Азастандытарды майдандаы ерліктері
30-шы жылдардаы лемдік дадарыс кптеген мемлекеттерді экономикалы, леуметтік жне халыаралы атынастарын шиеленістірді. Бл жадай лемдік билікке талпынан кштерді пайда болуына жол ашты. Осындай кштерді ішіндегі е ауіптісі – Германияда орнаан фашистік тртіп еді. Батыс мемлекеттері тарапынан йымдасан арсылыты болмауы фашистік агрессияны кшеюіне жол ашты. 1937 жылы фашисттік мемлекеттер – Германия мен Италияны милитаристік Жапониямен скери-саяси ода руы екінші дниежзілік соысты негізі болды.
Екінші Дниежзілік соыс 1939 жылы Германияны Польшаны жаулап алуымен басталды. Франция мен Англия Германияа арсы соыс ашанын хабарласа, КСРО осы жылы Германиямен 10 жылды бейбіт келісімге ол ойды. Бл жат тек 1989 жылы алаш жарияланды. пия келісімге сай 1939 жылы Германия мен КСРО Еуропадаы билік жргізу айматарын бліп, жаулап алу шараларын бір мезгілде бастайды. Осыны нтижесінде Германия Польшаны басып аланнан кейін, Кеестер Одаына Польшаны 12 млн. халы орналасан 200 000 шаршы км. жері тті. Кейінірек бл территория Украина, Белоруссияа осылды. 1940 жылы Германия Францияны басып аланнан кейін Литва, Латвия, Эстониядаы мемлекеттік билікті Кеестер Одаы иеленіп, Литва, Латвия, Эстония Кеестік Социалистік Республикалары рылды. ызыл Армия Прибалтикаа кіргеннен кейін Кеестер кіметі Румынияа брын Ресей империясыны рамында болан Бессарабия территориясын айтару туралы ультиматум жіберді. Нтижесінде Буковина мен Бессарабияны жарты блігі Украина КСР-іне, Бессарабияны алан блігі Молдавия КСР-не берілді.
Англия мен Франция Германияа соыс жариялаанымен батыс майданда белсенді іс-имыл танытпады. Бл жадайды Германия з мддесіне пайдаланып, 1940 жылы Дания, Норвегия, Нидерланды, Люксенбург мемлекеттерін еш арсылысыз жаулап алды. Бельгияны жегеннен кейін негізгі кштер таландалды. Нтижесінде Франция Германиямен бейбіт келсімге ол ойса, Англия АШ-тан кмек срауа мжбр болды.
Сонымен Батыс Еуропадаы скери іс-имылды аятаан фашистік Германия бастапы міндеттерінен бас тартып, Кеестер Одаын басып алуа дайындыты бастайды. Басып алан мемлекеттерді экономикалы, скери ресурстарын з мдесіне пайдаланып, бден кшейген фашистік Германия Кеестер Одаына арсы соысты аз уаытта жеіспен аятауына кмнсіз сенді. Ал, Сталин жне оны тірегіндегілер 1939 жылы келісімге сеніп, Германия тарапынан соыс аупін ктпеді.
КСРО-а арсы соыс жоспары “Барбаросса” деген атпен белгілі. “Барбаросса” жоспары 4 скери топты келісілген іс-имылына негізделді. Финляндия фельдмаршалы Маннергейм мен генерал фон Дитла басаран Финляндия тобы Мурманск, Беломорск, Ладогоа баытталды. “Солтстік” тобына (басаран генерал фельдмаршал фон Лееб) Ленинградты басып алу жктелді. Генерал-фельдмаршал фон Бок басаран е кшті “Орталы тобы” Москваа баытталды. Генерал-фельдмаршал фон Рундштенд бастаан “Онтстік тобы” Украинаны басып алуа тиіс болды. Фашистік Германияны Кеестер Одаын жаулап алу жоспарында азастана лкен мн берілген. Осы масатпен Атлантикадан Сібірге дейін бірттас Герман этнотерриториялы кеістігін ру кзделді. Бл территорияны славян халытарынан тазарту жне трік-моол халытарын жою кзделді. Сонымен атар фашистік Германияа ызмет ететін араанды, Новосибирск, Кузнецк индустриалды облыстарын ру жоспарланды.
