Оамды-саяси мір.

 

лкені оамды-саяси міріне баыт-бадар берген бірінші бкілазаты партия конференциясы 1921 ж. маусымда болды. Ол елдегі экономикалы жадаймен атар оамды-саяси мірді мселелерін арастырып, ауылда социалистік рлысты жзеге асыруды міндеттеді. Осы міндетті жзеге асыру шін е алдымен кеестерді ру мселесін ола алды. 1921 жылы азастан Орталы Атару Комитеті кеестерге сайлау ережесін бекітті. Осы ереже бойынша селолы, ауылды жне алалы кеес депутаттарыны мерзімі 6 ай болды. Губерниялы, уездік жне болысты атару комитеттері 6 айа, ал ОАК-ті - 1 жыла сайланды. Кеестердегі халы кілдеріні нормаларын кбейтті. 150 трындары бар ауылдарда кеестер рылды, яни 50 трына бір депутат сйкес келді. Брын кеестер 300 трындары бар ауылдарда рылуа тиіс еді.

Республикадаы кеес кіметін ру рдісі те иын жадайда жрді. Большевиктер шін капиталистік елдер оршауында трып социализмді экономикасы артта алан елде жзеге асыру те крделі болды. Сонымен атар социализм идеясы аза оамына жат еді. Соан арамай Кеес кіметі ттас Ресей аумаындаы халытарды біріктіруге кш салды. Ресейдегі халытарды біріктіру мселесі партияны Орталы комитетінде талыланды. Бл мселе бойынша екі пікір болды. Сталин «автономизация» идеясын сынды, яни барлы лттарды, барлы кеестік респубикаларды РКФСР рамына автономия ында ендіру. Ленин кеестік республикалар одаын руды сынды. 1922 жылы Орталы комитетті азан пленумында Украина, Белоруссия, Закавказ республикалары жне РКФСР арасында КСРО ру жнінде келісім жасау ажет деп аулы абылдады. 1922 жылы 30 желтосанда Мскеуде КСРО Кеестеріні бірінші съезі болды. Съезд КСРО рыландыы туралы декларацияны жне одаты келісімді абылдады. Съезд е жоары за шыарушы орган КСРО ОАК сайлады. азастан КСРО рамына РКФСР рамындаы автономиялы республика болып енді.

Алайда, республиканы оамды-саяси міріндегі толаы жеткен мселелерді шеше алатын, жергілікті халыа тсінікті жне де жаын кеестік мемлекеттік аппарат ру те иын болды. Жаа кеестік кімшілік аппаратына жмыса тартуа жарайтын, жергілікті халы арасынан шыан, даярлыы бар адамдар те аз болды. кімшілік орындарындаы европалы лт кілдеріні кбісі шовинистік пиылдаы ызметкерлер болды. Олар жаа билікті жергілікті халыты талап-тілегіне, м-мтажына сай жмыс істеуін амтамасыз етпеді.

Кеес кіметі кімшілік басару орындарын жергіліктендіру- азатандыру саясатын жзеге асыруды ола алды. Алашы кезде Кеес кіметі амалсыздан Алаш зиялыларын лкедегі кеестік ызметтерге пайдалануа мжбр болды. Себебі аза зиялы ауымыны басым блігі алашордалытар болды. Сондытан да большевиктерді брыны партиялылыы мен саяси белсенділігін есепке ала отырып, кптеген зиялыларды жмыса тартуына тура келді.

Кеес кіметіні алашы жылдарында жергіліктендіру шаралары кеес жне партия аппараттарында азатарды лесін кбейту трінде крініс берді. Алайда, азастана Ф. Голощекинні басшы болып келуіне байланысты оны сипаты згерді. Ол жергіліктендіруді брын едуір ауым алып келген аза лтыны кілділігі туралы мселені орнына аза барасыны зін кеестендіру мселесіне айналдырды. Яни, азастанны жаа басшысы азатандыру саясатын лтты мнінен біржолата айырып, оны тапты арнадаы кеестендіру шараларына осып жіберді.

