Оамды-саяси мірдегі келесіз былыстарды етек алуы.
ХХ . 70-80-жылдары республиканы оамды-саяси мірінде де крделі жадай алыптасты. КОКП-ны леуметтік-экономикалы саясаттаы ателері лтты атынастара да серін тигізбей ойан жо. Брежневтік басшылы бл салаларды млтіксіз рі ешандай проблема жо деп санады. лт мселесін шешудегі табыстарды асыра баалау кемелденген социализм концепциясынан туындады. На осы кезеде лт мселесіндегі проблемалар шешілуінен грі шапшаыра ордаланды.
1922 ж. федералды мемлекет ретінде рылан КСРО іс жзінде унитарлы мемлекетке айналып кетті. Оны рамындаы Одатас республикаларды ытары шектеліп, наты егемендігі жо автономия ретінде дамыды. лттарды зін зі билеуі іс жзінде мыт болды. КСРО-дан еркін шыу ы боланымен бірде-бір халы оны пайдалана алмады. Бл жерде наты мір шындыы есепке алынбады, саяси демократияны брмаланандыы салдарынан блайша ерік білдіруді зі ммкін емес еді.
лтты проблеманы брін тек интернационалды трбиені жасарту арылы ана шешуге болады деп пайымдалды. Бл баыттаы трбие наты мірден алша жргізілді, интернационализм идеяларын насихаттаумен шектелді. Осы маынада аланда интернационалды трбие лтты саясатты орнына жрді немесе бтіндей оны ауыстырды.
Трі лтты мдениет, оу мен трбие іс жзінде аударма болды. 70-80 жж. лтты салт-санадан грі кеестік салт-сана кбірек дріптелді. оамды-саяси мірде европоцентризм басым еді. КСРО халытары мен лттарыны дамуындаы орыс мдениетіні рлін асыра баалау етек алды. Бізді тарихымызды бліп алуа болмайтын блігі болып табылатын кшпелілік ркениеті мен шыыс мдениетіні бкіл абаты жауып тасталды, адамдарды тарихи санасын жою процесі жрді. 1917 ж. азан ткерісіне дейінгіні брін мытуа табандылыпен мжбр етілді. Мны керісінше Кеес дуіріні тарихы барынша дріптелді. Ресми органдар мен насихат аза халыны жне Одаты баса халытарыны наыз тарихы тек 1917 жылдан басталады деп жртты сендірді.
Шыл интернационалдандыру, лтты мдделерді есепке алмай бюрократты жне кштеп удалау дістерімен бірттас совет халыны алыптасуын шапшадатуа тырысу лт саясатында рескел ааттытар мен елеулі ателіктер жіберуге келіп сотырды. Ал шынайы интернационализм “з” лтыны да жне баса лттарды да лтты мдделерін тсініп, мойындамайынша ммкін емес еді. лтшылды е алдымен лтты мдделерді кемсітуден пайда болады.
азастанда тіл саясатында да кемсітушілік орын алды. Орыс тілін республикада азатарды 60%-і мегерсе, аза тілін орыстарды 1%–нен де азы мегерді. аза тілі тек трмысты саламен шектеліп, іс жргізуде, мемлекеттік, дипломатиялы, скери мірде, жоары мектептерде олданылмады. Кітапты 95% орыс тілінде басылды, теледидар хабарларыны 70% эфирге орыс тілінде шыты. Брыны КСРО-даы империялы тіл саясаты е алдымен орыс тілін білмейтін адамдарды леуметтік су ммкіндіктерін шыл тарылта беру масатын кздеді.
лт саясатындаы брмалаулар, саяси ахуалды аталдандырылуы, еркін ой-пікір айтуа кіметті тзбеушілігі, сіресе, зиялылар арасында наразылы туызды. Ол трліше крінді. Студенттер, шыармашылы жне ылыми интеллигенция арасында республиканы орыстандыру саясаты айыпталды, аза тіліні жадайына, республиканы егемендік ыны жотыына аладаушылы білдірілді.
Партиялы-мемлекеттік рылым ызметіні 70-80-жж. басындаы зекті баыты брыныша лтшылдыа, жершілдікті кріністеріне жне патриархалды рылысты дріптеуге арсы крес болды. згеше ойлауды барлы трі удаланды. мір сріп тран жйені идеологиясы мен жаттанды догмаларына сай келмеген з кзарастарын дебиет пен нер шыармаларында бейнелеген интеллигенцияны кілдері удалауа шырады. Мысалы, аын О.Слейменовты “АзиЯ” деген талантты кітабы осындай асіретке шырады. О.Слейменовты оппоненттері “Молодая гвардия”, “Москва”, “Звезда” жне баса журналдардаы маалаларында кітапты идеологиялы баыты мен масатына кмн келтірді. Ол лтшылды, пантюркистік шыарма жне орыса арсы деп айыпталды.