1941 жылды 22 маусымында фашистік Германия скері Кеес Одаына ттиылдан, соыс жарияламастан басып кірді. Кеес халыны лы Отан соысы, яни Отанын шетел басыншыларынан азат ету соысы басталды. Кеестік скери кш бейбіт уаыт жоспарына сай орналасандытан соыс имылдары басталан территорияа тартылуы барысында, жау соысты алашы бес айында мемлекетті 5% халы тратын аудандарын жаулап алды. Германия КСРО-а арсы барлы арулы кшінін 70% - 5,5 млн адамнан тратын 190 дивизия, 4300 танк, 5 мы ша шоырландырды. Батыс шекаралы округтердегі ызыл скер кштерімен салыстыранда Германия скери кші адам ресурсінен екі есе, танктен ш есе, шатан 3 есе, артиллериядан – 1,3 есе басым болды. Осыан арамастан шекарашылар, оларды атарында Брест ораушылары алашы рысты зінде тедесі жо ерлік крсетті. Брест шекаралы отряды жауынгерлерді рамында жаудын алашы соысына А.Мсірепов, В.Лобанов, К.Абдрахманов, К.Иманлов, А.Наганов, .Жматов, Ш.Шолтыров, Т.Деревянко, .Батталов жне баса азастанды жауынгерлер арсылы крсетіп, айрыша ерлікпен кзге тсті.
Соыс жылдары азастанда 12 атыштар жне 4 атты скер дивизиясы, 7 атыштар бригадасы жне 50-ге жуы жеке полктер мен батальондар жасаталып, майдана аттандырылды. азастан территориясында жасаталан скери рылымдар соысты алашы кндерінен бастап жаумен ерлікпен шайасты. сіресе, Москва тбіндегі шайаста азастандытар лкен рметке ие болды. Москва баытындаы негізгі жолдарды бірі – Волоколамск тас жолын орауда Алматыда жабдыталан 316-атыштар дивизиясы генерал-майор И.В.Панфиловты басшылыымен тедесі жо ерлік танытты. ыса уаыт ішінде дивизия жауынгерлері жауды танк, моторлы жне екі жаяу скер дивизияларын таландады. Москва тбіндегі шайаста сіресе саяси жетекші В.Г. Клочков басаран блімше – 28 панфиловшылар жауды 50 танкісіне тойтарыс беріп, асан ерлік крсетті. 1941 ж. 17 арашада дивизияа 8-ші гвардиялы деген ата беріліп, кейінірек ызыл Ту, Ленин ордендерімен, ал Риганы жаудан азат еткені шін екінші дрежелі Суворов орденімен марапатталды. Бл шайаста ерлік танытан 28 жауынгер Кеес Одаыны Батыры атаын иеленді. Сонымен бірге Волоколамск тбінде лкен ерлік крсетіп аза тапан талантты олбасшы, аарман командир И.В.Панфиловке Кеес Одаыны Батыры атаы берілді.
Панфиловшы аа лейтенант Б.Момышлы Москва тбіндегі шайаста з батальонымен жау оршауын ш рет бзып шыты. Соысты Б.Момышлы полковник лауазымымен, 9-шы гвардиялы атыштар дивизиясыны командирі болып жріп аятады. Белгілі орыс жазушысы А.Бекті “Волоколамское шоссе” повесі Б.Момышлыны соыс жылдарындаы ерлігіне арналды. Сйтсе де, Б.Момышлыны соыс жылдарындаы ерлігі з дрежесінде мойындалмай, тек 1990 жылы елімізді Президенті Н.. Назарбаевты тікелей араласуымен оан Кеес Одаыны Батыры атаы берілді.