аза АКСР-ні ОАК-ті аза жне орыс тілдерін пайдалану тртібі туралы декрет абылдады. Декретте кеес кіметіні за жаттарын екі тілде жариялау, жоарыдан тменге дейін екі тілде атынас жасау міндеттері белгіленді. Осыан орай азастан кіметі барлы халы комиссарлары мен ОАК-ні мшелеріне аза тілін жедел игеруге кірісуді сынды. 1923 жылы 22 арашада “Іс ааздарын аза тілінде жргізу туралы” жаа декрет абылданып, барлы облыстар мен кейбір уездерде 1924 жылды 1 атарынан іс-ааздарын аза тілінде жргізуді сынды. Бл науан кптеген жерлерде азатарды орыс тілінен млде хабарсыздыынан, ал партия жне кеес ызметіндегі европалы лт кілдеріні азатардан млде ошауланып аландыынан, Кеес кіметіні амалсыздан жргізген шарасы еді. ОАК-ті мен Халы Комиссарлар Кеесіні аулысымен іс ааздарын аза тілінде жргізуге кшіруді соы мерзімі 1927 жылды 1 азаны болып белгіленді.

Кеес кіметі лкеде сауатсыздыты жою, яни лке трындарды сауатын ашу мселесін ктерді. сіресе, ол кіметті 1929 жылы “Сауатсыздыты жою жніндегі жмыс туралы” аулысынан кейін ке рістеді. Алайда, сауатсыздыты жою шаралары аржы тапшылыы, малімдерді, оулытар мен оу ралдарыны жетіспеуі сияты лкен иыншылытара тап болды.

Жастара білім беруді жасарту шін мектептер ашу ісі ола алынды. 1928/29 оу жылында 4397 бастауыш, 142 жетіжылды, 29 екінші сатыдаы мектептер жмыс істеді. Білім беру саласында лтты мектептер жйесі алыптаса бастады. 1927 жылы аза мектептеріні саны 1600 болды. Алайда осы мектептерді ішінде мектеп йі барлар саны 40-а зер жетті. YІ партия конференциясында мектептерді кбі тек ааз жзінде екені, ауылдаы мектептерді йі жо, йі болса орындытары жо, орындытары болса оулытары жо екені атап крсетілді. Соан арамастан мектеп жасындаы балаларды оуа тарту жмыстары жргізілді. 1935 жылы мектеп жасындаы балаларды 91% оуа тартылды. 1935/36 оу жылында алаш рет 11 аза баласы орта мектепті бітірді.

Кеес кіметі азастанда ылымды алыптастыру мселесімен де айналысты. Алашы ылыми-зерттеу мекемелері: 1922 жылы – Денсаулы халкомыны асынан лкелік химия-бактериологиялы лабораториясы, 1924 жылы - лкелік сімдікті орау станциясы, 1925 жылы - санитарлы-бактериологиялы институты ашылды. 1932 жылы азастанда 12 ылыми-зерттеу институттары, 15 тжірибе станциялары, 186 лабораториялар мен т.б ылыми орталытар жмыс істеді. Осы кезде КСРО А-ны азастанды базасы рылып, 1938 жылы КСРО А-ны филиалына айналды. Геология жне биология ылымдарын нтижелері бкілодаты клемде танымал болды.

20-30 жылдары Ж.Аймауытов, А.Байтрсынов, М.Жмабаев, Ш. дайбердиев шыармалары ке клемде пайдаланылды. Аын М. Жмабаевты замандастары те жоары баалаан. Оны поэззиясы зіні нзіктігімен, жаашылдыымен, адам жаныны тазалыы мен слулыын тере мегергендігімен ерекшеленді. М.Жмабаев зіні шыармаларында жалпы адамзатты ндылытарды, зіні жеріне, еліне деген сйіспеншілікті жырлады.

Кеес кіметі лтты дебиетті орнына кеестік дебиет пен нерді алыптасуына жадай жасады. Осы кезде социалистік дебиетті негізі аланды. С. Сейфуллин, С. Торайыров, Б. Майлин, И. Жансгіров, М. уезов, С. Мханов, . Мсірепов, Т. Жароков, . Орманов жне т. б. кеестік аза прозасы мен поэззиясыны крнекті кілдері алыптасты.

1926 жылы ксіби театр неріні алашы арлыашы аза драма театры ашылды. Оны . ашаубаев, . уанышбаев, С. ожамлов, Е. мірзаов, . Жандарбеков сияты, кейін аза театр неріні майталмандары боландар йымдастырды. нші .ашаубаев Париж, Франкфурт-на-Майне сияты Европаны ірі алаларыны концерт залдарында з нерін крсетті. Соыс арсаында республикада аза мемлекеттік академиялы драма театры, республикалы орыс драма театры, аза мемлекеттік опера жне балет театры, лт аспаптар оркестрі, симфониялы оркестр, республикалы уырша театры жмыс істеді.