Кеестік билік алымдар арасындаы ой-пікір бостандыына барынша тиым салып отырды. Мысалы, 1976 жылы философия институтыны авторлар жымы даярлаан “Дстрлі аза неріні дниетанымы” деген кітапты басып шыаруа тиым салды. Антрополог О.Исмаловты “азастанны этносты геногеографиясы” деген кітабы идеялы трыдан зиянды деп табылды. Автора методологиялы ате жіберген, ру-тайпалы факторларды бгінгі заманмен байланысты біржаты баяндаан деген айып таылан. Кейінірек бл айыпты брі алынып тасталды.
1979 жылы жазда Амолада болан оиа лтты атынастардаы лая тскен арама-айшылытарды крінісі еді. Ол лтты атынасты тпкілікті халыты мдделерін есепке алмай орталыты міршілдік діспен реттеуіні мезгілі ткенін крсетті. азастанда 1979 жылы неміс автономиясын ру рекеті жне оан аза трындарыны арсы шыуы республиканы саяси тарихындаы маызды оиаларды бірі. азастанда неміс автономиялы облысын ру туралы шешім 1979 жылы кктемде КОКП Орталы Комитеті Саяси Бюросыны мжілісінде республиканы кіметі мен Жоары Кеесіні келісімінсіз абылданды. азастан Компартиясы Орталы Комитетіні сол кездегі бірінші хатшысы Д.А.онаевты кулік етуіне араанда, аза жеріні а ортасынан неміс автономиялы облысын ашу туралы шешім абылдауа КСРО Мемлекеттік ауіпсіздік комитетіні траасы Ю.Андропов мрынды болан крінеді. Бл автономиялы облыса Амола, Павлодар, араанды жне Ккшетау облыстарыны бірсыпыра аудандары беріліп, Ерейментау аласы оны орталыы жасалма болып белгіленді.
Автономиялы облыс ру туралы млімет республикаа тез тарап, аза халыны зады арсылыын туызды. Маусымны 16 кні таерте негізінен облыс орталыындаы жоары оу орындары мен техникумдарыны студенттері атарындаы аза жастары аланы орталы алаына жиналды. Жастар аза жне орыс тілінде “азастан блінбейді!”, “Неміс автономиясы болмасын!” жне баса рандар жазылан транспоранттар алып шыты. Митинг Кремльді неміс автономиясын ру туралы шешімін айыптаан ндеу абылдады. 19 маусымда Амолада таы бір демонстрация болды. Оны аудандардан келген соыс жне ебек ардагерлері бастады. Оан 2 мынан 4 мыа дейін адам атысты. Демонстрацияа атысушылар облыс басшыларына автономияны руа арсы ндеу тапсырды. Амоладан кейін шаын митингілер мен демонстрациялар Атбасарда, Ерейментауда, Ккшетауда тті.
КОКП Орталы Комитеті Саяси Бюросыны бл шешіміне республикада тратын немістерді здері де арсы болды. Олар “азастаннан шаыра сраанымыз жо, кеес немістеріні ту тікпек жері Еділ бойы, автономия алса, о бастаы “ата” оныстан ірге ктереміз”, - деп отырып алды. Бл жерде еске салып кететін жадай: брын Волга бойында, натыра айтса Ресейді Волгоград жне Саратов облыстарыны аумаында неміс автономиялы облысы бар болатын. Ол 1941 жылы Гитлерлік Германия скерлері КСРО-а басып кіргеннен кейін Кеес кіметіні шешімімен таратылып, оны мыдаан азаматтары азастан жеріне жер аударылан еді. Республика халыны наразылыыны нтижесінде орталы з шешімін згертуге мжбр болды. Сйтіп, азастан жерінде неміс автономиялы облысын ру жніндегі шешім іске аспай алды. Бл бой крсетулерден со жазалау науаны шектеліп жргізілді (бл тоырау заманы шін болмаан оиа) жне тіпті кімшілік істері бойынша да сот процесі жрген жо. Алайда республиканы басшылыы жне Мемлекеттік ауіпсіздік комитеті демонстрация туралы хабарды ке тарап кетпеуі шін барлы кш-жігерін жмсады. Баспасз беттерінде бл оиалар туралы ештее жазылан жо.
