Дріс 7. Кеестік азастанды айта ру рекеттері

Жоспар

оамды-экономикалы мірді айта руа баыт.
1986 жылы желтосан ктерілісі

оамды-экономикалы мірді айта руа баыт.

ХХ асырды. 80-жылдарыны орта шенінде кеестік оамда тбегейлі згеріс ажеттігі айын сезіле бастады.1985 жылы наурыз айында КОКП Орталы Комитетіні пленумында Бас хатшы болып М.С. Горбачев сайланды. Ол сол жылды суір айында зіні “айта ру” баытын айындайды. Кеестер Одаыны жаа басшылыыны жариялаан леуметтік-экономикалы айта руа баытталан баыт, кейін уаыт крсеткендей, оны алдындаы кімет басшылары сияты зін демократиялы реформатор етіп крсетуге баытталан талпыныс еді. Оны алашы трт жылында (1985-1989 жж.) жеделдету концепциясын жзеге асыруа баытталан біратар нтижесіз бастамалар басталды. Жеделдетуді басты адамы ретінде ндірістік рылымды, рал-жабдытарды, техникалы жйелерді жаарту идеясы сынылды. Бл идеяны сынушылар – академик-экономист А.Г. Аганбегян жне т.б. ттыну жабдытарын сатып алуа блінетін валютаны азайтып, немделген аржыны сырттан машина жасау німін сатып алуа жмсауды сынды. Жоба авторлары бл шара 1990 ж. арай рал-жабды жне машина жасауды азаматты салаларыны рал-саймандарыны 90% лемдік стандарт дегейіне жеткізуге ммкіндік періп, ебек німділігін крт сіріп, жеделдетуге алып барады деп сенді. Аграрлы салада да ылыми-техникалы революцияны жетістіктерін ендіру ауыл шаруашылы ндірісін жеделдетеді деп есептеді.

Бірата, іс жзінде, жеке меншікті, нарыты атынасты толы анды ендірілмеуі жеделдету тжырымдамасын ияла айналдырып жіберді. ндіріс німіні тапшылыы заводтар мен фабрикаларды ндіріс рал-жабдытарын жаартуа ынталандырмады. йткені товарды жетіспеушілігі оны сапасына деген сранысты жоа шыарды. Сондытан да заводтар мен фабрикалар шетелдік рал-жабдыты сатып алу арылы жеделдетуге баытталан партиялы баытты барынша орындамауа тырысты. Шет елдерден валютаа сатып алынан рал-жабдытар іске асырылмай, заводтар мен фабрикалар алаында, темір жол станциялары мен оймаларда ар мен жабыр астында жатты.

Жеделдету тжырымдамасы зіні жарамсыздыын ауыл шаруашылыында да крсетті. Бл салада оны жзеге асырылмауыны басты себебі меншікке байланысты болды. Мемлекеттік колхозды-совхозды жйе ылыми-техникалы революцияны, жаа технология мен егіншілікті ылыми жйесіні жетістіктерін абылдауа дрменсіз болды. Арендалы дістерді енгізу ебеккерлерді аржы мен ебек нтижелерін иемдену, табылан табысты блу принципін згертпеді. ндіріс рал-жабдытары мен ебек нтижесінен шеттетілген колхоздар мен совхоз ебеккерлеріні ебек німділігін арттыруа лы болмады.

Маскнемдікпен жне тртіпсіздікпен крес айта руды алашы жылында ебек німділігін шамалы ана арттыруа ол жеткізді. Оны есесіне маскнемдікпен крес мемлекеттік бюджетті азайтып, ттыну саласындаы жадайды шиеленістіріп жіберді.

Халыаралы аренада кеестік басшылы з беделін сіру масатында 1985 жылы ядролы сынаты біржаты тотатты. Келесі бір о адам 1979 ж. желтосанда басталан ауан жанжалын тотату болып табылады. Кеестер Одаы 1988 жылы з скерін Ауаныстаннан шыара бастап, оны 1989 жылы апанда аятады. Ауаныстандаы соыс елге жыл сайын 5 млрд. сом шыын келіп отыран болатын. Бл соыс азастана сопай ткен жо. Республикадан оан 21979 адам атысып, оны 780-дейі аза тауып, 393-і мгедек болып, 22-сі хабарсыз кетті. Бл шаралар Кеестер Одаыны лемде беделін біршама сірді. Кеес-ытай атынасы жасарды. Бірата, КСРО лі де болса брынысынша орасан мол армия мен скери-нерксіп комплексін стап отырды. 1987 жылдан бастап ядролы сынаты айтадан бастады.