Алайда, Кеес кіметі тапты мддені лтты мддеден жоары ойды. Жалпы мдениетті екіге блді: буржуазиялы жне пролетарлы. Сондытан да аза халыны алыптасан дстрлі мдени мралары, ескі феодалды рлысты алдытары деп, лтты санадан аластатылды. Сонымен бірге халыты тарихи санасын жоюа баытталан шараны бірі 20-шы жылдарды аяында асырлар бойы пайдаланып келген араб алфавитін латына ауыстыру, сосын оны 1940 жылы кириллицаа ауыстыру болды. Соны нтижесінде бір рпаты ана мырында азатар зіні тл жазуымен дниеге келген лтты рухани мдениетті жетістіктерінен айырылды. Бл жргізілген шараларды брі де большевиктік тртіпті кшейгенін, кімшіл-міршіл жйені толы орныанын крсетеді.

Большевиктер партиясы демократиялы мемлекет рамыз, лт мселесін лттарды зін-зі билеу принциптерімен шешеміз деп клгірсігенімен, шын мнінде, олар партияны ыпалын арттыра отырып, бір орталыа баынан мемлекет рды.Большевиктер ран аза автономиясы дербес автономиялы республика атананымен, Ресейді блінбес блшегі болды. лкені басару мселесі жергілікті лт кілдеріні олына толы берілмеді. Шын мнінде, бл азастанды кеестік саяси отарлау еді.

Большевиктерді лтты айматарда жргізіп отыран саясатын ашы айыптап, оны бет пердесін айындаан М. Шоай болды. Ол XX асырдаы аза саяси эмиграциясыны тарихын бастаушы болды. Эмиграция сзіні маынасы экономикалы, саяси жне діни себептерге байланысты з еркімен немесе еріксіз баса мемлекетке оныс аударуды крсетеді. Тркістан саяси эмиграциясы тарихи крініс ретінде 1917 жылы Ресейдегі революциялы сілкіністер нтижесінде пайда болды. оан автономиясы уылан со М. Шоай Францияа оныс аударады. Онда ол Парижді “Дни”, “Последние новости“ газеттерінде Тркістандаы ішкі саяси жадайа талдау жасаан маалаларын жариялайды. 1929-39 жылдары ол “Яш Туркестан“ журналын (117 нмірі жары крді) шыарып, оны беттерінде кеестік Тркістан мен дние жзіндегі оиалара ке сыни талдау жасайды.

Большевиктерді елде кеес кіметін орнату жолдары мен леуметтік саладаы социалистік айта ру саясаты аза зиялыларыны арсылыын туызды. Алайда, осы социалистік айта ру саясатын жзеге асыру шін белгіленген реформаларды пікір-талас негізінде талылап, оларды дрыс-брыстыын анытауды орнына партия басшылары, з кзарастарын білдірген аза партия жне кеес айраткерлерін айыптады. лкедегі жалпы большевиктік айыптау жне уындау саясатыны е алашысы трікшілдікті айыптау болды. 1920 жылды 20-26 атарында Ташкент аласында Тркістан коммунистік партиясыны конференциясы теді. Онда мсылмандар бюросыны траасы Т.Рыслов “лт мселесі жне лтты коммунистік секциялар” туралы баяндама жасады. Онда Тркістан республикасында Ресейден тбірлі айырмашылыы бар лт саясатын жргізу шін е алдымен негізі берік саяси йым ру ажеттілігі туралы айтылды. Конференция Т. Рыслов сынысымен жаа саяси йымды “Трік халытарыны коммунистік партиясы” деп атауа шешім абылдады. Т. Рысловты трікшілдік идеяны жзеге асырудаы е батыл адамы Мсбюроны ттенше ІІІ конференциясында (1920 жылы 25 атар) “Тркістан автономиялылыы туралы” тезистерін абылдау болды. Т. Рысловты Трік республикасын ру туралы идеясы келешектегі трік мемлекеттеріні конфедерациясын руа апаратын жол еді. 1917 жылы Тркістан (оан) автономиясын йымдастыран Мстафа Шоайды арманы да осындай конфедерациялы мемлекет ру еді. Алайда, большевиктер Т.Рысловты “Трік республикасын ру” туралы идеясына арсы шыып, лтшыл деп айыптады.

