Республика экономикасын соыс мддесіне баындыру
Соысты алашы айларында Кеестер мемлекеті соыса дейінгі жылдары салынан ндіріс уатыны кп блігінен айырылды. Бл жадаймен бір мезгілде мемлекет экономикасын скери мірге бейімдеу іс-шаралары жзеге асырылды. ыса мерзім ішінде республика халы шаруашылыын соыса бейімдеп айта ру иын болды. Бірінші кезекте елді ораныс мтажына жмыс істейтін халы шаруашылыы материалды жне адам ресурстарымен амтамасыз етілді. Халы шаруашылыы салаларында негізінен йелдер, ариялар, жасспірім балалар ебектенді. Соыс уаытыны талабына сай жмыс кні зартылды жне ебек демалыстары жойылды. Барлы азы-тлік пен шикізат орлары майдана жіберілгендіктен халы азы-тлік жне нерксіп німдерімен белгіленген млшерде ана амтамасыз етілді.
Соысты алашы кндерінде КСРО кіметі жанынан эвакуация жніндегі Кеес рылды. Ал, аза КСР Халы Комиссарлар Кеесі жанынан эвакуациямен келген халыты, нерксіп орындарын орналастыру жніндегі блімдер ашылды. 1941 жылды жазынан бастап азастана кшірілген халыты келген эшалондар келе бастады. аза Республикасына сіресе, 1941 жылы тамыз-желтосан айларында халы кп келді. 1941 жылды аяында тыла кшірілген 12 млн. халыты 386492-сі азастана орналастырылды. Бл крсеткіш 1942 жылы 532,5 мыа сті. Жергілікті кімет йымдары эвакуациямен келген халыты мтажын анааттандыруа баытталан шараларды жзеге асырды.
Соысты алашы айларынан бастап азастана батыс аудандардаы нерксіп орындары кшіріле басталды. 1941 жылы 28 ыркйекте Амолаа е алашы Мелитополь станок зауыты кшіп келді. Петров атындаы мнай жабдытарын жасайтын зауыт Гурьевке, Пархоменко атындаы шахта жабдытарын жасайтын зауыт араандыа кшірілді. азастан территориясына кшірілген нерксіптер жоспарлы трде шикізат кздеріне жаын жерлерге орналастырылды. Атбе ферросплавл зауыты Запорожье ферросплавл зауыты жабдыын, скемен орасын мырыш комбинаты, Орджаникидзе трлі-тсті металл зауытын, Ворошилов ауыр машина жасау зауытын Алматы авторемонт зауыты абылдады. Алматыдаы рылысы толы аяталмаан авторемонт зауыты Луганск ауыр машина жасау зауытын, республикамызды отстігі Украинаны 14 ант зауытын абылдады.
нерксіп орындарын кшіруді екі кезеі болды: 1941 жылды соынан 1942 жылды басына дейін, 1942 жылды басынан кзіне дейін. 1941 жылды кзінде азастана УКСР-нен, БКСР-нен, Ленинград пен Москвадан нерксіп орындары кшірілді. Тек Украинадан 70 шаты зауыт, фабрика, электростанция, депо, механикалы шеберханалар келді. Оларды ішінде азанны ХХ жылдыы атындаы станок жасайтын зауыт, № 24 зауытты Харьковтік ша цехы, Днепропетровск вагон жндеу зауыты, “Трансвязь” электромеханикалы зауыты, Пархоменко атындаы Луганск машина жасау зауыты, Киев ет комбинаты жне т.б болды. Москва жне Москва облысынан рентген, Дзержинский атындаы электротехникалы зауыт, Курчатовск мехзауыты, “Изолит” зауыты, “Красный факел” зауыты кшірілді. Тек Гурьев арылы 1942 жылы тамыз-ыркйек айларында азастана 24 000 тонна р трлі нерксіп жабдытары кшірілді.
