Оамды-саяси жне мдени мірдегі згерістер
оамды-саяси жйеде 20 жылдарды ортасында орныан ата кімшіл-міршілдік жйе 40–50 жылдары шарытай тсті. Бл оамды-саяси мірді барлы саласынан крініс тапты. Адамны табии ыын шектеу, лтты мддені ескермеу, мемлекеттік басару жйесіне ыпал жасау сияты олылытарды шегі болмады. оамды-саяси жне мдени мір орталытан басарып отыран Коммунистік партияны ата баылауына алынды. Сталинні жеке басына табыну оамды мірде берік орын алды. кімет басшылары трлі желеулермен задылытарды рескел бзып, мемлекеттік билікті теріс олданып жатты. Оан згеше ойлайтын адамдарды удалауа жаа науан ашан БКП (б) Орталы Комитетіні 1946 жылды 14 тамыздаы “Звезда” жне “Ленинград” журналдары туралы аулысы бл былысты наты длелі бола алады. азастан партия комитеттері з жмысын аталмыш аулыны аясында жргізді.
Москва мен Ленинградта “Лениградты іс”, “Дрігерлер ісі” жргізіліп жатанда азастанда талантты тарихшы “Бекмахановты ісі” йымдастырылды. Е.Бекмаханов соыс жылдары А.П.Кучкин, А.М. Панкратова, Б.Д. Греков, Н.М. Дружинин жне таы баса кеес тарихшыларымен бірлесіп аза КСР тарихын даярлаан болатын. Кітап 1943 жылы баспадан жары крді. Алашыда ебек жоары баалананына арамастан, кп замай сына алынып, сіресе, кітаптаы лт-азатты ктерілістерге берілген баа ызу айтыс тудырды. Е.Бекмахановты 1947 жылы жары крген “азастан XІX асырды 20-40 жылдарында” деген клемді ебегі де сына шырады. 1950 жылы “Правда” газетіндегі “азастан тарихыны мселелерін маркстік-лениндік трыдан жазу шін” деген маалада Е.Бекмаханов ебегі айыпталды. 1951 жылы 10 суірде азастан Компартиясыны Орталы Комитеті “Правда” газетіндегі маала бойынша аулы абылдап, “Бекмахановты буржуазиялы-лтшылды кзарасын айыптады”. аулыны жзеге асыру барысында тарих ылымдарыны докторы Е.Бекмаханов ылым академиясындаы ызметінен босатылып, барлы ылыми ататарынан айырылып, 1952 жылы 4-желтосанда 25 жыла сотталды.
Е.Бекмахановпен атар республиканы крнекті оамтану алымдары А.Жбанов, Х.Жмалиев, Б.Шалабаев, Б.Слейменов, Е.Смайлов, жазушы Ю.Домбровский осындай жалан айыптармен жазаланып, сондай-а .Марлан, .бішев, С.Бегалин секілді алымдар мен жазушылар саяси жне буржуазиялы-лтшылды ателіктер жіберді деп айыпталды.
1948 жылы “космополитизммен”, яни шетел мемлекетеріні мдениетіне кіл блушілермен крес науаны басталды. Космополитизм науанында азан ткерісіне дейінгі аза халыны матанышы болып келген Шортанбай, Шгерей, О.арашев феодалды-реакцияшылдар деп танылып, ал кейінгі кеес дебиетшілері – Б.Кенжебаев, Т.Нртазин, .оыратбаев, Е.Ысмайылов лтшылдар ретінде удаланды. ылым Академиясыны президенті .Стбаев “Едіге батыра” алысз жазаны шін “лтшыл” атанса, М.уэзов 1945 ж. жары крген “Абай міріні жне творчествосыны биографиялы очеркі” ебегінде Абайды “феодалды аындар Шортанбай, Мшр Жсіп Кпеев ортасында суреттегені шін” удаланады. Екі зиялыа да осындай орынсыз кінлар таыланнан кейін, Москваа оныс аударуа мжбр болды. “Космополиттер” атарына белгілі шыыстанушы, академик В.В.Бартольд та енгізілді. Оан “араб, иран, ытай мдениеттерін жоары ктерген” деген маынадаы кін таылды. Сонымен атар 1946 жылы А.Маметованы “Абай нанбаев” атты деби ебегіне де космополиттік деген кні таылып, басылымнан алынды. 1952 жылы баспадан С.Мановты “Балуан Шола”, С.Манов алысз жазан .Аманжолов пен Х.Бекхожинні “Батырлы эпосы”, .Сатыбалдинні “лия”, М.Хакимованы “Мншк” ебектері айтып алынды.
