамызды 30-да аза АКСР ХКК-ні “азастанны кшпелі, жартылай кшпелі жне отрышы аудандарын белгілеу туралы” арнайы аулысы абылданып, соан сйкес аудандар белгіленді. Науанды 1928 жылды 1 арашасында аятау жоспарланды, яни бір ай ішінде бітіру керек деп шешті. Кейінірек ол таы 10 кнге зартылды. 1928 жылы 30 тамыздаы аулыа сйкес сонымен атар тркіленгендерді жер аударуа тиісті аудандар да аныталды.

Тркілеуге байланысты декретте сіресе, кшпелі аудандардаы шаруа ожалытарына деген аталды айын болды. Осы кшпелі аудандаыларды малы тркілеу млшерінен аз болан кнні зінде де, егер бл адамдар ауылда ыпалды болса, кеестендіруге ауіпті элемент ретінде жер аударылуа тиіс болды. Тркілеу туралы ереже бойынша жер аударыландарды брі сайлау ыынан айырылды.

Байларды тркілеуді жзеге асыру шін комиссиялар рылды. Укілдер бастаан комиссия мшелері тркілеу барысында кеес кіметіні нсауларын, яни байларды тркілеу туралы ережені рескел брмалады. Ауыл белсенділері жоарыдан келген укілді олдауымен тіпті ауатты адамдарды да ыспаа тсірді.

Республика клемінде барлыы 696 “бай-феодалдар” тркіленді. аза оамында ірі байларды кп болмаанын осы 1928 жылы жргізілген тркілеу барысы мен оны нтижелері крсетіп берді. Алдын-ала жасалан жоспар бойынша кімет жоарыдаы байлардан 225972 бас малды тркілейміз деп міттенген еді. Біра міт аталмады, барлыы 144474 бас мал ана тркіленді: бл белгіленген жоспарды 64%-і ана. Оны себебі алдын-ала жасалынан малды есебі дрыс емес еді. азастан басшылыы кейіннен оны мойындауа мжбр болды. Барлы тркіленген малды 10,2% отрышы аудандардан, 83,3% жартылай кшпелі аудандардан жне 6,5% кшпелі аудандардан еді. Тркіленген малды 118919 басы жеке шаруашылытара (74,3%) жне колхоздара (25,7%) таратылып берілді. Тркіленген малдар негізінде жаадан 292 колхоз рылды.

Кптеген аза партия-кеес айраткерлері тркілеуге арсы шыты. Олар аза оамынны экономикалы дегейіні тмен екенін, сондытан да леуметтік сілкіністерге бармай, ауатты шаруа ожалытарына салы млшерін кбейту шаралары арылы реттеуді сынды. Ал большевиктер болса бл пікірлерге ла аспай, тапты принциптерінен ауытымай, сол масата жету жолында кшпен тркілеу идеясын жзеге асырды. аза байларын тркілеу азастандаы кшпен жымдастыру саясатыны бастамасы болды. Байларды тркілеуден аза кедейлері материалды жаынан да, рухани жаынан да ештее тан жо. Керісінше, байларды малын тркілеу «айыршыланан» ауылдар халыны суіне келді. азастандаы ауатты шаруа ожалытарын тркілеу мал шаруашылыыны даму арынын тежеді.

азастанда большевиктер ауыл шаруашылыын социалистік жолмен айта ру тжірибесінде тркілеу саясатымен шектелмеді. Шаруа ожалытарын біртіндеп, ерікті трде коперативтендіру арылы социалистік ірі ауыл шаруашылы жымына біріктіру туралы 1927 жылы желтосанда ткен партияны ХУ съезіні шешімдерін жзеге асыруа кірісті. Алайда кімет біртіндеп рылып жатан колхоздара материалды жаынан кмекті кшейту шарасыны орнына, керісінше нсаулар беру арылы кштеу дістеріні ке етек алуына жол ашты. Орталы билік колхоз рлысындаы біртіндеп з-бетінше жріп жатан озалысты жоспарлы іс-рекетке ластырды. кімет органдарыны жоспарлаан межелерін партия йымдары да айта талылады, соны нтижесінде жоспарды зі бірнеше рет згерістерге шырады. Ал енді бес жылды жоспарды белгілеу кезінде мемлекеттік жоспарлау комитеті бл жоспардаы санды таы лайтты.