«айта ру» тжырымдамасы лт мселесін де одан рі шиеленістіре тсті. азастанда Одаты барлы жерлеріндегі сияты басару ісінде жаымпазды, параорлы, рушылды, жершілдік сияты кптеген келесіз былыстар кеінен орын алды. Бл жылдары лт саясатында, леуметтік-экономикалы жне кадр мселелерінде кптеген ауытушылыа жол берілді. Жалпы барлы кеес оамы шін бл кезде оамды ойды мні згеріп, сз бен істі арасында алшаты, айшылы ке ріс алды. Кадр мселелерін шешу партия комитеттеріні тек бірінші басшыларыны айтуымен, соларды тадауымен жретін болды. Оларды іріктеуде тек туысты, жерлестік, бастыа берілгендік жадайлар маызды рл атарды. Бл Коммунистік партияны, соны ішінде азастан Компартиясыны да барлы дегейінде крініс тапты. Кптеген басшы партия ызметкерлері мен партия комитеттері ескіше ызмет етті. Осыдан келіп, аса маызды мселелерді шешуде принципсіздік, трасызды, оамдаы жаымсыз жадайларды жасыруа, аздаан жасы істерді ерекше мадатап, жоары ктеруге, болып жатан істерді барлыын тек жасы жаынан крсетуге тырысты.

ХХ . 80 жылдары азастанда лтты табыс кісі басына шаанда Одаты дегейден 12% кейін алды. Сондай-а республикада й рылысы, мектеп, балалар башасы жне баса да мдени-леуметтік рылыстар салуда да ілгерілеу болан жо. Мысалы, 80-жылдары Ода бойынша 10 мы адама жыл сайын 75 птер салынса, азастанда тек – 69, Одата рбір 10 мы адама 404 дрігерден келсе, мнда тек 352 дрігерден келді. 1987 жылы мектеп жасына дейінгі баланы балалар мекемелерімен амту 53% ана болды. Экологиялы жадай ттенше трде кйзеліске тсті. Табии ресурстарды пайдаланудаы ведомствалы мдде оршаан ортаны орау шараларыны жзеге асуына кедергі жасады. Соны нтижесінде кптеген территория, су мен ауа бассейндері ластанды. азастанны біратар айматары экологиялы зардап шегіуші аудандара айналды. Табии ортаны орау жмысыны жеткіліксіздігінен кптеген алаларда ауаны ластануы те жоары дегейге жетті. сіресе, ызылорда, Атбе, Семей облыстарында экологиялы те ауыр жадай алыптасты. Арал аймаында кптеген аурулар тарап, балалар лімі сті.

Міне, осымен байланысты 1986 жылы апан айында болып ткен азастан Компартиясы ХІ съезінде жасаан баяндамасында, ол кезде республика Министрлер Кеесіні траасы болып істеген Н..Назарбаев жне съезде шыып сйлеген баса да делегаттар мндай келесіз жадайларды ткір сына алды. Олар кптеген крделі жне маызды мселелерді партия комитеттеріні уатылы шешпейтінін, оларды ызметі ауымынан тыс алатынын, проблемалы мселелерді шешуге ескіше арауды кеінен орын алып отыранын ешандай бкпесіз айтып берді.