Осы жылдарда индустриялы дамуды, ксіпорындарды кптеп салынуыны нтижесінде оршаан ортаа орасан зор зиян келтірілді. Сырдария жне мудария зендеріні суларын мата егісіне кптеп блуден Арал теізі тартылып, оны суы азайды. Арал теізі атырабына ндіргіш кштерді орналастыруда жіберілген стратегиялы ателіктер, жер жне су орын есепсіз пайдалану, мата мен кріш даылдарын сіруге басымды беру салдарынан теіз тбі 27 мы шаршы шаырыма дейінгі аумата рап, жалааш алды. Теіз суыны тздылыы 3 еседен астам сіп, Арал зіні балы нерксібінен ттастай айырылды. Оны стіне рап алан теіз тбінен тз бен шаны ктерілуі кшейе тсіп, Арал аймаыны климаты крт нашарлап кетті. Айналадаы табии орта тепе-тедігіні бзылуы халыты трмыс жадайы мен денсаулыына атер тндірді. Адам лімі, сіресе, балаларды шетінеуі кбейді. Айма трындарыны 80%-і р трлі сыраттара шалдыты. Бл экологиялы апат іс жзінде лтты генетикалы сіп-нуі ммкіндігін сатап алу туралы мселе ктеруге мжбр етті, йткені Арал аймаы негізінен республиканы байыры халы - азатар мекендейтін аудан.
Осындай ауыр жадай Семей ірінде де орын алды. Семей жне баса полигондарда барлыы 500-ден аса ядролы арулар жарылды. Бл жарылыстарды халыты денсаулыына жне оршаан ортаа тигізген зияны мен зардабы туралы ондаан жылдар бойы айтылмады. алымдарды мліметі бойынша полигонда сына жасалан жылдары кемінде 500 мы Семей ірі трындары ионды радиацияны сулесіне шырады, сіресе, онкологиялы сипаттаы аурулар кп шыты. 1975-1985 жж. бл аурулардан лгендер тек Семей облысыны зінде ана 7 есе сті, бала туу азайаны, жынданып ауру жне зін-зі лтіру кбейгені байалды. Семей полигонынан баса р жылдарда Республика территориясында 27 жерде уаты ртрлі 38 ядролы жарылыс жасалды. Бндай жарылыстар, сіресе, Атырау облысында кбірек болды, мнда жаппай ырып-жоятын аруды 17-сі сыналан. Сегіз ядролы заряд Орал іріндегі полигондарда, аландары Атбе, Амола, Отстік азастан облыстарында жарылан. Бактериологиялы арулар сынау полигоны Арал теізіндегі Барсакелмес аралында жргізілді.
70-80-ші жылдары мдениет саласын ныайтуда біраз жмыстар істелді. Селолы жерлерде 6 мынан астам клубтар мен мдениет сарайлары ызмет крсетті. Оларда 12 мынан астам кркемнерпаздар жымы істеді. Ауыл-село трындарыны трмысына теледидар, радио, баспасз, кино брыныдан кбірек ене бастады. азастанны село зиялыларыны мдени дрежесі сан жне сапа жаынан едуір сумен сипатталды. Орта есеппен бір колхоз бен совхоза 70-ші жылдарды басында 45 жоары жне арнайы орта білімі бар маманнан келді.
1970 жыла арсы теледидар республиканы барлы облыстарына дерлік енді. азастанда теледидарды 15 программалы орталыы жне осынша студиясы, сондай-а теледидар бадарламасын тарататын жне абылдап алып айта тарататын жйелер істеді. 4 республикалы жне 19 облысты бадарламалар арылы радио хабарлары аза, орыс, йыр, корей тілдерінде жргізілді. 1976 жылды аяында 10282 кино ондырысы болып, олар бір жылда 290 миллион кино крерменіне ызмет крсетті.
Халы аарту ісі де бірсыпыра ала басты. Мысалы, республиканы жалпы білім беретін 10154 мектебінде 1970 жылы 3 млн. 140,8 мы бала оыса, 1977 жылы 9217 мектепте 3 млн. 266,1 мы бала оыды. Мектепті оу ісіні алдына 70-ші жылдары жаппай орта білім беру міндеті ойылды. 1984 ж. балаларды алты жастан бастап оытуа кшу, ебекпен штастыра оыту шін оу-материалды база жасау, оу бадарламасына жаа пндер осу жніндегі мектеп реформасы басталды. Біра, осымен бірге мектептегі оу ісін дамытуда кемшіліктер де орын алды. Мектептерге партиялы мір кшейе тсті. Оу-трбие процестерін саясаттандыруды стіне жалпы крсеткішті уалау, оу процестерін жасанды жргізу, оушыларды оуа немрайды арауы осылды. лтты мектептерді ысарту тенденциясы кшейіп, орыс мектептеріні саны кбейді. Мектептегі оу ісіні дадарысы экономикадаы, саясат пен идеологиядаы брмалауларды крінісі еді.