Жергілікті жерлерде жоары басшылы белгілеген межеден асып тсу шін крес басталды. Оны кшеюіне азан революциясыны 12 жылды мерекесіне орай «Правда» газетінде жарияланан Сталинні “лы бетбрыс жылы” деген мааласы трткі болды. Сталин “шаруалар жаппай матау ттып келген жеке меншік туын латырып тастап, жымдастыру релсіне кшуде” деген пікір айтты. Ал 1929 жылы 10-17 арашада ткен Б(б)КП Орталы Комитетіні пленумында Молотов та келесі жылы тек “жымдастырылан облыстар ана емес жымдастырылан республикалар туралы да айтуа болады” деген кзарасты білдірді.

1930 жылы 5 атарда БК(б)П Орталы Комитеті «жымдастыру арыны жне мемлекетті колхоз рылысына кмек шаралары туралы» аулы абылдады. аулыда Орталы комитет жаппай жымдастыруды жзеге асыру шін елді аудандарын ш топа блді: Бірінші топа осы жымдастыруа белгілі млшерде даяр деп есептелінген таза астыты аудандар жатты. Олара Орта жне тменгі Волга, Солтстік Кавказ аудандары кірді. Ол аудандарда шаруа ожалытарын социалистік жолмен айта руды 1931 жылды кктемінде аятау белгіленді; Екінші топа елді Украина, Орталы ара топыраты облыстар, Сібір, Орал, азастанны астыты аудандары жатты. Бл аудандарда жымдастыруды аятау мерзімі бір жыла зартылды, яни шаруа ожалытарын жымдастыруды 1932 жылды кктемінде аятау ажет болды; Елді бкіл баса лкелері мен облыстары шінші топа енді. Бл жерлерде шаруа ожалытарын жымдастыруды 1933 жылды кктемінде, яни бірінші бесжылдыты аяына арай аятау жоспарланды. Кшпелі аза ауылдары осы шінші топа жатызылды.

Алайда азастанда жымдастыру елді баса айматарымен салыстыранда баяу жргізілуі тиіс деген пікірге Ф.И.Голощекин млде осылмады. Ол азастанны кенже дамыан айма екеніне арамай, жымдастыруды жоары арынын матаныш етті. Голощекин Жер халы комиссариатыны комиссары Яковлевке (ол Бкілодаты ауылшаруашылы жымдары кеесіні траасы) жне РКФСР ХКК траасыны орынбасары Т. Рыслова жіберген жеделхатында 1929-1930 жылдары республикада жымдастыруды кшейту шін жоспарды айта араланын, сйтіп 1930 жылды кзіне арай жымдастырумен 350 мы шаруашылыты амтылатынын крсетті. Осыан байланысты бкіл республикадаы жымдастыру жоспары айта аралды.

азастанда 1928 жылы шаруа ожалытарыны тек 2 проценті ана жымдастырылса, 1930 жылы 50 проценті, 1931 жылды азанында 65 проценті жымдастырылды, яни жымдастыру арыны жеделдетілді. 1931 жылы республикадаы 122 ауданны 78 ауданында жымдастырумен 70-тен 100 процентке дейін шаруа ожалытары амтылды.

