Халы шаруашылыын дамытудаы стсіз реформалар
Соыстан кейінгі жылдары Кеестер Одаында экономикалы саясатты жаартып, жаа экономикалы даму жолына тсу мселелері тірегінде ртрлі пікірлер айтылды. 1947 жыла дейін Сталин халы шаруашылыыны даму баытына байланысты дйекті шешім абылдамады. лы Отан соысыны аяталуымен Кеестер Одаы мен Батыс мемлекеттері арасында орын алан алшаты Сталинні соысты алдыы жылдары алыптасан экономикалы жйені алауына сер етті. Ендігі жерде кеестік басшылар социалистік экономиканы ныайту негізі ретінде бірнеше баыттарды белгіледі. Олар: ауыр нерксіп, скери нерксіп комплексін дамыту; Одаты республикалар экономикасын орталытан басару; ебеккерлерді ебек етуге ынтасын арттыруды орнына мжбрлеу дістерін олдану.
Соыстан кейінгі алашы 1946 жыл ауыл шаруашылыы шін иын жыл болды. Соысты ауыр зардаптары салдарынан Молдавия, Украина, орта аратопыраты аудандарда, Тменгі Поволжьеде жне т.б. аудандарда ашты орын алды. азастанда орта есеппен 1 га-дан 4 ц. асты алынып, асты салынбаан аудандардаы шыындар азастан астыы арасында толытырылды. Осы жылы жиналан астыты 56 % мемлекетке тапсырылан. Ауыл шаруашылыындаы иыншылытардан арылу масатында 1946 жылды желтосанында КСРО Министерлер Кеесі КСРО-ны шыыс аудандарында егін егетін жер клемін лайту жнінде аулы абылдады. Осы аулы негізінде егін егетін жер клемін 10 млн. га кбейту кзделді. 1950 жылы 1946 жылмен салыстыранда азастандаы егістік клемі 1 млн. 173 000 га. артады. Осы шараларды нтижесінен кейін азастанда жиналан асты клемі біршама ктерілді. Біра та егістік клемі кбейгенімен егін егу сапасы тмен кйінде ала берді. Осыны салдарынан 1953 жылы жоспарланан 8 млрд. пт орнына 5,6 млрд. пт ана асты жиналды.
Республиканы мал шаруашылыы да ауыр жадайда болды. 1951 жылды зінде ірі ара саны 4,5 млн. (1928 жылы 6,5 млн болан); жылы 1,5 млн. (3,5 млн), тйе 127 мы (1 млн.) болды. Тез сетін ой саны ана 1928 жылы санына жаындады: 1951 жылы 18036 мы ой болды (1928 жылы 18566 мы). Ауыл шаруашылыындаы иын жадайа арамастан, республикадан жаудан азат етілген республикалара кмек ретінде аысыз 17,5 мы ірі ара, 22 мы жылы, 350 мы ой жне арнайы жеілдетілген баамен 500 мы мал жіберілді.
Ауыл шаруашылыы жмысшыларыны ебек аысы те тмен болды. йткені, мемлекетті ауыл шаруашылыы німдерін сатып алу баасы те тмен еді. Мысалы, асты баасы з ныны сегізден бір блігін ана жапты. 1946 жылы мемлекет 1 колхоза 143 000 сом аша жмсаса, 1950 жылы 170 000 сом аша жмсалан. Сондытан колхозшыны айлы ебекаысы 40 сом болды, немесе тек 60 % колхозшыны бір кндік жмысына 1 кг асты тиесілі болса, аланынікі бдан да тмен болан. Шаруаны колхоздан алан жалаысына кн круі ммкін болмаандытан, оны негізгі кн кріс кзі - зіні ауласындаы жер болды. Осыан байланысты республика ауыл шаруашылыы халыты азы-тлікке, ндірісті шикізата сранысын анааттандыра алмады. Республика ауыл шаруашылыын дадарыстан шыаруды 2 жолы болды. Бірінші жолы - ндірістік атынастарды айта арау, натыра айтанда, осы уаыта дейінгі жргізіліп келе жатан баыттан бас тарту, жерді жеке меншікке беру, нарыты атынаса кшу, осы арылы ауыл ебеккерлеріні з ебегіні нтижесіне ынтасын арттыру. Екінші жолы - ауыл шаруашылыын дамытуды экстенсивті жолы, яни осы уаыта дейінгі жргізіліп келе жатан баытты сатай отырып, оны жеделдету жолы.