И.В.Панфилов дивизиясы рамында жаумен шайасан М.абдуллин 1943 ж. Кеес Одаыны Батыры атаын иеленді. М.абдуллин бастаан жауынгерлер Бородино селосын жаудан тартып алып, 7 саат бойында ерлікпен орады. Шайас нтижесінде немістер шегінуге мжбр болды. Москва тбіндегі шайастарда Т.Тотаров, Р.Жанозин, Р.Елебаев жне т.б. азастандытар асан ерлік танытты. Бл шайаса азастанды 238-ші дивизия, 19-шы атыштар бригадасы да атысты.
“Барбаросса” жоспары жзеге аспааннан кейін 1942 жылы Германия Кеестер Одаын басып алу масатында жаа жоспар абылдады. Бл жоспар бойынша фашистер негізгі кшін Сталинград пен Кавказды басып алуа баыттады. Сталинград пен Кавказды басып алу операциясына фашистер пия дайындалып, оан “Блау” деген ат ойды. Фашистер бл жерлерді жаулап алуа лкен мн берді. йткені фашистерге басып алан мемлекеттер территорияларынан мнай тасу олайсыз боландытан, Кавказ мнайына лкен міт артты. Таы бір себеп – фашистер Кеестер Одаыны ара теіздегі порттарын басып алып, одатастары – Англия, АШ-пен байланысын зуді кздеді. Сонымен атар Сталинград ораныс нерксіптері кп шоырланан шикізат кзіне бай орталы болды. Сондытан фашистер бл баыттаы соыс имылдарыны стті аяталуына лкен мн берді.
Жау 1942 жылды шілде айында Сталинград баытына 42 дивизия, тамызда – 69, ал ыркйекте – 81 дивизия аттандырды. Кш те болмады. йткені кеестік олбасшылар жау шабуылын Москва баытында ктіп, негізгі скери кшті осы баыта шоырландырды. йткені ”Блау” бойынша, Кеес барлаушыларын жалан жола тсіріп, шабуыл Москва баытында айта жанданады деген апарат таратылан еді. Сталинград баытындаы шайастара тмендегідей азастанды скери рылымдар атысты: 292-ші атыштар дивизиясы ретінде айта рылан 74-ші Аралды атыштар бригадасы, 387-ші атыштар дивизиясы, 27-ші атыштар кейінгі 72 гвардиялы дивизия, 75-ші атыштар кейінгі 3-ші гвардиялы атыштар бригадасы. 3-ші атыштар бригадасы Сталинград тбідегі шайаста 5 мы фашисті жойып, 3 мы фашист офицері мен жауынгерлерін ттына алды. Сонымен бірге, бл шайаса 81-ші атты скер дивизиясы, 152-ші атыштар бригадасы, 129-ші миномет полкі мен 196-ші жеке кпір рылысы батальоны атысты.
1942 жылды 19 желтосанында Боковская-Пономаревка ауданында болан уе шайасында араандылы шыш Н.бдіров зіні о тиіп ртенген шаын жау танктері шоырланан жерге баыттап, экипажымен бірге ерлікпен аза тапты. Н.бдіров, минометші К.Сыпатаев пен Р.Рамазанов Сталинградты ораудаы ерліктері шін лы Отан соысы батыры атаына ие болды. Сталинградта аланы жаудан орауда ерлік танытан азастандытар рметіне “Казахстанская” аталан кше бар. Бірнеше айа созылан Сталинград шайасы 1943 жылдын басында жауды жеілуімен аяталды. Сталинград шайасы барысында Кеес Армиясы екінші дниежзілік соыстаы тбегейлі бетбрыса шешуші лес осты.