Шаруа ожалытарын жымдастыруды жеделдетілген арыны кштеп жзеге асырылды. жымдастыруды жзеге асыру барысында еріктілік, оамдастыру принциптері толы брмаланды. жымдастыруа байланысты жргізілген шараларда кімні осы шараа арсы екенін айындау бірінші орына ойылды. Кімде-кім арсы болса, ол тіптен кедей шаруа болса да, тап жауы атарына жатызылды. жымдастырылан шаруашылытара жмыс кші болып саналатын малды ана оамдастыруды орнына, барлы малды тгелдей алу шаралары жргізілді. Кштеу, зорлы-зомбылы крсету арылы жымдастыру шаралары тездетілді. Кштеп жымдастырушылар аза оамындаы дстрлі мал шаруашылыыны ерекшелігін млде еске алмады. “Асыра сілтеу болмасын, аша тя алмасын”, “айдан тапса онан тап, апты тбін а”, “Социализмде сота тартылмаан адам болмайды” деген р да жы рандар елді тбіне жетті.

Алайда жымдастыруды жзеге асыру барысында жіберілген зорлы-зомбылытар Орталы Комитетті 1930 жылы 14 наурызда абылдаан “Колхоз озалысындаы партия баытын брмалаушылыпен крес туралы” аулысында партия баытын брмалау деп ана бааланды. Большевиктік орталы билік ауыл шаруашылыында жргізіліп жатан шараларды брін дрыс деп есептеп, кемшіліктерді жіберіп отырандармен кресу ажет деді. Ол кемшіліктерді жалпы жргізіп отырылан саясатты ателігінен екендігі, яни кіметті шешімдері мен солаай нсаулары нтижесінде болып жатаны мойындалмады.

Кштеп жымдастыру науаны кезінде ауылда леуметтік жіктеу саясаты те жоары арынмен жргізілді. КСРО ОАК мен ХКК-ні 1930 жылы 1 апанда абылдаан “Жаппай жымдастыру аудандарындаы ауыл шаруашылыын социалистік айта руды ныайту жне кулактармен крес шаралары туралы” аулысы негізінде ауатты шаруа ожалытарына арсы ашы террор басталды. Шаруа ожалытарынан бай-кулактарды бліп алып, оларды тап ретінде жою жзеге асырылды. Бай-кулактарды ш топа бліп жазалады. Бірінші топа контрреволюцияшыл белсенділер жатызылды. Ондай топа енген шаруалар бірден ттындалып, оларды ісі сота берілді. Екінші топа ірі кулактар жатызылды. Бл топа енген шаруаларды да бірден стап, солтстікке немесе жаппай жымдастыру аудандарынан алыс аудандара жер аударды. Ал, шінші топа кулактар отбасылары жатты. Оларды сол жымдастыру аудандарындаы колхоздар блген жерлерге оныстандырды.

Енді осы шараларды жзеге асырылуы барысында жазалануа белгіленген топтармен атар сол кім шыарылып, жазаа тартыландар арасында орташалар, тіптен кедейлер де болан. 1928-1929 жылдарда бай-кулактар есебіне алынып жазаа тартыландар, яни удаланандар есебі 54 625 болды. 1931 жылы 5500 шаруа бай-кулак ретінде аласталды. Ал енді 1928 жылы тркілеу кезіндегі аза оамындаы бай-феодалдар саны тек 696 ана боланын ескерсек, бларды да кімдер екені белгілі. Бл сандарды наты деп айту иын, себебі жауапа тартатын органдарды саны те кп болды. Мысалы, 1932 жылы Юстиция Халы Комиссары зіні те пия хатында барлы жауапа тартыландарды бар боланы 37,3 проценті кулактар екенін, ал аланы атардаы ебекшілер екенін мойындаан.

Кштеп жымдастыру саясаты халыты наразылыын тудырды. Сол жылдары лке басшыларыны Сталинге жазан хаттары аза даласында осы наразылыты те зор клем аланын, Алтайдан Маыстауа дейінгі айматы тгел амтыанын, бл туралы Кеес кіметі басшыларыны хабардар боланын крсетеді. Бір ана 1929 жылды зінде азастанда 30-дан астам лкенді-кішілі халы наразылыы болды. Оларды ішінде те ке клемде болан ктерілістерге Татакпір, Бостанды, Батпаара ктерілістері жатады. 1929-1930 жылдар аралыындаы ыс айларында наразылы те кшті ршіді. Ол туралы Ф. Голощекин Сталинге хабарлауа мжбр болды. 1929-31 жж. лкеде барлыы 372 ктеріліс болып, олара 80 мыдай адам атысты. Большевиктер бл наразылытарды негізгі себебін байлар мен дін басыларыны кеес кіметіне арсы халыты йымдастыруынан деп крсетті. Кеес кіметі бл ктерілістерді скери кшпен басып жаншыды.