1970 жылы азастанда 46 жоары жне 190 арнаулы орта оу орны болып, оларда 416 мынан астам студент білім алды. Студенттер 160 маманды бойынша зірленді. Республиканы техникумдарында жастар 182 маманды бойынша оытылды. 1986 жылы республикада жоары оу орындарыны саны 55-ке, ал арнаулы орта оу орындарыны саны 246-а жетті. Жоары оу орындары мен техникумдарда 550 мыдай студент оыды. Республика халыны рбір 10 мы адамына 160 студенттен келді.
ХХ . 70-80 жж. аза дебиеті І. Есенберлинні, .Нршайыовты, М.Маатаевты, Т.Айбергеновты, О. Слейменовты, М.Шахановты, .Мырзалиевті, Ф.Оарсынованы, .Кекілбаевты, О.Бкеевті жне басаларды шыармалары арасында елеулі табыстара жетті. Сазгерлер Ш.алдаяовты, Л.Хамидиді, Н.Тлендиевті, .Еспаевты, І.Жаановты ндері азастанны музыкалы мдениетіні алтын орына кірді.
“Ботагз”, ”Аан жлдыз”, “Мені атым ожа”, “ыз Жібек”, “Атаманны аыры”, “Транссібір экспресі”, “Бейбарыс слтан” кинофильмдері республика кино неріні тадаулы туындылары деп бааланды. аза киносыны табыстары кбінше артистер Н.Жантуринні, Ы.Ноайбаевты, А.шімовты, .Боранбаевты, режиссерлар Ш.Аймановты, М.Бегалинні, С.Ходжиковты, А.арсапаевты, Т.Теменовты жне басаларды шыармашылы ызметтерімен байланысты.
.ашаубаев негізін салып кеткен н неріндегі игі дстрді Б.Тлегенова, Е.Серкебаев, .Дінішев, Р.Жаманова, Р.Баланова, Р.Рымбаева т.б. жаластырып байыта тсті.
70-80-ші жылдары ылым саласында да біраз табыстара ол жетті. Республика ылым Академиясыны бірсыпыра ылыми зерттеулерін дние жзі таныды. 1976 жылы биолог алым М..Айтхожин генетика мен микробиология саласында Лениндік сыйлыа ие болды. алымдарды зерттеулері отстік Маыстауда жне Орал-Ембі атырабында мнай мен газды ірі кендерін игеруге, Ертіс-араанды каналын салуа, егін шаруашылыында топыра орау жйесін енгізуге кмектесті. Осы жылдары бес томды “аза КСР тарихы”, он томды “аза тіліні тсіндірме сздігі”, он бір томды “азастанны металлогениясы”, тоыз кітаптан тратын “азастанны ст оректілері”, тоыз томды “азастанны сімдіктері” жне диалектикалы логика жнінде бірсыпыра іргелі монографиялар мен зерттеулер жары крді. л-Фарабиді, Ш.Улихановты, Ы.Алтынсаринні мраларыны зерттеліп басылып шыарылуы оамды ылымдаы елеулі оиа болды.
Алайда азастан ылымыны табыстарымен бірге оны айшылытары мен шешілмеген ірі проблемалары да болды. Машина жасау, радиоэлектроника, радиотехника, автоматика сияты ылыми-техникалы прогресті аса маызды салалары бойынша ылыми кадрларды даярлау жне ылыми мекемелерді йымдастыру кенже алып келді. Академиялы, жоары оу орындарындаы жне салалы ылымды нашар штастыру кп таырыптылыа, ылыми кштерді шашырап кетуіне, оларды аса маызды баыттарды зерттеуге тиісінше шоырландырылмауына, ылыми жмыстарды бірін-бірі айталауына кеп соты. ылыми зерттеулерді тиімділігі крт тмендеді. Мысалы, 1985 жылы ндіріске енгізілген бір зерттеуді экономикалы тиімділігі 1980 жылмен салыстыранда екі есе тмендеді. Республиканы бірде-бір ылыми мекемесі елде рылан ылыми-ндірістік комплекстерді рамына кіре алмады. Сйтіп, экономикадаы тежеу мен тоырау былыстары оам міріні мдени салаларына да, ылымны дамуына да салынын тигізбей оймады. Мдени салаларды мселелерін жете бааламау, оларды дамуына аржыны “алдыты” принцип бойынша блу республика мдениетіні ке клемде дамуына зіні теріс серін тигізді.
Сонымен, тоырау мірді барлы салаларында: оамды-саяси мірде, идеологияда, мдениетте, адамдар арасындаы арым-атынаста жне т.б. орын алды. Брежневті жеке басына табыну етек алан жадайда, сіресе, 70-ші жылдарды аяы мен 80-ші жылдарды бас кезінде бл жадай баран сайын рши тсті.