1943 жылы фашистер Кеестер Одаын басып алу масатында жаа операция жоспарлады. Бл операцияа “Цитадель” деген ат беріп, жан-жаты дайындалды. Осы жылы Германияны лсірегенін сезген брыны одатастары бастапы міндеттерінен бас тартып, дниежзілік соыстан шыу жолдарын іздеу стінде болды. Сондытан Германия бл операцияны стті аяталуына бар кшін салып, одатастарын сатап алуа тырысты. “Цитадель” операциясына фашистер 900000 скер атыстыруды жоспарлады. Шайаса іріктелген фашистік дивизиялар: “Рейх”, “лы Германия”, “Фикинг”, “Адольф Гитлер” жне т.б., барлы танктерді 70%, барлы шатарды 65% тартылды. 5-ші шілдеде басталан Курск шайасы шілдені аяында кеестер скеріні жеісімен аяталды. Курск иіні мен Днепр шайастарына кптеген азатанды скери рылымдар атысты. Тек Курск иініндегі шайастаы ерлігі шін 123 азастанды лы Отан соысы Батыры атаына ие болды.
1944 жылы Германияны жеілетіні белгілі боланнан кейін, ендігі жерде соыс имылдарын Кеес Одаы баылауа алды. Осы жылы Кеес кіметі “Берлин” операциясын бастайды. Бл операцияны масаты – неміс фашистерін Кеестер Одаы територриясынан уып, Еуропа мемлекеттерін жаудан азат ету болды.
“Досты кмек” идеологиясын жамылан Кеестер Одаы болашата азат еткен мемлекеттер саясатына араласуды, тіпті кейбір мемлекеттерді з баылауында стауды кздеді. йткені басты жауы – Германияны жегеннен кейін, Кеестер Одаы лемдік билікке талпынып, социалистік мемлекеттер жйесін руды жоспарлады.
Шыыс Еропаны жаудан азат етуде азастандытар лкен ерлік крсетті. Шыыс Пруссия территориясын азат етуде крсеткен ерліктері шін 20 азастанды жауынгер Кеес Одаыны Батыры атаын алды. Олар – В.А.Андреев, Л.И.Беда, П.Т.Брилин, Т.К.Абилов, В.Г.Козенков, И.И.Корнев, И.В.Кутурга жне т.б.
Словакия территориясын жаудан азат етуге 4-ші Украина майданы рамында азастанды 8-ші атыштар дивизиясы атысты. Майданда крсеткен ерліктері шін 8-ші атыштар дивизиясыны рамындаы 62-ші артиллериялы Карпат полкі ызыл Ту орденімен, 151-ші Карпат полкі 3-ші дрежелі Кутузов орденімен, 310-шы атыштар полкі 3-ші дрежелі Суворов орденімен марапатталды.
72-ші жне 73-ші гвардиялы атыштар дивизиялары Венгрия, Отстік Чехия, Австрия территорияларын жаудан азат етуге атысты. Австрия астанасын жаудан азат етуде алматылы Пупков М.А. Кеес Одаыны Батыры атаын алды. Сонымен атар Австрияны азат етуші 105-ші гвардиялы дивизия жауынгерлері: А.Мудрагель, Г.Сливных, Ж.Аминов аармандытарымен кзге тсті.
Прага операциясына 118, 88, 314, 8-ші атыштар, 72-ші гвардиялы атыштар дивизиясы атысып, бл операцияда 992-ші алматылы авиация полкі асан ерлік крсетті. Бл полк екінші дрежелі Б.Хмельницкий жне 3-ші дрежелі Суворов ордендерімен ш мрте марапатталды. 992-ші полк 7642 рет жауа шабуыл жасап, 816 бомба тастап, 3 шаты, 19 зенитті батареяны, 1000 автомашина, 2 кпірді жне т.б. жойды. Прага операциясы барысында 52-ші армия рамындаы алматылы 556-ші эскадрилия ерлікпен кзге тсті. Бл эскадрилия ттиылдан 4050 шабуыл жасап, 2350 мрте жау территориясын бомбалаан. рамындаы 14 адамны 10-ы кімет тарапынан марапатталады.