Осылайша соыстан кейінгі жылдарда пісіп-жетіліп келе жатан оамда згеріс ажет деген ымды кімшіл-міршілдік жйе тншытырып тастады. 1953 жылы Сталин айтыс боланнан кейін уын-сргін науаны біраз баяулады. Сталинні з кезінде жоспарлаан аза КСР алым Академиясыны тарих, археология, этнография институтын, тіл жне мдениет институтын, Кеестік жазушылар Одаын “лтшылдардан” тазалау саясаты тотатылды. 1953 жылы мамыр айынан бастап социалистік оамдаы айшылытар, жеке тла мен халыты тарихтаы рлі, Сталинні жеке басына табыну мселелері тірегінде алашы пікірлер айтыла бастады. Кезінде ОГПУ, НКВД-ні басарып, кімшіл-міршіл жйені адамзата арсы жасалан ылмыстарын задастыран Берия ату жазасына кесілді. “штіктер”, “Бестіктер”, “Ерекше кеес” жойылып, ГУЛАГ МК-не берілді. Л.П.Берияны ылмысты іс-рекетін зілді-кесілді тотату оамды мірді демократияландыру жолындаы маызды кезе болды. Біра бл - кімшіл-міршіл жйені кйреуі емес болатын.
Сотталан адамдар брыныша лагерлерде отырды, ал адам ыыны аяа басылуына Сталинні зі сияты атысы болан кптеген саяси айраткерлер жоары кімет орындарында отыра берді. 1954 жылы азастандаы ты жне тыайан жерлерді игеруді басталуы республикадаы оамды мірге лкен серін тигізді. Ты жерлерді игеру науаны барысында кадрлар рескел трде алмастырылды. Он жылды ішінде азастан Компартиясыны Орталы Комитетіні бірінші хатшысы алты рет згертілді. Бірінші хатшы Ж.Шаяхметовті орнына КСРО мдениет министрі П.Понаморенко таайындалды. Ал кімет басындаы Н.Одасынов орнына Д.онаев келді. 1955-1957 жылдары азастан компартиясы Орталы Комитетіні екінші хатшысы ызметін атаран Л.И.Брежнев П.Понаморенконы орнына ктерілді. Кейінгі басшылар: Н.И. Беляев (1957-1960), Д.А.онаев (1960-1962), И.Юсупов (1962-1964) болды. Бл науан барысында таайындалан басшыларды кбі аза тарихын, лтты табии ерекшеліктерін білмейтін. Сондытан науан нтижесі экологиялы, демографиялы, рухани зардаптар алып келді.
1956 жылы 14 апанда Москвада КОКП-ны ХХ съезі тіп, онда Сталинні жеке басына табыну айыпталды. КОКП Орталы Комитетіні бірінші хатшысы Н.С.Хрущев бастаан коммунистер партиясы сталиндік диктат стемдігін шкерелеп, талдау жасауа тырысты. “Жеке баса табынушылы жне оны салдары” туралы мселе 25 апанда съезді жабы мжілісінде ктеріліп, съезд ткен со, жарты жылдан кейін, 30 маусымында “Жеке баса табынушылыты зардаптарын жою” жнінде аулы абылданды. Н.С.Хрущевті ХХ съездегі «Сталинні жеке басына табынушылыын шкерелеу” туралы баяндамасыны толы мтіні 33 жыл ткен со ана 1989 жылы жары крді.