1953-1964 жылдары КОКП ОК-ні бірінші хатшысы жне Министрлер Кеесіні траасы Н.С.Хрущев тсында ауыл шаруашылыыны ата басшылыынан, орталы жоспарлауды колхоздар мен совхоздарды туелсіздігімен штастыруа баытталан талпынушылы байалды. Оны негізі 1953 жылы КОКП ОК-ні ырйек Пленумыны шешімдері болып табылады. лтты табыс ауылды жерлерді пайдасына бліне бастады, салы саясаты згерді, ауыл шаруашылы ндірісін сатып алу жне дайындау баалары ктерілді. Сталиндік ата баылаудан бас тарту кп замай-а з нтижесін бере бастады.
Бірата бл кезедегі аграрлы саясат траты болмады. 1954 жылдан бастап тез арада ауыл шаруашылыыны тарихта болмаан дамуын амтамасыз ету мітімен азастана тікелей атысты ты жне тыайан жерлерді игеру науаны басталды. азастан басшылыы бл бастаманы олдай оймады. Осыан байланысты, 1954 жылы 11 апанда ткен азастан КП ОК-ні Пленумында бірінші хатшы Ж.Шаяхметов, 2-ші хатшы Л.И.Афонов босатылып, оларды орнына орталытан жіберілген Р.К.Понаморенко жне Л.И.Брежнев сайланды. Жергілікті жерді аза басшылары сына шырап, ш айды ішінде ты лкесіндегі алты облысты 1-ші хатшылары ауыстырылды.
Брыны Кеестер Одаы, оны ішінде азастанда ты жне тыайан жерлерді игеру науаны 3 кезенен трады: 1) 1954-1955 жж. 2) 1956-1958 жж. 3) 1959-1965 жж. Ты игеру жылдарында негізінен солтстік обылыстарда жздеген совхоз орталытары салынды. міршіл-кімшіл басшылыа совхоздар тиімді боландытан, ты игеруді алашы жылында ана 300 жаа совхоз йымдастырылса, 1955 жылды соына арай оларды саны 631-ге жетті. Ал 1958 жылды апан айынан бастап колхоздар совхоздара, МТС-тар жндеу станцияларына айналдыра бастады. Ты игеруді тек алашы кезеінде республикаа зге республикалардан 640 мы адам кшіріліп келініп, азастанда 18 млн. га. ты жер, немесе брыны Одатаы жыртылан жерлерді 60,6% игеріліп, республикадаы егістік клемі 22,4 млн. гектара жетті. Осыны арасында 1956 жылы азастан алаш рет миллиард пт асты алып, Ленин орденімен марапатталды. азастанны р азаматына ндірілетін асты 2 мы кг. жетті. Оны стінде ты астыы сапалы боландытан негізінен экспорта шыарыла бастады.
Орталы басшылы 1956 жылды апан айында ткен КОКП-ны ХХ съезінде аза КСР-ні алдына жаа міндет – асты ндіруді 5 есе арттыру міндетін ойды. Осыан сай 60-шы жылдарды ортасына арай азастанда жыртылан ты жне тыайан жер клемі 25 млн. гектара жетті. Бірата ты игеруді алашы жылдарында ол жеткен табыс одан рі штасып кете алмады. йткені, жаадан игерілген ты жерлер 60-шы жылдарды ортасына арай з ммкіндіктерін сари бастаан болатын, осыны салдарынан рбір гектардан жоспарланан 14-15 ц. асты орнына 1954-1958 жылдары 7,4 ц. жиналса, 1961-1964 жылдары – 6,1 ц., ал 1964 жылы – 3,1 ц. ана асты алынды. Осы кезден бастап еліміз АШ, Канада, Аргентина, Франциядан асты сатып алуа кіріседі.
