Халыты тылдаы ебегі

 

Майдандардаы жеіске тыл ебеккерлеріні осан лесі зор. 1939 жылы санапен салыстыранда 1942 жылы азастанда ауыл шаруашылыы ебекшілеріні саны 600000 адама азайан. Ауыл шаруашылыында ебектенген ерлерді майдана тартылуымен оларды орнын ариялар, йелдер мен балалар басты. 1944 жылы олхоздаы ебекке жарамды ерлерді санды лесі – 20%, йелдер – 58%, жасспірімдер – 22% болды. Яни, майданды азы-тлікпен, шикізатпен іс жзінде йелдер, балалар мен арт адамдар амтамасыз етті.

Соыс жылдарында колхоздар мен совхоздар майдана тек азы-тлік емес, сонымен бірге тірі мал, тіпті, ауыл шаруашылы техникасын жіберіп отырды. 1942-1943 жылдар аралыында республика ауыл шаруашылыынан 4111 трактор, 1184 жк машиналары, 30318 жылы майдана жіберілді. Сондытан да соыс жылдары егін салу жмысыны 50%-ін ірі ара атарды. Тылдаы ебекшілер жоарыдан берілген жоспарды орындау барысында кні-тні ебек етті. Соысты бірінші жылы мемлекетке 100 млн. пт асты тапсырылды. Бл крсеткіш 1940 жылмен салыстыранда 24 млн. пта арты. Колхозшылар мен совхозшылар з еркімен ебек кнін таы бестен, кешкі 22.00-ке дейін зартан. рбір шаруа 2-3 адамны жмысын атарды. йелдер балаларын балабашаа тапсырып, кні-тні жмыс істеп, колхоз жмысын белсене атарды. Мысалы, Алматы облысыны 9 ауданыны 277 колхозында соыса дейін 64369 адам ебек етсе, соыс жылдары оларды саны йелдер, ариялар жне балалар есебінен 68598 адама дейін скен.

Отстік азастан облысы, Шымкент ауданыны Куйбышев атындаы колхозында 74 жастаы арт ана – Анар Садыова – жмыс істесе, Семей облысы, Абай ауданыны “Шола еспе” артелінде 70 жасар ария – Кенебаев ебектеніп, жоспарды асыра орындады. 1941 жылы Атбе облысы, Ойыл ауданыны “рман” колхозыны егіншісі Шыана Берсиев 1 гектардан 155,8 ц. тары алып, лемдік рекорд жасаса, ал 1945 жылы – 1 га-дан 202 ц. тары алып, зіні алашы крсеткішін бірнеше рет сірді. Шиелі ауданы, “Авангард” колхозыны даын шыаран кріш егуші Ким Ман Сам 1 га-дан 154,9 ц. кріш ндірді. Кріш сіруші Ыбырай Жааев 1943 жылы 1 га-дан 172 ц. кріш німін алып лемдік рекорд жасады. Асты німі шін алан 106000 сомды Ы.Жааев ораныс майданына жіберді. Республикада Ш.Берсиев, Ким Ман Сам, Ы.Жааевты жолын уушылар аз болмады. “Ойыл” ауданы, “Кемерші” совхозыны Зауре Баймулдина звеносы, Шелек ауданы “Ткеріс” колхозынан Малжегерова звенолары 1 га-дан 95-100 ц. тары мен кріш алды. Соыс жылдарындаы йелдер ерлігі ерекше. Мыдаан арулар тіпті трактора, машина рулдеріне отырды. Мысалы, Атбе облысы, Мартук ауданыны Дзержинский атындаы олхозында Агафья Швалькова соыса кеткен кйеуіні комбайынын жргізіп, 2 кнде 87 гектардан асты жинады.

1942 жылы 450 мы гектар ты жне тыайан жер жыртылып, егін салатын жер ауданы 17%-ке сті. Осы жылы азастанда 6809 колхоз болды, оларда ебек етуге жарамды 4912001 ерлер, 593407 йелдер ебектенді. Нтижесінде 1942 жылы азастанда егін жасы шыып, республика бойынша 84,3 млн. пт асты жиналды. Батыс азастан, Отстік азастан, Жамбыл, Алматы, ызылорда, араанды, Семей облыстары асты жинау жоспарын 102,2-тен 114,9-ке асыра орындады. 1943 жылдан бастап республикада егін егісі ысара бастады. 1940 жылы егістік 6808,6 мы га болса, 1945 жылы 6039,9 гектара кеміді. Себебі 1943 жылдан бастап жаудан азат етілген жерлерге егін салу жандана бастады. Керісінше, картоп, бау-баша німдерін егетін жер клемі жылдан-жыла сті. Бл німдер 1940 жылы 214,2 мы гектар егістікке егілді. Сондытан 1944 жылы колхоздар мен совхоздар мемлекетке 1943 жылмен салыстыранда 18,2 млн пт ант ызылшасын, 7 ц. ккніс, 150 000 ц. мата арты ткізді. Бл жылдары республиканы барлы колхоздары мен совхоздары жоспарларын орындаумен шектелмей, асыра орындауа бар кштерін салды. Мысалы, араанды облысыны Осакаровка ауданы 1943 жылы 1944 жылмен салыстыранда мемлекетке 2 млн. пт асты арты тапсырды.