Тарихта “жылымы” деп аталып жрген 1954-1964 жылдары біршама басшылыты жымды принциптері енгізіліп, міршіл-кімшіл басару жйесі босаси бастады. оамдаы кеес жне оамды йымдарды рлі біршама сті. оамды мірді демократияландыруа баытталан бл шаралар біршама ой еркіндігін тызды. Нтижесінде мыдаан кінсіз сотталан адамдар лагерлерден босатылып, партияны кейбір крнекті айраткерлері аталды. 1930-1950 жылдары істі болан зиялыларды істері айта аралып, 1953-1956 жылдары партия атарынан шыарылан 5456 адам, лы Отан соысы жылдары жау басып алан территорияларда аландары шін жазаланан 243 коммунист аталды. Сондай-а, 1954 жылы Е.Бекмаханов, .Стбаев, М.уезов еліне оралды. К.Бекхожин, С.Манов, С.Кенебаев партия атарына айтадан алынды. йтсе де, Н.С.Хрушев пен оны тірегіндегілерді Сталиндік тртіпті сына алуы лкен ерлік боланымен, олар бден орныан міршіл-кімшілдік жйені толы жойан жо. лі де кінсіз соталан адамдар трмелерде алды. Ресейлік патша кіметіні отарлау саясатын атау масатында, азастанны Ресейге з еркімен осыландыы кеінен насихатталып, азатардан бірыай коммунистік лт шыаруа баыт алынды. Тарихи шынды атанда алпында алып, кеестер жргізген анды ырын біржаты крсетілді. А.Байтрсынов, .Бкейханов, М.Жмабаев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов жне т.б. алаш айраткерлеріні ызметіне саяси діл баа берілген жо. лтты республикаларды егемендігі жоа шыарылып, экономика салаларында жалпы баытты белгілеу, кадрларды таайындау жне таы баса кптеген мселелер орталытаы шаын топты олында ала берді. айта рулар соына дейін жеткізілмеді. Сталинні лімінен кейін жасалан іс-рекетті жартыкештігіні салдарынан бір жаынан депортацияа шыраан башрттар, алматар, шешендер, ингуштар мен арашайлытарды автономиясы алпына келтірілсе, ал, екінші жаынан ырым татарлары, немістер, месхет тріктеріне з автономиясын айта руа кімшіл-міршілдік жйе тиым салды.
кімшіл-міршіл жйені мойындаан аза зиялыларына біраз кешірімдер жасаланымен тоталитарлы тртіп зиялыларды баылауын тотатпады. Мысалы, 1953-1954 жылдары М.уезовті “Аын аа”, К.Шаыбаевты “Намыс” жне т.б. ебектері басылымнан алынып, жариялауа тиым салынды.
1956 жылы 19 желтосанында КОКП Орталы Комитеті жергілікті партия йымдарына “Партия йымдарыны бара арасындаы саяси жмысын кшейту жне жау элементтерді антисоветтік бас ктеруіне тыйым салу жнінде” арнаулы жабы хат жолдады. Сйтіп, ттындау науаныны жаа кезеі басталды. Саяси трыда басаша ойлаушылар оамны айшылытарын ашы айтандары шін удаланды. Бір ана мысал, 1956 жылы белгілі тарихшы Э.Н.Бурджалов “1917 жылы наурыз-суір айларындаы большевиктерді тактикасы” аты мааласы шін ызметтен алынып, удаланды. Ал, 1957 жылды 3 айында ана “Советтік шындыты брмалааны шін” жне ткенді айта арааны шін 100-ден астам адам ттындалды. Мндай келесіздіктер 60-шы жылдары да оам мірінен орын алды. 1959-1960 жылдары 155 ебекті жариялануына партия тарапынан тыйым салынды. 1960 жылы азастан жазушылар одаы республика компартиясыны траасына С.Торайыровты творчествосын айта арау туралы сыныс жіберді. Екінші жіберілген хатта Шкрім творчествосын айта арауа рсат срады. Бан жауап ретінде республика компартиясы 1961 жылы азастан жазушылар одаыны ызметін анаатсыз деп тауып, лт мселесін ктерушілермен кресті жандандырды. Осы жылдары, керісінше, орыс тіліні рлін лтаралы тіл ретінде ктеру мселесі те маызды болды.