азіргі тада экономистер ты жне тыайан жерлерді игермей-а, асты ндіру кезіндегі астыты аудандардаы р гектардан 1 ц. сірсе, бл ты игеру нтижесімен теескен болар еді,- деген пікірде. Оны стіне ты игеру жылдарындаы оныс аудару саясаты елдегі демографиялы жадайды одан рі крделендіріп, брыны Кеестер Одаыны Европалы блігі шін де, азастан шін де тиімсіз сипатта болды. йткені, сол кезді зінде-а Одаты европалы блігінде жылдан жыла селолы жерлерде трындар саны азайып, ал бізді республикамызда керісінше, сіп отыран болатын. Осы ерекшеліктер ескерілмей, онсызда саны кеміп отыран европалы аудандардан тек 1954-1962 жылдары ана азастана 2 млн. астам адам кшіріліп келінді. Осыны нтижесінде бір жаынан Ресейді, Украинаны жне т.б. республикаларды біратар аудандарында мыдаан селолар бос алды. Екінші жаынан 20-30-шы жылдары жергілікті трындара арсы баытталан уын-сргін салдарынан крт кеміген аза халы, енді тыгерлерді кптеп келуіне байланысты, 1959 жылы сана бойынша алатын лесі 30%-ке дейін тмендеп кетті.
Ты игеру жылдарында жаппай оныс аудару науаны рухани, ізеттілік саласына да лкен зиян алып келді. аза тіліндегі мектептер саны 700-ге кеміп, аза тілінде шыарылатын дебиеттерді, баспасзді саны крт тмендеп кетті. 3 мынан астам елді мекенні аты згертіліп, тарихи лтты санаа шек ойылды.
Тарихта брын болып крмеген клемді жерді жырту орны толмас экологиялы апаттара, мал жайылымыны крт ысаруына алып келді. Ты игеруді алашы жылдарында жерді нарлы бет ыртысы (гомусы) ша-борана шырап шып кетуі салдарынан 18 млн. га астам жер эррозияа шырады. алыдыы 1 см. ара топыраты (гомус) алыптасуы шін, кем дегенде 2-3 асыр уаыт керек еді. Жайылым азаюы салдарынан са мал сіру арыны 3 есе азайды, жылы 1916 жылы 4 340 мы болса, 1961 жылы – 1158 мыа дейін, ал тйе 1928 жылы санынан 8 есе кеміді.
60-шы жылдардаы ауыл шаруашылыыны жадайы айтадан ауырлап, зіні су дегейін тотатан болатын. Себебі, жаадан игерілген жерлер з ммкіндіктерін сарыды, колхозшылар мен ауыл шаруашылыы ебеккерлеріні материалды жадайы тмен боландытан ебекке ынтасы болмады. Сонымен бірге ауыл шаруашылыы з дегейінде аржыланбады, ауыл шаруашылыы німін сату баасы реттелінбеді. Жер деу мдениетін, топыра нарлыын ктеру, сумен амтамасыз ету дрыс жола ойылмады. Мал бау, егін салу барысында жергілікті жерді географиялы, климатты ерекшеліктері млдем ескерілмеді.
Ты игеру барысында орын алып отыран кемшіліктерді біратары КОКП ОК 1965 жылды наурыз, 1966 ж. мамыр пленумдарында ашылып, оларды жоюды шаралары белгіленді. Ауыл шаруалышыыны берік негізін жасау, жоспарлауды жасарту, колхоздар мен совхоздарда шаруашылы есепті енгізу, ебекті материалды жне моральдік ызыушылыын штастыру міндеттері ойылды. Егістікті зоналы тиімді пайдалану жйесі, ты ндіруге бейімделген техникалар ендіріле бастады. 1966-1970 жылдары республика ауыл шаруашылыын дамытуа 5,5 млрд. сом аржы блінді. Осыны арасында 8-ші бесжылдыта ауыл шаруашылы німі 54% сіп, азастан Кеестер Одаыны зіндік ерекше ауыл шаруашылы ауданына айналды. Оны лесіне Одатаы ауыл шаруашылыы німіні 11% тиді. Мемлекеттік ора республикадан рбір 4-ші тонна жн, 12-ші тонна ет жне 5-ші тонна асты тсті.
Енді, аралып отыран кезедегі нерксіптегі жадайа келер болса, соыстан кейінгі жылдары азастан экономикасыны жадайы ауыр болды. Осыан арамастан азастан шикізат кзі ретінде аралып, соыстан зардап шеккен аудандарды алпына келтіру базаларыны біріне айналды. Оны соыстан кейінгі даму жоспары 1946 жылы 18 наурызда Жоары Кеесті бірінші сессиясында бекітілген “1946-1950 жылдары халы шаруашылыын алпына келтіру жне одан рі дамыту заымен” белгіленді. Бесжылдыта республика халы шаруашылыын дамытуа 8,8 млрд. сом аржы блініп, нерксіп німін соыса дейінгі 1940 жылы крсеткіштен 2,2 есе асыру жоспарланды. аза металлургия заводыны рылысын аятау, араанды металлургия рылысын бастау кзделді.