Соыс жылдары бір адам майдана кеткен бірнеше адам орнына жмыс істеу озалысына, жмыс німділігін арттыру барысында мемлекет тарапынан йымдастырылан ртрлі жарыстара азастанды малшылар да кптеп тартылды. Мысалы, 1942 жылы бкілодаты малшылар жарысынан азастандытар бірінші орын алды. Санды крсеткіш бойынша 1942 жылды соында мал басы 1,5 млн. немесе 1942 жылды басындаы крсеткіштен 17%-артты. Мал басын сіруден ызылорда, араанды, Павлодар облыстары алда болды.

Соыс жылдары колхозшылара арсы тоталитарлы тртіп тарапынан кптеген шаралар жзеге асырылады. 1941 жылдан бастап рбір колхоз-совхоздарда жергілікті саяси блімдер рылып, олар ауыл шарушылы жоспарларыны орындалуын адаалап, жоспарын орындай алмаан шаруаны жазалап отырды. Сонымен бірге 1942 жылдан бастап колхоз-совхоздарда 12-16 жас арасындаы жасспірімдерді ебегі задастырылып, жмыс жоспарын орындамаан жасспірім ылмысты ретінде жазаланды. Осыан арамастан халыты патриотты серпіні тоталитарлы жйе тртіптерінен жоары трды.

азастандытар соыс жылдары майдана з аржысына алынан ару-жара, техника да жіберіп трды. Мысалы, Шымкент теміржол жйесіні комсомолдары Москва тбіндегі майдана танк колоннасын жабдытау шін аржы жинауды бастайды. Шымкент комсомолдарыны бл бастамасын бкіл азастан олдап, жиналан 11 650 мы сома жасалан 45 танк 1942 жылды ыркйегінде “азастан комсомолы” деген жазумен Сталинград майданына жнелтілді. Жздеген оушылар егіс аладарында жмыс істеп, металл алдытарын жинап, “азастан пионері” фондына 4 млн. сом аша жинады. Бл аша “азастан пионері” атты коллонаны жабдытауа жмсалды. С.И.Киров атындаы аза мемлекеттік университеті студенттеріні йымдастыруымен жоары оу орындарыны студенттері “Кеестік студент” деген танк колоннасын жабдытауа 600 мы сом аша жинады. Танк колонналары мен ша блімдерін жасатауа Республикада 480 млн. жуы аша жиналып, ораныс Комитетіне тапсырылды. 1943 жылы Алматы аласында С.Луганскиймен кездесу йымдастырылып, бл кездесуден кейін Алматы жастары 400 мы аша жинап, батыра жаа ша сыйлады. Сондай-а, соыс жылдары жинаан аржыа И.Павлова, Н. Добровольскийге, Р.Бекетовке арнайы шатар, Кеес Одаыны батыры .Сыпатав атындаы су асты айыы жасалынды. Республика трындары здеріні жеке жинаынан майдан орына 4,7 млн. сом аша беріп, 20-дан астам рамалар мен скер блімдерін шефке алып жауынгерлерге 2 млн. астам жылы киім, 1600 мы сомны сыйлыын жнелтті.

Сонымен атар азастандытар оршауда алан алалара аморлы кмек крсетті. азастан жаудан азат етілген Орал облысыны 10 аласын, 35 ауданын, Лениград облысыны 12 аласын, Калинин облысыны аудандарын алпына келтіруге кмектесті. Сол сияты Москва, Курск облыстары, Солтстік Кавказ, Белоруссия, Украина жне т.б. республика трындарына кмектесті. азастан комсомолдары аморлыа алан Сталинградта трактор зауыты мен “Красный октябрь” зауытын алпына келтіру жмыстарына 1943 жылы 1439 азастанды комсомол аттанды. Трксіб теміржолшылары батыстаы темір жолдарды алпына келтіру шін 20000-нан астам мамандарды жіберді.