Коммунистік идеологияны басшылыа алан Н.С.Хрущев республиканы барлы міріне тікелей араласты. азастанны отстік аудандары збекстана берілді. Ты лкесінде 6 облысты лкелік партия комитеті біріктіріліп, тікелей Мскеуге баындырылды. Амола – Целинограда, Батыс азастан – Орал облысына айналды.
лт саясатындаы брмалаушылытар халы арасында, сіресе, зиялылар мен жастар арасында трлі наразылытар туызды. Кеестік жйе оларды барынша жасырып, бркемеледі. Осылайша, Теміртаудаы толу кезінде тртіпсіздікті салдары ретінде бааланды. 1963 жылы Мскеуде оитын аза жастарыны бір тобы Б.Тайжанов, С.Аатаев, М.Ттімов, М.Ауэзов бас болып “Жас тлпар” атты йым рды. Масаты – аза жастарыны лтты санасын ояту. Мндай йымдар кейінірек Ленинградта, Киевте, Алматыда, Одессада, Ригада, Павлодарда, араандыда, Амолада, Семейде, Шымкентте жне баса жерлерде пайда болды.
азастанды орталытан басару лтты егемендікті толыымен шектеді. сіресе, экономиканы скери сраныса сай бейімделуі оама теріс ыпалын тигізді. 1949 жылы 29 тамызда Семей, Павлодар жне араанды облыстарында салынан ядролы сына полигоны орны толмас адам мірі мен экологиялы жне аржылы шыын келді. 1963 жыла дейін полигонда ашы ауада 113 жарылыс жасалса, 1964 жылы жер астына кшіріліп, 1989 жыла дейін 343 сына жасалды.
Н.С.Хрущев мемлекетті “коммунизмге туіне байланысты” жаа Конституцияны жобасын жасауды сынаннан кейін, 1961 жылы Конституциялы комиссия рылады. Бл комиссияны жобалары 1977 жылы КСРО Конституциясын жасауда пайдаланды.
Сол жылдардаы конституциялы задарда жазылан демократия талаптары із жзінде жзеге аспады. азКСР Жоары Кеесі КСРО Кеесіне баынды. Сонымен бірге Жоары Кеес тек бір палатадан трды, яни балама болмады. Конституцияда туелсіз деп крсетілгенімен, ы орау, прокуратура органдары да орталыа баынды. Ал билікті тарматары: за шыару, атару, сот-тергеу, прокуратура Коммунистік партияа есеп беріп, бйры-жарлытарын орындап отыран. Ешбір кеестік зада бл процесс задастырылмаанымен, іс жзінде кімшіл-міршіл жйе билік рды. Депутаттарды сайлау науандары да демократиядан млдем алша еді. КСРО Жоары кеесіне 20 мы адамнан біреу, облысты кееске 5 – 8 мы адамнан – біреу, ауданды кееске 1000 адамнан – 1 тадау негізінде жргізілді. Дауыс берушілер іс жзінде депутаттарды крмеді, білмеді. Дауыс беру тек сз жзінде жргізілді. Депутаттарды халы тадамады, жергілікті кімшілік органдар “таайындады”. Сайлаан депутаттар з міндеттерін білмеді. Депутаттар орындауа тиісті мселелерін атару комитеттеріне тініш ретінде беріп отырды.
Саяси ателікке толы Хрущев ызметіні соы 1964 жылды азан айында аяталды. КОКП-ны Орталы Комитетіні Пленумында 1-хатшы ызметіне Л.И. Брежнев сайланса, ал Министрлер Кеесіні траасы болып А.Н.Косыгин таайындалды. Оларды ізін ала азастан КП ОК 1- хатшысы болып Д.А. онаев сайланды.