Чехословакия жерін азат етуге келген азастанды шыштар 2, 8, 5-ші уе армиясыны блімдерінде жаумен шайасты. Шайастардаы ерлігі шін С.А.Батеньков пен П.Ф.Железняков соыстан кейін Кеес Одаыны Батыры атаына ие болады. шыштар: Т.Я.Бигелдинов, И.Павлов, С.Д.Луганский жне Л.И.Беда 2 мрте Кеес Одаыны Батыры атаын иеленді. Оларды атарын 56 жыл кешігіп барып, 1941 жылды 26-шы маусымында, соысты бесінші кні-а аты аыза айналан батырлы капитан Гастелло экипажыны ерлігі емес, капитан А. Масловты экипажынікі екендігі айындалып, осы экипаж рамындаы Б. Бейсекбаев 1998 жылы Ресей Батыры атаын алып, толытырылды.
Берлин операциясына азастанды 118-ші, 313-ші атыштар дивизиялары жне 209-ші атыштар полкі атысты. Берлин ратушасын алуда 118-ші атыштар дивизиясыны взвод лейтенанты К.Маденов, ал кше шайастарында И.Б.Мадин, Рейхстагка ту тігуде Р.ошарбаев ерлік танытты. Айтпенбет Наыпов Одерден Петерсфельд аласына дейін танкпен келеді. Соыстан кейін Наыповты танкі ала алаына ескерткіш ретінде ойылды. Берлин операциясында 27 азастанды ерліктерімен кзге тсіп, Кеес Одаыны Батыры атаын иеленді.
аза ыздары да соыс ауыртпалыын ер азаматтармен бірдей ктерді. Соысты алашы кндерінен бастап соыса сранып, скери комиссариаттара хат жазан аза ыздары те кп болды. Мысалы, араандыны скери комиссариатына соыса сранып тініш жазан арулар саны 10 мынан асан. Семей аласы бойынша соысты алашы кндерінде 3 мы тініш тскен. Ал, Алматы аласыны тек Фрунзе ауданы бойынша 112 тініш тсті. Майдана аттанан йелдер мен ыздарды кбі медсанбаттар мен госпитальдарда борышын теген. аза арулары трлі скери рамаларда болып, ерен ерлік лгісін крсетті. олдарына ару алып, майдана аттанан аза жлдыздары - лия мен Мншк азастан даын лемге паш етті. Авиация саласын мегерген аза ызы – Х.Доспанова Кеес Одаыны батыры М.Раскова басаран йелдер авиациясыны рамында авиация штурманы болып 300-ден астам мрте уеге ктерілді. 2004-ші жылы Президентті жарлыымен Х.Д.Доспановаа Халы аарманы атаы берілді. Сафарбекова Жауария Насырызы Ленинград майданында алалы радиостанция бастыы болып, Ленинград майданында аса ерлігімен кзге тскен. 1942 жылы азастанда рылан 34-жеке йелдер ротасыны 300-ге тарта арулары Курск иініндегі шайаса атысып, бірнеше марапаттара ие болды.
азастандытар жау тылындаы партизан озалысына да белсене атысты. 1941 жылы КСРО ОАК мен БКП(б) ОК-ні 1941 жылды 29 маусымындаы дерективасында жау басып алан территорияларда жау армияларыны блімшелерімен кресу шін партизан отрядтарын ру кзделді. Осы жылды 18 шілдесінде БКП(б) ОК “Германия скеріні тылында крес йымдастыру” туралы аулы абылдап, партизан озалысын йымдастырды. 1941 жылды жазынан бастап жау тылында жабдытала бастаан партизан йымдары рамындаы жауынгерлер саны 1943 жылды соында 1 миллиона жетті. 1942 жылды мамырында ызыл Армия мен партизан озалысыны штасуын адаалайтын Орталы, кейінірек республикалы жне облысты партизан озалысы штабтары рылды.