Сталин басшылыымен аза зиялыларына таылан айыптау айдарлары “лтшылдыпен” шектелмеді. Сонымен атар аза байларын тркілеу саясатын олдамай, керісінше аза оамы сілкіністен грі кмекке зру деген кзарастаы аза айраткерлеріні пікірлерін айыптау ке етек алды. 1929 жылы партиялы штіктер арыз айту бюросыны ызметін кшейтіп, барлы салада партия нсауымен “ошыл жне солшыл оппортунистік уклонмен” кресу жмыстарын те арынды трде жргізді. 7 партия конференциясында “солшыл жалауды тасасына жиі-жиі жасырынатын ошыл-байшыл аым делінетінмен” кресуге партия йымдарын шаырады. азастанда “ошыл аыма” Голощекинні ауылда ”Кіші азан” ткерісі ажет деген пікіріне арсы шыан С. Сдуаасов жне оны пікірлестері жатызылды.

Ал енді азастанда аза кеес жне партия айраткерлерін троцкизмге айыптау Троцкийді 1928 жылы Алматыа жер аударылуына байланысты деуге болады. Алайда троцкистік оппозицияа аза айраткерлерін жатызу кілге млде онымсыз еді. Себебі, азастанды саяси айраткерлер троцкизм трма лі толы марксизм-ленинизм идеяларын толы мегермеген еді. Осыан арамастан 7-партия конференциясында С. Сдуаасов, Слтанбеков жне Мстамбаевтар “троцкистік оппозицияны тірегіне топтасан негізгі ядро” ретінде айыпталды.

аза зиялыларына арсы баытталан айыптауларды ішінде большевиктерді Алаш зиялыларына арсы баытталан кресі е атал жне ымырасыз болды. Егерде 1920 жылдарды орта кезіне дейін большевиктер Алаш зиялыларына арсы кресте ртрлі айыптаулармен ана шектелсе, одан кейінгі кезеде ол те-мте атал жаппай саяси уына ласты. Алаш зиялыларына арсы кресті жандануына 1925 жылы 29 мамырда Сталинні аза лкелік партия комитетіні бюросына лкелік “А жол” газетіні станан баытын айыптап арнайы жазан хаты себеп болды. Ол хатта газет бетіндегі жарияланан маалаларды бл кезде шет елде эммиграцияда жрген М. Шоайды ойымен “ндес жне пікірлес екенін, яни алашордашыл, лшыл идеяларды жаыртатыны” атап крсетілді. Сондай-а алдаы уаытта осындай кзарастаы партияда жо зиялы ауым кілдерін жастарды трбиелеуге жібермеу ескертілді. Кп кешікпей-а, 1926 жылы болан партия конференциясында Ф. Голощекин басында А. Байтрсынов, . Бкейханов, М. Дулатов сияты аза зиялылары тран лтты озалысты “реакцияшыл, тіптен контрреволюцияшыл” деп баалады.

Кеес кіметіні лкедегі ртрлі айыптау науаны жаппай саяси уын-сргінге ласты. уын-сргінді йымдастыру кезеі 1920 жылдарды аяы мен 1930 жылдарды ортасы болды. Большевиктерді Алаш зиялыларына арсы саяси уынды бастауыны негізгі себебіне тоталса, ол мынандай жадайа байланысты болды. Большевиктер ірі байларды тркілеуге байланысты бас ктерулерді йымдастырушылар деп аза интеллигенциясын айыптап, олара арсы шабуылды бастады. Соны нтижесінде 1928-шы жылды аяында азаты ірі аартушылары, дебиетшілері, ртрлі саладаы зиялылары жне Алашорда айраткерлері А. Байтрсынов, М. Жмабаев, М. Дулатов, Ж. Аймауытов, Х. Габбасов жне т.б., барлыы 44 адам уындалып, ттындалды.

1930 жылды ыркйек азан айларында лтты интеллингенцияны екінші бір тобы (40 - а жуы адам), рамында Х. жне Ж. Досмхамедовтер, М. Тынышпаев, Ж. Апаев, . Ермеков жне зге де зиялы ауым кілдері бар, ттындалды. Кп кешікпей оларды 15-і (Х. жне Ж. Досмхамедовтер, М. Тынышпаев, Ж. Апаев, К. Кемегеров жне басалары) Ресейді Орталы ара топыраты ауданына жер аударылды. Мндай іс-рекеттерді барлыы большевиктерді здеріне идеялы жаынан арсылы крсете алатын зиялылардан тылу жолы екенін байатады.