Алашыда Орталы басшылыын азастанны шикізатты даму баыты мен оны Д.А. онаев бастаан басшылыы анааттандырды. Бірата «айта руа» сай жзеге асырыла бастаан косметикалы реформалар республика басшылыын ауыстыруды ажет етті. азастанны жоары билік органдарына орталытан басшы кадрлар жіберу жаласа тсті. Оларды ызметке жібергенде жергілікті жерді пікірі, республиканы тарихи жадайы, оны салт-дстрі есепке алынбады. Мндай жадай 1986 жылы 16 желтосан кні азастан Компартиясы Орталы Комитетіні бірінші хатшысы Д.А.онаевты орнынан алан кезде айрыша кзге тсті. Пленум мжілісі небары 18 минута созылды. Осы уаыт ішінде азастан Компартиясыны 1-ші хатшысы Д.А.онаев ызметінен алынып, оны орнына Мскеу жіберген Г.В. Колбин сайланды. Мны зі айта ру мен демократиядан лкен міт ктіп отыран республика халыны, соны ішінде аза жастарыны наразылыын туызды. Пленум ткеннен кейін екінші кні Орталы партия комитеті йі алдындаы алаа здеріні пленум шешімімен келіспейтіндігін білдіру шін жмысшы жне студент жастар, оушылар, т.б. жиналды. Оларды олдарында стаан рандарыны арасында “р халыты з лтты ксемі болу керек” деген ран бар еді. Мндай ксемні азастанда тратын орыс халы кілдерінен де ммкін екендігі айтылды. Алада болып жатан жадай, республика басшыларыны, соны ішінде Г.В. Колбинні ойында аза жастарыны арасында елдегі социалистік рылыса арсы астыртын рекет, лтшыл йым бар деген пайымдау мен арам пиылды туызды. Біра ондай йымны бар-жотыы кейін анша тексерсе де аныталмады. Алада жиналан халы пен милиция жне скерлер арасында атыысулар болды. Ереуілге атысушылар таспен, таяпен аруланып жазалаушылара арсылы крсетті. Мздай суа тоыту шін алаа келінген бірнеше рт сндіргіш машиналарды жастар ртеп жіберді. атыысуды барысында Е. Сыпатаев жне С. Савицкий деген азаматтар аза тапты. кімет органдары алаа шыушылара арсы кш олдана бастады. Алматыа баса жерлерден арнайы скери блімдер келінді. Бейбіт шеруді басып-жаншу кезінде тртіп сатау органдары задылыты рескел бзып темір таятарды, сапер кректерін, иттерді пайдаланды. Жастарды прокурорды шешімінсіз трмеде стап, партия органдары ы орау органдарына айыптау орытындыларын тезірек шыару жнінде ысым жасады.

1987 жылы шілдеде КОКП Орталы Комитеті “аза республикалы партия йымдарыны ебекшілерге интернационалды жне патриотты трбие беру жмысы туралы” арнайы аулы абылдады. Онда 1986 жылы желтосандаы оиа азастандаы лтшылдыты крінісі деп бааланды. Біра кейіннен бл шешім ате деп табылды. йткені аза халы ешуаытта лтшыл болып крген емес еді. Мселені аза КСР Жоары Кеесі жанынан арнайы рылан Мхтар Шаханов бастаан комиссия тексерді. Оны барысында, азіргі кезені талабымен араанда, алаш рет демократия жне жариялылы жадайындаы халыты еркіндік шін ктерген талабы мен ескі партиялы ойлау арасындаы атыысты боландыы ашып крсетілді.

аза жастарыны 1986 жылы желтосандаы бас ктеруіні трі лтты боланымен мазмны лтшылды емес еді. Ол баса халытара, соны ішінде орыс халына арсы баытталмаан болатын. Бл ереуіл саяси сипаттаы бейбіт демонстрация еді, мемлекеттік рылысты латуа шаыран жоты. Біра республиканы жне орталыты партиялы-бюрократиялы рылымы тарапынан ол экстремистік (Экстремист – шектен шыан кзарасты жатаушы) пиылдаы лтшыл жастар тобыны блігі деп бааланды. мір сріп тран жйе оны “аза лтшылдыы” деп айыптауа дейін барды.

Желтосан оиасы бойынша тергеу барысында 99 адам сотталды, 264 адам жоары оу орындарынан, 758 адам комсомолдан шыарылды. 1164 комсомол мшесіне, 210 партия мшесіне ртрлі жаза берілді, 52 адам КОКП атарынан шыарылды. Ішкі істер министрлігінен 1200 адам, Денсаулы сатау жне Клік министрліктерінен 309 адам жмыстан босатылды, жоары оу орындарыны 12 ректоры ызметінен алынды.

Алматыдаы желтосан оиасынан кейін Г.В. Колбинні саясатыны ата жне валюнтаристік баытына жол берілді. Басшылы жйесінде лкен кадрлы тазалау жзеге асырылды, мдениет пен баспасзге баылау кшейді, жоары оу орындарына студенттер азастандаы лттарды алатын проценттік лесіне сай абылдана бастады. Орталыа жіберілетін фондыларды азайту нтижесінде ол жеткен згерістерге жалан сипаттама берілді.

Осылайша «айта руды» алашы кезеіні нтижелері экономиканы жне оамды-саяси мірді жоарыдан жзеге асырылан жеіл-желпі шаралармен реформалау ммкін еместігін айдан-айын крсетті. 1988 жылдан бастап Коммунистік партия тарапына сындар айтылып, жаа оамды йымдар рыла бастады. 1987 жылы тамызда тыш туелсіз йым - леуметтік-экологиялы «инициатива» бірлестігі рылып, ол зіні алдына соыса арсы тру, экологияны, бейбітшілікті орау, оамды демократияландыру масатын ойды. Жмысшы озалысы да елеулі саяси кшке айналды. Оны атарында араанды кмір бассейніні шахтерлары ерекше роль атарды. 1989 жылы Жаазендегі оиа леуметтік-экономикалы саладаы ккейтесті мселелерді ктерді.