Енді партизан озалысы атарында жаумен шайасан азастандытар рамына тоталайы. Украина территориясындаы партизан бірлестіктерінде 1500 азастанды жаумен шайасты. Атап айтса, М.И.Шукаевты партизан отряды рамында 79 аза, лы Отан соысыны Батыры С.А.Ковпакты партизан отрядында 70 азастанды болды. Ленинград облысы территориясындаы партизан бірліктері рамында 220, ал Белоруссия территориясында 1,5 мыа тарта азастандытар жаумен шайасты. азастанды партизандар жаумен шайаста лкен ерлік танытты. Мысалы, 1941 жылы Киев облысы, Македон селосында жасырын партизан орталыы рылады. Бл орталыа соыса дейінгі жылдары Павлодар облысында оытушы ызметін атаран асым айсенов коммунистік жолдамамен жіберіледі. 1942 жылы .айсенов Чапаев атындаы партизан отрядтарыны командирі сайланып, Украина территориясында жаумен шайаста лкен ерліктер крсетті. .айсеновпен атар Украина территориясында араанды облысынан Д.И.Сагаев, Талдыоран облысынан П.С.Шленский, ызылордадан – Байдаулетов, Шымкент облысынан – Ж.Омаров, алматылы – А.С.Егоров жне т.б. азастандытар ртрлі партизан рылымдары атарында шайасты. Отанын ораудаы асан ерлігі шін .айсеновке “Халы аарманы” атаы берілді.
Белоруссия территориясын жаудан азат етуге де азастанды партизандар лкен лес осты. Тек 1941 жылы Брест облысындаы Старосельск орманында 9 азастанды партизан жаумен шайасты. Белоруссия территориясында ерлікпен шайасан отандас партизандар: Ф.Озмитель, .Омаров, Н.айсеитова, Н.Салыов, Х.Исмалов, Н.Сыдыкова, М.Стрельников, И.А.Булаев, И.Данияров, И.А.Ерещенко, К.Темирханов, Е.Балабеков, Т.Жмабаева жне т.б. Смоленск облысында рылан партизан бірлестіктеріні рамы 45 лт кілінен трды. Соны ішінде 2-Кляжнянск партизан бригадасында 19, С.Лазо атындаы партизан полкінде 40, ерекше партизан бірлестігі “Тринадцать” рамында 48 азастанды болды. Смоленск облысында азастанды партизандар А.Шарипов, Ж.Агадилов, И.тебаев, М.Манов, А.Тлегенов, .Ахметов жне т.б ерлікпен кзге тсті.
Жаумен шайаста крсеткен ерліктері шін азастанды партизандар р трлі мемлекеттік марапаттарды иеленді. А.С.Егоров пен Ф.Ф. Озмительге Кеес Одаыны Батыры атаы берілді.
Соысты кейінгі жылдары орталы партизан штабыны шешімімен тжірибелі партизандарды шетел мемлекеттері территориясына аттандырды. Олара партизан отрядтарын йымдастыру тапсырылды. Осы масатпен .айсенов Румыния мен Чехословакияны, ал А.С.Егоров Словакияны, С.О.Тлешов, Н.Супронов, Сарсенгалиев, А.Г.Акимин – Польшаны жаудан азат етуге ат салысты. Жздеген азастанды соыс ттындары Франция, Италия, Бельгия, Югославия, Греция жне т.б. Еуропа мемлекеттері халытарыны азатты кресіне белсенді атысты. Соы мліметтерге сай, тек Франция, Бельгия, Италия территорияларындаы партизан рылымдары атарында 180 азастанды болан.