Болшевиктік тртіп ныайан сайын оамды мірді толы баылауа алу кшейді. 1930 жылдарды ортасындаы оам мшелеріне арсы йымдастырылан уын-сргін-репрессия саясатын жаппай халыа арсы баытталан террор деуге болады. Жаппай уын-сргінді йымдастыру шін большевиктер социализм жеісі кш алан сайын тап кресі шиеленіседі деген тжырымды желеу етті. Елді жаулардан тазарту процесі кезінде большевиктер неше трлі “террористік йымдарды” бетін ашты. р трлі ыспа пен ысым жасау нтижесінде террористік йым мшелері здеріні кнларын мойындап шыа келді. Мысалы, 1936 жылы тамызда троцкистік-зиновьевтік террористік орталы жнінде ашы процесс болды. Бл іс бойынша Г. Е. Зиновьев, Б. Каменев, Г. Е. Евдокимов, барлыы 16 адам жауапа тартылды. Жауапа тартыландара С. М. Кировты лтіруді йымдастырды жне оны жзеге асырды, Сталинні міріне астанды даярлады, диверсия, шпионды рекет жасады деген кінлар таылды.

Жаппай репрессия толыны азастанды да амтыды. азастанда бір жылды ішінде ш іс арастырылды. Олар ржар, Пресновка жне араандыдаы “контрреволюциялы лшыл-фашистік залалды йымдарды” істері болды. Е алашы іс араандыдаы сот ісі болды. Ондаы айыпталушылар тізімінде округтік партия йымыны хатшысы М. Гатаулин, мшелері А. Асылбеков, Н. Нрсейітов болды. Оларды негізгі кінсі – батылдылыы мен принципшілдігі. Сонымен атар Гатаулин 1932 жылы Сталинге жазылан “Бесеуді хаты” авторларыны біреуі болып табылады. Олар 1937 жылы арашада ткен сот процесінде здеріні “Мскеудегі “троцкистік орталыпен” алай байланыс орнатып, оларды тапсырмасын азастанда алай жзеге асырандарын” мойындады.

Кейін халы жауларын тсті металлургиядан, темір жол транспортынан, жерхалкомынан, байланысхалкомынан жне т. б. жерлерден анытап, жауапа тарта бастады. Партия кеес айраткерлеріні тізімін Н. Нрмаов (БОАК президиумыны жауапты ызметкері), Т. Рыслов (РКФСР ХКК траасыны орынбасары) Мскеуде сталып бастаса, кейін ол тізімді араанды облысты атару комитетіні траасы А. Асылбеков, араанды облысты партия комитетіні екінші хатшысы Н. Нрсейітов жаластырды. лкені партия жне кеес ызметкерлерін айыптап жауапа тарту шаралары нтижесінде крнекті айраткерлер: К. Сарымолдаев, У. Клымбетов, Г. Тожанов, А. Лекеров, А. Розыбакиев, Ж. Садвакасов, И. рамысов жне т.б. сталып ату жазасына немесе лагерлерге за мерізімге айдалды.

Тіпті орталыта не болып жатанын білмейтіндер таылан айыптарды еш длелсіздігіне арамай жазаланды. Мселен, 1938 жылы 27 атарда Отстік азастан облысындаы Сайрамды бес азамат “Киров жолдаса астанды жасаушылармен ауыз жаласан саяси ылмыскерлер” болып шыады. Жауап алу барысында Сайрамда “буржуазияшыл-лтшыл топты” 12 мшесі аныталып, ол топ “облысты йыммен”, облыс “республикалы топпен байланысты”, ал оларды барлыы “Мскеумен тоысты” деген орытынды жасалады жне штікті шешімімен “ылмыскерлер” атылады.

Тергеу ісіні материалдары крсеткендей айыпталушылара байланысты ылмысты-процессуалды кодекс дрекі брмаланан. Оны брмалананын тмендегідей длелдер крсетеді: тергеу жмысы ылмысты іс озау туралы аулысыз жргізілген жне айыпталушылар ешбір негізсіз жне прокурорды рсатынсыз амалан. Айыпталушыдан жауап алдын ала кінлі адам ретіндегі кзарас трысынан алынан жне кптеген айыпталушылара ешбір белгілі кін таылмай, олар айлап тергеусіз ОГПУ-ді трмелерінде жатан. Ал тергеу аяталан со айыпталушылар тергеу материалдарымен таныстырылмаан. Айыпталушылар ораушы пайдалану ыынан айырылан. Іс осындай дегейде, ешбір бекітілусіз, сот емес органдара жіберілген жне олар сырттан кім шыаран.