Бесжылдыты мерзімінен брын орындау жолында социалистік жарыс кеінен анат жайып, сіресе, ара металлургия саласы лкен табыстара жетті. Теміртаудаы аза металлургиялы заводында 2 мартен пеші, 3 прокат жйесі, Атбе ферросплав заводында ндірісті 3-ші кезегі іске осылды. Тсті металлургия саласында скемен орасын-мырыш комбинаты салынып, ол алашы мырышты бере бастады. Алты жаа кмір шахтасы, аратон жне Мнайлы ксіпшіліктері атара осылып, мнай ндіру соыса дейінгі дегеймен салыстыранда 52% артты. Электр уатын ндіру 1945 жылмен салыстыранда 2,3 есе сті.
Жеіл нерксіп саласында Петропавлдаы тігін фабрикасы, Жамбылдаы, ызылордадаы, Павлодардаы тері заводтары з німдерін бере бастады. Осыан арамастан ттыну тауарлары халыты сранысын анааттандыра алмады. 1950 жылы млімет бойынша азастанда ттыну заттарын ндіретін 65 ана нерксіп орны болды. Республикада мата, тбіт, тері кп млшерде орталыа жіберіліп, одан дайындалан дайын мата німіні 0,1%, тбіт німіні 1,4%, тері ая-киімні 1,7% ана пайдаланды. йткені, аржыны басым блігі брынысынша скери-нерксіп салаларына жмсалды.
50-ші жылдарды екінші жартысынан кейінгі жылдардаы азастанны индустриялы дамуыны негізгі баыттары 1956 жылы ткен КОКП-ны ХХ съезінде абылданан халы шаруашылыын дамытуды 6-шы бесжылды, 1959 жылы ХХІ съезде абылданан 1959-1965 жылдара арналан жетіжылды жне 1966 ж. XXІІІ съезде абылданан 8-ші бесжылды жоспарлармен белгіленді. 60-шы жылдарды зінде ана 700-дей ксіпорын атара осылды. Оны ішінде Жезазан байыту комбинаты, скемен су-электр станциясы, Бтырма су-электр станциясыны бірінші кезегі, араанды 2-жылу электр станциясы, Соколов-Сарыбай кен байыту комбинаты, Павлодар трактор зауыты, Алматы мата-мата комбинаты, Жамбыл былары ая-киім комбинаты жне т.б. болды. “азасельмаш” зауыты ауылшаруашылы машиналары блшектерін шыаруа мамандандырылып, егін шаруашылыы мен мал шаруашылыындаы жмыстарды механизацияландырылуын амтамасыз ететін жаа машиналар мен жабдытар шыара бастады.
Соыс жылдары азастанда соыс ттындарын абылдау шін мынадай лагерлер рылан болатын: Балхаш аласындаы № 37, Жезазандаы №39, араандыа жаын Спасск аласындаы №99. Бл лагерлерде 1947 жылы млімет бойынша 35375 неміс скери ттындары, 3615 жапон ттындары болды. Бл ттындар араанды, Саран, Теміртау, Майды, Пришахтинск, Балхаш, Амола облысындаы нерксіп орындарында да ебектенді. 1945-1950 жылдары №99 лагерьдегі ттындар саны 118 923 адама кбейді. Лагерь «араанды кмір”, «Шахтарылыс”, «Жилдоррылыс”, «Жилрылыс” жне т.б. нерксіп орындарын аысыз жмыс кшімен амтамасыз етті. 1948 жылы халы шаруашылыында скери ттындар саны 1 035 339-а жетті. Олар 16 халы комиссариаттары салаларында ебектенді. Яни, жина оры ГУЛАГ жйесіндегі ттындарды аысыз ебегі есебінен толытырылып отырды. азастан территориясындаы скери ттындар 1945 жылдан бастап біртіндеп еліне айтарыла бастайды.