Соысты зардабы мдениет саласыны дамуында да лкен иыншылы тудырды. Республиканы интеллигенция кілдері, мдениет айраткерлеріні соыса алынуы, мдени мекемелер, оу орындары мен мектептерді саныны азаюы елді мдени даму рдісіне кедергі келдірді. Аталан кезеде дниеге келген шыармаларда тек майданда ерлік крсеткен жауынгерлер мен ауыл ебеккерлеріні мірі бейнеленді. Оларды атарына .Мсіреповті “аза солдаты”, .Нрпейісовты “Курляндия”, С.Мановты “Сырдария”, .Мстафинні “Миллионер” ебектерін жатызуа болады. Сонымен атар республика дебиеті жазушылар .Нрпейісовты, Т.Ахтановты, Б.Момышлыны, С.Мановты, .Мсіреповті, аындар .Аманжоловты, Х.Ералиевті т.б. жаа шыармаларымен байыды. М.уезовті “Абай жолы” романы дние жзіне танылды. М.Тлебаевты “Біржан мен Сара”, Брусиловскийді “Дударай”, .ожамияровты “Назугул” опералары азастанны музыкалы мдениетіні алтын орына кірді.
1946 жылы азКСР ылым Академиясы ашылып, оны тыш президенті болып .И.Стбаев сайланды. ылым Академиясыны толы мшелері болып крнекті алымдар – М.уезов, .Бектров, М.И.Горяев, А..Жбанов, Н.Г.Кассин, Н.Т.Сауранбаев, мше-корреспонденттеріне Н.О.Базанова, Р.А. Барукаев, .Х.Марлан, М.И.Усанович жне т.б. сайланды. 50-шы жылдарды аяында азастан ылым Академиясыны жйесінде 50 ылыми зерттеу институты жмыс жасады. 1958 жылы Орталы азастанны комплексті металлогендік рі болжамды картасын жасааны жне оны методикасын зерттегені шін алымдар: И.И.Бек, Р.А.Борукаев, Г.Ц.Медоев, Д.Н.Казанин, .И.Стпаев жне басалары Лениндік сыйлыа ие болды.
Ал жоары оу орындарыны рамына тоталар болса, 50-ші жылдары 13 институт: Семейде – малдрігерлік-зоотехникалы жне медициналы, араандыда – медициналы, политехникалы жне педагогикалы, Атырауда, останайда, Шымкентте жне баса жерлерде педагогикалы институттар ашылды.
Соыстан кейінгі жылдарда мектепте білім беру ісі тоталитарлы тртіпті ыпалынан шыпады. Партия, комсомол жне пионер йымдары, малімдер жас рпаты санасы мен мінез-лын ата баылауда стады. Оу-трбие процестерін саясаттандырумен атар жалпы крсеткішті удалау, оу процестерін жасанды жргізу, оушыларды оуа немрайлы арауы орын алды. Осыны салдарынан 20 жылды ішінде (1950-1970) аза мектептеріні саны 3891-ден 2577-ге дейін азайды, ал саба орыс тілінде жретін орыс мектептеріні саны 1,5 мыа кбейді. аза тілі тек трмысты олданыс дрежесінде саталса, орыс тілі негізгі мемлекеттік тіл ретінде олданылды. Кітаптарды 95 % орыс тілінде басылды, теледидар хабарларыны 70 % эфирде тек орыс тілінде жргізілді. Кеестік тртіпті бл ылмысыны нтижесінде аза халыны лтты мдениетіні аясы жылдан жыла тарылып, тіпті лтты территорияа ауіп тнген жадайлар орын алды.
Сонымен, аралан жылдары республикада интернационализм тсінігі стем идеологияа айналды. лтты мселелерді барлыы тек интернационалды трбиені жасарту арылы шешіледі деген тсінік негізінде лыдержавалы шовинизм жатты. лтты салт-санадан грі кеестік салт-сана стемдікке ие болып, кбірек дріптелді.