Соысты алдында Розенберг идеясы бойынша, азастан, Орта Азия, Солтстік Иран, Ауанстан территорияларын біріктіріп ислам пан-тріктік “Гросс Туркестан” немесе “Пантуркестан” мемлекетін ру кзделеді. Бірата “Гросс Туркестан” идеясы жзеге аспады. Оны орнына рейх 26 жаяу батальон, 111 рота жне жк тасушылар колоннасынан тратын Тркістан легионын руды жоспарлады. 1942 жылы рылан Тркістан легионы рамында неміс дебиеттерінде 1 миллион, тарихшы Раух 650 000 адам, ал азастанды мамандар 180 000 - 250 000 адам болан деген млімет береді. Тркістан легионын олдаушы аза зиялысы – М.Шоай Тркістан легионы рамындаы скери рылымдарды ажет деп таппаан. М.Шоай фашистер лагерінде зардап шеккен жандарды айтадан майдана жіберу адамгершілікке жатпайды, керісінше, оларды Германия зауыт-фабрикаларына жіберіп, болаша Тркістан мемлекетіне маман-кадрларды даярлау идеясын сынады. кінішке орай, М.Шоай 1941 жылы 27 желтосанда айтыс болып, бл идеясы жзеге аспайды. Фашистер Тркістан легионы рамындаы бір батальонды 1942 жылы алаш рет Воронеж майданы маында ызыл Армияа арсы соыса атыстырады. 193 легионер соыспай ызыл Армия жаына шыып кетеді, ал батальон басшысы Баыт Байжановты фашистер ттындайды. йткені легион рамына скери ттындарды басым блігі фашистік концлагерлерден шыу масатымен ана кірген. Оларды кбі жергілікті партизандармен байланысып, фашистерге арсы партизан озалысы рамында соысады. Майдана тскен жадайда ызыл Армия жаына ткен. кінішке орай, бл жадай ескерілмеген. Отанында олар “РКФСР ылмысты істер кодексіні” 58-1 б, 58-3, 58-9, 59-10, 58-11 баптарымен жазаланып “сатын” деген лаапа ие болып, рім-бтатарына дейін удаланды. Француз тарихшысы Клод Дельпла тркістандытар партизанды озалыстара кптеп тартылып, лкен ерліктер танытты дейді. Ал, неміс тарихшысы Патрик фон Мюллер оларды иын тадырын аяп, свастика мен ызыл жлдыз арасында аландар деген сипат береді.
орыта келе, лы Отан соысына тартылан азастандытар санына тоталайы. Соысты алдында азастанда 6,2 млн. адам трды. Соыс жылдары олына ару алып, майдана 1,9 млн. адам аттанды. Сталиндік тртіп 1916 жылы патша кіметіні тжірибесін пайдаланып, арнайы рылыс батальондарын да рды. Бл батальондар Орта Азия жне азастанны жергілікті халынан жне ын-сргінге тскен халытардан жасаталды. азастаннан скери комиссариат арылы ебек армиясына 700 мы адам жіберілді. Олар соыс шебіне жаын аудандарда о астында ораныс объектілерінде ебек етті. Осылайша рбір тртінші азастанды ораныс жне майдан объктілеріне тартылан. Республиканы мобилизациялы дегейі тіпті Германиядан да жоары болды, Германия халыны 12% мобилизацияланса, азастанда халыты 24% мобилизацияланан. Мобилизацияланан халыты 50-60% аза лтынан еді. ораныс, кмір, ауыр нерксіп жмысшылары соыса тартылудан босатылса, азастан трындары тгелімен дерлік армияа шаырылды. йткені азастанда шаруалар басым болды.
лы Отан соысы майдандарында аза болан азастандытар санына байланысты трлі пікірлер бар. Кейінгі жылдардаы мліметтерде соыстан оралмаан азастандытарды саны 601 000-а дейін жетіп отыр, оны 350 мынан астамы азатар. Бл ола ару алып, рыс даласында аза тапардарды саны. Егер осы тстаы халыты жалпы саны мен соыста аза тапан кілдерді санына шаатын болса, азатарды шыыны кршілес збек, татар, азербайжан, грузиндерден анарлым жоары. Бл пайызды шыын жаынан аза халы з жерінде соыс имылдары болан орыстармен, украиндермен, белорустермен дегейлеседі.
Кеестер Одаыны рамдас блігі ретінде жаумен шайаста азастандытар лкен ерлік крсетіп, жеіс кнін жаындатуа з лестерін осты. Майдандаы ерлігі шін 520 азастандыты, оны ішінде 100-ден астам азаты Кеес Одаыны Батыры атаын алуы – орта Отанын орауда аза лтыны суырылып ала шыанын крсетеді.