Жаппай репрессия саясаты нтижесінде аза халыны е тадаулы азаматтары, тіпті, оларды ішінде кеес кіметін орнатуа атысан А. Айтиев, С. Араншеев, Т. Рыслов, Н. Сырабеков сияты айраткерлер де атылып кетті.

Жалпы сталиндік уын-сргін клемі лі толы анытала ойан жо. Кей деректерде 1937-1938 жылдары азастандытарды 44 мыы трмелерге тсіп, 22 мыы атылды десе, баса деректер 1930-50 жылдары 100 мынан астам адам репрессияа шырады, оны ішінде 20 мынан астамы атыланын айтады.

Большевиктік жаппай репрессия саясаты кезінде жекелеген адамдар ана емес, кішігірім халытар да уын-сргінге шырап, жазысыз жапа шекті. Ондай жапа шеккен халыа корейлер жатады. азастанды корейлерді негізгі блігі кезінде иыр Шыыс лкесінен жер аударылды. Оларды жер аударылу себептерін КСРО ХКК-і мен БК(б)П Орталы комитеті бірігіп шыаран “Корей халын иыр Шыыс лкесіні шекаралы аудандарынан кшіру туралы” аулысы бір ауыз сзбен: “иыр Шыыс лкесіне жапон шпионажыны еніп кетуіне жол бермеу масатында…” – деп жауап береді. аулыда олара здерімен бірге заттарын, дние-мліктерін ала кетуге рсат етілді. Тіпті, олара шет елге кетуді алайтындара кедергі жасамау, шекарадан туді оайлату тртібіне жол беру ажеттілігін де крсетті. Кшкенде алдырып кетуге мжбр болан дние-млікті жне егіс алабыны шыынын олара айтару шарасы да атап крсетілді. Алайда айтыландар тек сз жзінде алды. Кшкен корейлер тек киім-кешек пен азы-тліктерін ана алып шыа алды. Олар сонымен бірге шекара скерлеріні жне НКВД-ні тікелей баылауында болды. Корейлер азастана келген со да кдікті саналып, баылауа алынды жне уын-сргінге шырады.

азастан картасында Карлаг деген ерекше тртіптегі араанды ебекпен тзеу лагері пайда болды. Тоталитарлы тртіп туындатан таы бір лагер – Алжир деп аталды. Жаппай репрессияа шыраандарды от-басы да уындалды. Алжир лагерінде осы уына шыраандарды йелдері за жылдар бойы мерзімдерін теп отыруа мжбр болды. Кеес кіметі жргізген уын-сргін саясаты нтижесінде осы уына шыраандарды орналастырып, оларды баылайтын басару органы ГУЛАГ пайда болды.

Елдегі осындай уын-сргін мен орыныш кш алып тран жадайда КСРО жаа Конституциясыны жобасы талыланып, 1936 жылы 5 желтосанда абылданды. Конституция елде социализм орнаанын жария етті. КСРО жаа Конституциясы одатас республикалар санын кбейту ммкіндігін арттырды. Соан сйкес Закавказ республикасы таратылды. Азербайжан, Армян, Грузин республикалары енді КСРО рамына тікелей енді. аза жне ырыз автономиялы республикалары одатас республикалара айналды. аза республикасыны статусыны згеруіне байланысты жаа Конституция жасау ажет болды. 1937 жылы 3 апанда жаа Конституция жобасын азОАК-ні Президиумы олдады. 1937 жылы 21-26 наурызда Алматыда азастан кеестеріні X съезі тті. 1937 жылы 26 наурызда съезд аза КСР-ны Конституциясын бекітті. Мемлекеттік билікті е жоары органы трт жыла сайланатын аза КСР Жоары Кеесі болды. Жоары Кеес зіні Президиумын сайлады жне республика кіметі - Халы Комиссарлар Кеесін (ХКК) рды. Конституцияда республика территориясыны ттастыы негізделді. аза КСР-ны рбір азаматы КСРО азаматы болып табылды.

Сонымен, орыта айтанда, 20 жылдарды аяы мен 30 жылдары кімшіл-міршіл большевиктік тртіп оамды-саяси мірді барлы саласында стем болды. сіресе, азастанда бл тртіпті те сынсыз, атыгез формалары жымдастыру мен 1937-1938 жылдардаы саяси репрессия кезедерінде кш алды. Кеес кіметі, яни халыты кіметі, сол халыты зіне арсы уын-сргінді йымдастырып, жазысыз ату-асу жазаларын олданды. Елде большевиктер басшылыымен халыа арсы жаппай “лкен террор” йымдастырылды.