Жеіл нерксіп орындары да азастан, Орта Азия территорияларына кптеп кшірілді. Атап айтанда, Киев, Азов, Артемов ая-киім фабрикалары негізінде Семей ая-киім фабрикасы, “Парижская коммуна” ая-киім фабрикасы негізінде араанды, ызылорда, Алматы ая-киім фабрикалары рылды. азастана 53 жеіл нерксіп орындары кшірілді. 20 шаты машина жасайтын, металл дейтін, азлитражды двигатель, радиоприбор, таразы, тігін машинасын жасайтын зауыттар скери жабды, ару-жара шыаруа негізделіп айта рылды. Кшірілген нерксіп орындарымен бірге республикаа 3200 тау-кен мамандары, 200 Донбасс шахтасыны рылысшылары, Воронеж, Луганскіден 2000 машина жасаушы мамандар, 1000 теміржолшылар, 7000-а тарта инженер-техник мамандары оныс аударды. Жау уаытша басып алан жерлердегі нерксіп орындары азастана кшіріліп, орналастыру шаралары 6 айа созылды.
Отана тнген ауіп Кеестер Одаыны барлы лттары мен халытарын тыыз біріктірді. Соысты алашы кндерінен бастап азастан ебекшілері жоары йымшылды крсетіп, Отаныны бостандыы мен туелсіздігі шін ебектенуді басты масаты деп шешті. 1941 жылды 16 тамызында БКП (б) ОК-мен КСРО ХКК Повольжье, Орал, Батыс Сібір, азастан жне Орта Азия аудандарына 1941 жылды 4- тосанына жне 1942 жыла арналан жоспарды бекітті. Бл жоспар бойынша скери техника, жабдытар, о-дрі ндіруді лайту жне металлургия, кмір салалары німдерін асыра ндіру, стратегиялы шикізат шыаруды арттыру кзделді. йткені 1941 жылды зінде жау КСРО территориясыны кп блігін жаулап алды. Жаулап алынан территорияларда ндірілетін шикізат ендігі жерде азастанда бірнеше рет кп млшерде ндірілді. Донецк, Москва тбіндегі кмір бассейндерінен кмір ндіру млдем тоталды. Сондытан соыс мддесіне кмір ндіруді барлы ауырлыы араанды кмір бассейніне тседі. араанды кмір бассейні соыс жылдарында алдаы жылдармен салыстыранда кмірді трт есе арты ндірді. Соыс жылдары 18 жаа шахта ашылды. 1945 жылы конструктор С.С.Макаров лемдегі е алашы кмір комбайнын араанды жерінде ойлап тапты. араанды кмірі Орал, Орск-Халиловск, Поволжье нерксіп орындарын, темір жол транспортын отынмен амтамасыз етті.
Соыс жылдары мнай ндіру 3 есеге кбейді. “азастан мнай” жымы тулігіне 12 саат жмыс істеді. “Атбе мнай” жымы Жасымай мнай шыару объектісін жмыса осса, Гурьев облысыны мнай бырларында мнай ндірісін арттыруды ола алды. жымдар арасында социалистік жарыстар кеінен анат жайып, жарыса атысан 9340 мнайшыны 5800-і жмыс нормасын 101-200%, 218-сі – 200-300 %, 23 мнайшы 300 % асыра орындады. Ембі-лсары мнай ндірісін басаран мнайшы инженер Сапы тебаев 1941 жылы 29 ыны жмыса осып, туліктік німді осы жылы соыса дейінгі крсеткіштен екі есеге кбейтті. Соысты тек алашы жылы жаа 4 мнай деу орындары жмыса осылды.