Кеес кіметі сонымен атар кшпелі жне жартылай кшпелі аза ожалытарын жаппай отырышылыа кшіріп, брын болмаан леуметтік тжірибеге жол берді. Мны бірден-бір себебі асты мселесін крделендірген гипердинамикалы индустриалды даму жоспары болды. ндірісте істейтін миллиондаан жмысшылар мен ызметкерлерді тамапен амтамасыз ету міндеті трды. Ал азастанда астыты аудандарды лайту мселесі егін егуге олайлы жерлерді жайылыма пайдаланып отыран кшпелі шаруашылыпен арама-айшы келді. Міне, осы кезде кшпелі жне жартылай кшпелі аза ожалытарын жаппай отырышылыа кшіру жзеге асырылды жне ол жымдастырумен атар жрді. Отырышылыа кшетін азатарды ймен амтамасыз ету мселесі те ажет жне бірінші тран міндет деп санамады. Керісінше оларды з киіз йлерін пайдалануа болады деп есептеді.

Большевиктер жргізген кштеп жымдастыру мен солаай отырышыландыру саясаты аза ауылына лкен соы болды. сіресе, мал шаруашылыы атты кйзеліске шырады. жымдастыру мен отырышыландыру кезінде дстрлі мал шаруашылыыны ерекшелігі есепке алынбай, тгел ауымдастырылан мал шыына шырады. Сонымен атар, малды кп блігі кіметті ет салыын орындауа жмсалды. О. Исаев азастан лкелік комитетіні YІ Пленумында 1929 жылы азастанда 40 млн. бас мал боланын, содан 1933 жылы 4 млн. ана мал аланын мойындауа мжбр болды.

жымдастыру саясатыны зардаптары аза халыны басына лкен апат келді. Кшпен жымдастырылан жне материалды жаынан те лсіз шаруашылытар кйзеліске шырап, нтижесінде 1932-33 жылдары халы аштыа шырады. Сол кездегі мліметтерге араанда ашты жайлаан аудандарда халы баудай тсіп ырылан. Аштытан лген адамдарды жинап, кмуге ммкіндік болмаан. Аштыты салдарынан адам етін жеу фактілері де те кп болан. Осындай жантршігерлік кріністер туралы мліметтерді зерттеушілер туелсіздік аланнан кейін архив ойнауынан алып жариялады. Аштыа шыраан азатар босын болып, елден шет айматара дере кшті. азастаннан шет айматара кеткен аза босындарыны ауыр да жанкешті трмысы туралы да деректер жеткілікті. Зерттеушілер 1930-1932 жылдары шетелге кеткен азатар санын, айтып келгендерді шыарып тастаанда 1,3 млн. адама жеткізеді.

азатарды аштытан ырылуы жне шет айматара дере кшуі нтижесінде халы саны крт азайды, яни демографиялы апата келді. Мысалы, 1937 жылды басында халы шаруашылыы есебіні бастыы М. Саматовты Л. Мирзояна берген мліметі бойынша 1930 жылды 1 маусымы мен 1933 жылды 1 маусымы аралыында халы саны 2 есеге кеміген.

аза халыны ауыр жадайын ызыл крест жне ызыл жарты ай оамыны баяндама хаттарынан жне Ресейді басшы мемлекет айраткері ретінде жергілікті жерлерден Мскеуге келіп тсіп жатан баса да мліметтерден хабардар болан Т. Рыслов, кп кешікпей-а Сталинге хат жазады. Аштыа байланысты жоары партия мен кімет басшыларына жазылан хаттар атарын О. Исаевті жне “Бесеуді хаты” толытырады.