Кеестік нерксіп ауыр индустрия мен ораныс комплексіні басым дамуына негізделгендіктен, азастанда да скери нерксіп комплекстері кптеп рылды. Соны ішінде аза жерінде орналасан ядролы сына полигондары халыты асіретіне айналды. 1948 жылы КСРО Министрлер Кеесіні аулысымен Семей полигоны салынды. Осы полигонда 1949-1963-ші жылдар аралыында уеде 113 ядролы заряд сыналды. 1966 жылдан бастап Каспий маындаы Азыр полигонында ядролы ару сынала басталды. Сынатар нтижесінде азастанны ке аумаына радиоактивті газдар тарады. Радиация зардаптары азіргі таа дейін халыты денсаулыына кері серін тигізуде. Ядролы сынатар жргізілген жылдары кімет тарапынан халыты радиациядан орау шаралары жргізілмеді, керісінше, радиация тараан аумата медициналы тексеруге тиым салынып, радиация зардаптары айтылмады.
1950 жылды басында Байоыр арыш айлаы салынды. Бл рылыс ауданы 6717 шаршы шаырым жерде орналасты. Ракета шандаы жарылыстан 4,6 млн. га жерге жанармай шашырап, зиянды жанармай ауа абаттарын, жердегі су, жайылым шптерді уландырды. Космодром кп млшерде су жмсайтындытан, Сырдария зеніні дегейі жылдан-жыла азая тсті.
Сталин айтыс боланнан кейін Хрушев тсында «ыри-аба соыс” ршіп, жеіл жне тама ндіріс салаларына тежеу жасалынып, шикізат пен отын ндірілетін салалар жедел арынмен дамыандытан, халыты материалды жадайы тмен алпында ала берді. Республикада 200-дей жаа ндіріс орындары салынды.
азастаннан орталыа шикізат жіберу шін темір жол рылысы жедел арынмен дамып, 1953 жылы Мойынты – Шу темір жол торабы пайдалануа берілді. Сібір, Отстік азастан мен Орта Азияны байланыстаран Павлодар темір жолы ашылды. Ал азастанны мнайлы аудандарын игеруге байланысты Батыс азастанда Маат-Атау, Атау-Жетібай-зен, Атырау-Астрахань, Бейнеу-оырат секілді темір жол жйелері салынды. Халы шаруашылыын дамытуда темір жол транспортымен бірге республикада автомобиль, быр, уе, су жолдары да негізгі рл атарды. Алматыда, останайда, Павлодарда, Атбеде жаа ірі автомобиль жндеу зауыттары айта рылды. Республикада 60-шы жылдары быр транспорты Маыстау тбегіні мнай байлыын игеруге байланысты зен-Жетібай-Шевченко, зен-Атырау-Куйбышев мнай бырлары іске осылды. Транспорттаы бл нтижелерге арамастан азастанда сол уаытта жол атынасымен амтылуды жеткіліксіздігі байалды.
нерксіптегі прогресс азастандаы индустрия саласында жмысшы табыны суіне ммкіндік жасады. 1970 жылы 3,4 млн. жмысшы болды, бл 1940 жылдан 5 есе кп еді. Жмысшы табы ірі ксіпорындарда кптеп шоырланды. Мысалы, араанды металлургия жне Ащысай полиметалл комбинаттары жмысшыларды кп шоырланан ортасы болды. Бірата экономикалы реформаларды стсіздігі оамны леуметтік рамына жне трмыс жадайына з серін тигізді. Жергілікті лт кілдерінен маман жмысшы кадрларын даярлауа аморлы жасалмаандытан, 1957-1973 жылдар жмысшылар арасында азатарды алатын лесі 17,4%-тен, 11,7%-ке дейін тмендеді. 1970 жылды басында азатар тек мнай жне газ саласында ана басым болды.
Осыан арамастан республикада машина жасау жеткіліксіз арынмен дамыды, нерксіп ндірісінде оны лес салмаы 1961 жылы - 10,4%, 1970 жылы – 10,6% дейін ана сті. Республиканы машина, рал-жабдытар жніндегі рамыны 72% баса республикалардан келу арылы шешілді. Республика ндірісіні дамуы негізінен шаруашылы айналыма шикізатты жаа кздерін осу арылы амтамасыз етіліп, нерксіпті шыарушы жне деуші салалары арасындаы алшаты тередей тсті.