1942 жылы неміс-фашистер скері Волгаа шыып, Солтстік Кавказ территориясын басып алуына байланысты, мнай нерксібіні жадайы иындады. Сондытан Мемлекеттік ораныс Комитеті мнай ндіруде азастана лкен міт артады. Ембі мнайшылары 1942 жылы тулігіне 2500 т. мнай ндірсе, 1943 жылы – Мемлекеттік ораныс Комитетіні тапсырмасын орындау барысында мнай ндіруді 4500 тоннаа жеткізуді йарды. 1943 жылы 18 мамырында Мемлекеттік ораныс Комитеті “азастан мнай комбинатында мнай ндіруді жзеге асыру шаралары” деген аулы абылдайды. аулы бойынша мнай ндіруді барынша кшейту жне комбинат жанынан барлау блімін ашу жола ойылды. Нтижесінде осы жылы Кавказ жне азастан мнайын майдана жеткізу жолдары салынып, майдандар з мерзімінде жанармаймен амтамасыз етілді. 1943 жылы “аза мнай” жымы Мемлекеттік ораныс комитетіні ызыл Туын 5 рет иемденіп, мнай деуде жоары крсеткіштерге жетті. 1944 жылы “азастан мнай комбинаты” жымы 15 рет Бкілодаты жарыстарды жеімпазы аталып, 10 рет ОАК мен азастан коммунистік партиясыны Туларын иемденді. 1944-1945 жылдары бл жым 11 рет ораныс Комитетіні Туын иемденіп бкілодаты жарысты 2,3- орындарын жеіп алды.
Соыс жылдары ораныс нерксібі шін азастан металлургтері кні-тні ебек етті. ндірілген 100 т. молибденні 60 тоннасын Шыыс оырат руднигі ндірді. азастан соыс жылдары Ода бойынша ндірілген барлы орасыны 85%, полиметалды –70 %, висмутті – 50%, вольфрамны 20% ндірді.
Тоталитарлы тртіпті ылмыстарыны бірі – халыты депортациялау, яни оны этнолеуметтік жне территориялы бірлігін кштеп бзу болды. 30-шы жылдары жзеге асырыла бастаан депортациялау науаны екінші дниежзілік соыс жылдары кшейе тсті. Негізсіз айыппен 1941 жылы поляктар мен 361 мы Волга бойыны немістері шыл трде кшіріліп, азастанны 12 облысына жер аударылды. азастана жер аударылар алдында оларды мал-млкі толыымен тркіленіп, кімет тарапынан ешандай кмек крсетілмеді. Олар тек жергілікті халы тарапынан олдау тапты. Кеестік немістерге кімшіл-міршіл жйе Отанын орауа рсат етпеді. Сондытан олына ару алып, фашистермен соысу шін кптеген немістер фамилияларын згерткен. Мысалы, Вольдемар Венцель Венцов деген фамилиямен соысып, кптеген медальдар мен ызыл Ту орденімен марапатталан. Павлодарлы П.Шмидт азербайжан тілін білгендіктен Али Ахметов деген атпен, Иван Гарвард Громов деген фамилиямен соыса атысады. Соысы Кеес Одаыны Батыры атаын иеленді. Оны есесіне 1942 жылдан бастап 15-60 жас аралыындаы немістер ебек армиясына мобилизацияланады. Ебек армиясы кшпен ебек ету лагерлерінде трды жне оларды ІІХК-ны арулы скер блімшелері кзетті.
1943-1945 жылдар аралыында республиканы 4 облысы мен 145 ауданына 507 мы карашайлытар, балкарлар, шешендер, ингуштар, алматар, 110 мы месхеттік тріктер мен крдтер, 180 мы ырым татарлары жер аударылады. кімшіл-міршіл жйе бл халытарды азаматты ытарынан айырып, жойып жібере жаздады. Бл фактілер Кеестер мемлекетінде сз жзінде халытар достыы, тедігі туралы кп айтыланымен, іс жзінде лтты саясатты брмалаандыын крсетеді.
Осындай халыты жаниярлы ерлігіні нтижесінде кеестік экономиканы су арыны соыс алдындаы бес жылдытар крсеткіштерінен жоары болды. Нтижесінде тек 1942 жылды зінде КСРО Германиямен салыстыранда танкті 3,9 есе, шаты 2 есе, артиллериялы ару-жараты 3 есе арты ндірді. Ал, 1944 жылы кеестік индустрия сткесіне бір танк бригадасы мен полкін, 3 авиация полкін жабдытауа жарайтын скери техника шыарды. Оан азастан экономикасы да з лесін осып, соыс німдеріні басым блігін ндіріп, уаытымен майдана жеткізіп трды.