Ауыл шаруашылыын кштеп жымдастыруды осындай зардаптары сталиндік басшылыты біраз сескендірді. 1932 ж. 17 ыркйекте “Ауыл шаруашылыы туралы” аулы абылданып, азастан мал шаруашылыындаы “кемшіліктерді тзеу” баыты белгіленеді. Алайда аулы лкелік комитетті жргізген саясатын айыптамады, тіпті, ол аулыда ашты туралы бір сз жо. аулы егіншілік аудандарында жеке меншікте 2-3 бас сиыр, 10-20 бас ой, ал мал шаруашылыы аудандарында 100 бас ой, 8-10 бас ірі ара, 3-5 тйе, 8-10 жылыа дейін стауа рсат берді. азастанда 624 ферма таратылды. Жойылан товарлы фермалардан 216370 бас мал колхозшыларды зіндік шаруашылытарына пайдалануа берілді. Колхоздар мен совхоздардан 680 мы бас мал шаруаларды жеке меншігіне сатылды.

Екінші бесжылды жоспарды орындау кезінде, яни 1933-37 жылдары Кеес кіметі ауыл шаруашылыында жымдастыруды аятау, ауыл шаруашылыын айта ру, колхоздарды йымды-шаруашылы жаынан ныайту міндеттерін белгіледі. Бл шараларды жзеге асыру шін большевиктік партия республика ауыл шаруашылыын саяси ныайту ажет деп, колхоздар жанынан саяси блімдер рды. 1935 жылы кімет колхоздара жерді мгі пайдалануа берді. Осы жылы ТОЗ-дардан ауылшаруашылы артельдеріне кшіру басталды да, 1937 жылы бл процесс толы аяталды.

Алайда, бл жргізілген шаралар колхоздарды ныайта алмады. Ауылшаруашылы ндірісіні німділігін арттырып, мал шаруашылыын ркендете алмады. Керісінше ауылшаруашылы артельдеріні жер пайдалану тртібін бзу орын алды. Колхозшылар тарапынан колхоз меншігіндегі жерлерден й маындаы жерлерді кеейту ке рістеді. й маындаы жерлерді кеейту кптеген колхоз мшелеріні кохоз ісіне деген селостыын кшейтті. Осыан байланысты кеес кіметі колхоз жерлерін тиімді иелену мселесін ктеруге мжбр болды. Колхоздарды одан рі ныайту шарасыны бір блшегі ретінде ауылшаруашылыы артелдеріні тртібін бзушылара арсы кресті бастады. й маындаы жерлерді лшеп, арты жерлерді колхоза айтарды.

Большевиктер шаруашылыа тікелей араласуды тотатпады. Мал шаруашылыыны артта алуын тікелей араласу жолымен шешуді кздеді. 1939 жылы 8 шілдеде БК(б)П Орталы комитеті “Колхоздарда оамды малды дамыту шаралары туралы” аулы абылдайды. Осы аулыда колхоздарда екі-ш товарлы фермалар (оны ішінде біреуі ірі ара мал, екіншісі ой немесе баса тліктен) ру белгіленеді. Осыан орай колхоздардар мал санын арттыруа ынталанады деген есеппен жаа ет ткізу жйесін белгілейді. Алайда, бл негізінен колхоздарды кштеп малды стауа тиімсіз трлерін дамытуа итермелеген шаралар болды. Колхоздарды еріктілігі шектелді, кімшілік басару жйесі одан рі кш алды.

Сонымен, Кеес кіметіні ауыл шаруашылыын социалистік жолмен айта ру жолында жргізген шаралары тиімді нтиже бермеді. Керісінше, бл реформалар шаруаларды ебекке деген ынтасын жойды. Соан арамай большевиктер ауыл шаруашылыын социалистік жолмен ала арай дамыту масатында ыли ртрлі жаа шаралар жргізіп отырды.