Жауды жеуге республиканы зиялы ауым кілдері де лкен лес осты. Оларды атары Кеес Одаыны батыс аудандарынан уаытша кшірілген ылым мен нер айраткерлері негізінде толытырылды. Соыс жылдары азастана 20 ірі ылым институттары кшіп келді. Оларды ішінде КСРО ылым Академиясыны физиология институты, Украина ылым Академиясыны физика-механика институты, Москва, Ленинград, Киев институттары болды. Осы жылдары азастанда И.П.Вернадский, В.А.Обручев, И.И.Мешанинов, А.И.Бах, Л.С.Берг, А.Е.Фаворский, Б.Д. Греков, С.Н.Бернштейн жне т.б. ататы алымдар жмыс істеді. азастана Ресей, Украина, Белоруссиядан 100-ден аса жазушылар уаытша кшіп келді. Оларды ішінде А.Толстой, С.Маршак, С.Михалков, К.Паустовский, М.Зощенко, О.Форш, С.Сергеев-Ценский, Л.Квитко сияты ататы жазушылар болды. Соыс жылдары партизан-аын Ж.Саинны топтамасы, .Аманжоловты “Аын лімі туралы аызы”, М.уезовты “Абай жолы” эпопеясыны бірінші кітабы, С.Мановты “мір мектебі”, .Мсіреповты “аза солдаты”, .Мстафинні “Шыана” повесі, Ж.Жабаевты “Ленинградты ренімі” дниеге келді.

Сонымен бірге азастана 20-дан аса театрлар мен музыкалы мекемелер, нер айраткерлері кшірілді. 1941-1945 жылдары Алматыны біріккен орталы киностудиясында кеес киноматографиясыны алтын орына енген фильмдер тсірілді. Олар: “Секретарь райкома”, “Они защищает Родину”, “Воздушный извозчик”, “Два бойца”, “Фронт”, “Жди меня”, “Парень из нашего городка” т.б. Соыс жылдары азастанда 500-ге тарта кино ызметкерлері мен ртістер ебектенді. Мысала, С.Эйзенштейн, Ф.Эрмлер, Г.Рошаль, Э.Тиссе, Н.Черкасов, Г.Александров, С.Васильев, И.Пырьев, Л.Орлова, Н.Крючков, В,Марецкая жне т.б. Орталы киностудия ызметкерлерімен бірігіп, М.уезов, .Мсірепов, А.Тжібаевті атысуымен “8 - ші гвардиялы”, “Абай ледері”, “Жауынгер лы”, “Саан, майдан” фильмдері тсірілді.

Соыс жылдары КСРО ылым Академиясыны азастанды блімінде астрономиялы обсерватория, тіл, дебиет пен тарих, химия-металлургия, топыратану мен ботаника, зоология жне лкетану институттары ашылды. .И.Стпаев бастаан азастанды алымдар ара, тсті жне жиі кездесетін металдарды, тау пайдалы азбаларын, су жне гидроэнергетикалы ресурстарды соыс ажетіне олдану баытындаы ылыми жмыстар жргізді.

Соыс жылдары азастана жоары оу орындары кшіріліп, кптеген орыс-аза, аза-украина мектептері, балалар йі мен интернаттар ашылды. Оларды ішінде – Москва авиация институты, Москва тсті металл жне алтын институты, біріккен Украина мемлекеттік университеті болды. Сонымен бірге соыс жылдары Алматы мемлекеттік шет тілдер институты, Шымкент технологиялы институты, аза мемлекеттік консерваториясы, аза мемлекеттік ыздар педагогикалы институты ашылды.

Кеес халыны лы Отан соысындаы жеісі адамзатты фашизм аупінен тарды. аза халыны бл жеіске осан лесі зор. Соысты ауыртпалыын ктеріп, бостандыты ораан азастанды батырларды есімі рашан ел есінде саталады. Соысты алашы кндерінен бастап “Барлыы майдан шін, барлыы жеіс шін!” деген ранмен соыса аттанан ерлерді орнын йелдер, ариялар мен балалар алмастырды. Тыл ебеккерлеріні де жауды жеудегі рлі жоары. Олар соыс кндеріні барлы ауыртпалытарын ажырлылыпен ктеріп, патриотизм лгісін танытты.

Дріс 5. Жеке баса табынуды «шарытауы» жне «жылымы»

Жоспар

1. оамды-саяси жне мдени мірдегі згерістер

2. Халы шаруашылыын дамытудаы стсіз реформалар