60-шы жылдары халы шаруашылыын міршіл-кімшілдік, бюрократты жолмен басшылы жасауды тиімсіз екендігі сезіліп, елді сол кездегі басшылыы оны айта арауа талпыныс жасады. 1959 жылы тсті металлургияны барлы ксіпорындары азастанны арамаына берілді. КОКП ОК 1965 жылы ырйек пленумында экономикадаы кімшілдік айыпталып, ндіріс басшылыын салалы принцип бойынша йымдастыру ажет деп табылып, ндірісті салалары бойынша одаты, республикалы жне жалпыодаты министрліктер ру жнінде шешім абылданады. ндіріс орындарына біршама зіндік еркіндік беріліп, жааша жоспарлау мен экономикалы ынталандыруа кше бастады. Халы шаруашылы кеестері жойылып, жаадан рылан министрліктерді ызмет ауымы кеейді. р министрлік з саласын аржыландыру, басару, шикізат пен жабдыты блу, нім сапасын адаалау жне т.б. крделі міндеттерді атарды. ндіріс орындарына да біршама еркіндік берілгендіктен, олара зін-зі аржыландыруа, жмысшыларды сапалы ебегіне тленетін ебекаы клемін ктеруге рсат берілді. Сонымен бірге нерксіп ынтасын арттыру шін ебекаы орында нерксіп кірісіні жартысы алдырылды. Бл жадай ебек сапасын, нім сапасын сіруге, шикізатты немді пайдалануа жол ашты. 60-шы жылдарды соына арай жаа жоспарлау жйесіне 1467 нерксіп немесе барлы нерксіп орныны 80% кшті.
Бл реформа нтижесі жоары болды. Сегізінші бесжылдыта (1966-1970 жж.) халы шаруашылыы жоспарлы экономикаа кшкен кезден бері алаш рет е жоары крсеткішке жетті. Сегізінші бесжылдыта ндіріс кші жоары арынмен дамыды. азастан Ода бойынша кмір ндіруден, орасын орытудан ала шыты. Мнай ндіру, химия нерксібіні маызы артты. Кен орындары кптеп ашылып, жаа нерксіп аудандары ашылды. Бесжылдыты соына арай 445 ірі нерксіп орындары мен цехтар ашылып, зауыттар мен фабрикалар айта жабдыталды. азастанда минералды тз, синтетикалы каучук, химия ндірістері кеейді. аратау бассейніндегі фосфорит оры, КСРО–даы сары фосфор мен тыайтыш шыаратын ірі орталыа айналды. Соколов-Сарыбай тау-кен комбинатыны німі Орал металлургия зауытыны жне т.б. нерксіп орындарыны шикізат кзіне айналды. араанды металл зауытыны Ода бойынша маызы сті. Ол жоары сапалы шойын, мыс ндірді. Республика хром ндіруден бірінші орына, темір жне марганец німдерін ндіруден шінші орына ктерілді. Машина жасау німін ндіру 1,6 рет, соны ішінде ауыл шаруашылыы машиналарын ндіру 2 есе артты. азастанда машина жне машина жабдытарыны 300 жаа трі шыарылды. Республикадаы трактор жасау саласыны негізі болан Павлодар трактор зауыты іске осылды.
Жеіл нерксіп салалары да біршама дамыды. азастан жеіл нерксібі 1970 жылы Ода бойынша дірілген барлы німні 16%-ін берді.
Осылара арамастан 60-шы жылдарды 2-ші жартысындаы экономикалы реформалар стсіз аяталды. КОКП ОК-ні бірінші хатшысы Л.И.Брежнев басаран басшылы ткеннен саба алмады. Осыны салдарынан ауыл шаруашылыына, ндіріске атысты аулы-арарлар брынысынша кімшіл-міршіл сипатта ала берді. абылданан аулылар іс жзінде кеес атару комитеттері мен шаруашылы йымдарыны атаратын міндеттерін облысты, ауданды жне бастауыш партия йымдарына жктеп, ндіріс орындары, колхоздар мен совхоздарды зіндік еркіндіктен айырды. Реформалар кредиттік-аржылы жйемен, материалды-техникалы жабдытаумен байланыстырылмады. Осыларды салдарынан бір жаынан азастанны экономикасыны уаты арта тссе, екінші жаынан оны орталыа туелділігі кшейе тсті.