Бір ерекше айтып кететін жадай, айта ру жадайында баралы хабарлама органдары елдегі, соны ішінде азастанда болып жатан жадайларды, згерістерді ешандай бкпесіз ашы жариялап отырды. сіресе, республикада орын алан леуметтік жне лтты айшылытар жнінде жан-жаты айтылды. Соны арасында халыты азаматты жне лтты сана-сезімі едуір сті. оамда орын алан жмыссызды, балалар лімі, халыты мдени-трмысты, й-жай жнінде леуметтік зерттеулер жргізіліп, оны орытындылары ашы жарияланып отырды. Мны зі бара халыты саяси-леуметтік белсенділігін кшейтуге кмектесті. айта ру барысында аза халы зіні тарихы, лтты айта даму, ана тілі, мемлекеттік егемендік алу жнінде талаптарын оя бастады, бл мселелер жаа ырынан крініс тапты.

Бізді оамымызда демократиялы атынастарды одан рі тередеп рістеуі кеестерді ызметінен айын кріне бастады. “Барлы кімет Кеестерге берілсін!” деген ран жанданды. Бл мселені бастапы кезде кеестерге партия басшылыын кшейту арылы шешу шін кш салынды, біра одан ештеме шыпады. йткені, компартияны ызметінде елеулі кемшіліктер мен тоыраушылы орын алды. Алайда, осыан арамастан, 1987 жылы шілде айында алаш рет азастанда жергілікті кеестерге халы депутаттарын сайлау округтер бойынша кп мандатты негізде іске асырылды. Республиканы 19 ауданында кп мандатты округтік сайлау барысында депутаттыа кандидат болып 2270 адам сынылды. Оны 1701-і депутат болып сайланып, аландары резерв ретінде алдырылды. 185 ауылды жне селолы кеестерге 6291 депутат сайланды, ал 1928 адам резервке кіргізілді. Жаа сайлау жйесі бойынша Шыыс азастан облысы ебеккерлері арасында КСРО ылым Академиясы леуметтану институтыны зерттеуі жргізілді. Сайлаушыларды басым кпшілігі бл жаа тртіпті малдады. йткені, кптеген ебек жымдары депутаттыа кандидат етіп здеріні алаулыларын сынуа олдары жетті, ал кандидаттар бара халыпен кездесу барысында здеріні бадарламаларын анытауа, онымен ебекшілерді жан-жаты таныстыруа ммкіндік алды.

1988 жылы шілде-тамыз айларында ткен Бкілодаты ХІХ партия конференциясында Кеес оамыны саяси жйесіне реформа жргізу ажеттігі атап крсетілді. Онда е басты мселе – халы депутаттары Кеестеріні толыанды кіметін барлы жерлерде айтадан алпына келтіру кзделді. Конференцияны шешімдеріне сйкес ыса уаыт ішінде е жоары мемлекет органдарын айта ру жоспарланды. Ол 1988 жылы 1 желтосанда абылданан “КСРО Конституциясына осымша згерістер енгізу туралы” жне “КСРО халы депутаттарын сайлау” жніндегі задарда зіні шынайы крінісін тапты.

Толаы жеткен мселелерді зі шешуге республиканы ылы болуы азастанны ткен кезеінде жіберілген ааттытарын тзетуге ммкіндік туызды. 1988 жылы азастан Компартиясы Орталы Комитетіні аулысымен 30-40-жылдары жне 50-жылдарды бас кезінде сотталан жне жазаа шыраан халымызды даты кілдеріні есімі халына айтарылды. сіресе Шкрім дайберділыны, Ахмет Байтрсыновты, Мажан Жмабаевты, Жсіпбек Аймауытовты, Міржаып Дулатовты шыармашылы мраларыны аталуы жртшылы арасында зор олдауа ие болды. Сйтіп, аза халыны аталан бес арысы 1988 жылы ресми аталды.

«айта руды» екінші кезеі 1989 ж. кктемдегі сайлауа байланысты басталды. Сайлау науаны кезінде нарыты экономикаа жне меншікке кшу шін, лтты республикалар мен айматарды ыын кеейту шін белсенді крес басталды. Демократиялы процесстерді даму барысында крнекті рл атаран 1989 ж. наурыз айында ткен КСРО халы депутаттарыны І съезі болды. Осы съезде Г.В. Колбин одаты халы баылау комитетіні траасы болып таайындалып, Мскеуге кетті. Оны орнына осы жылы шілдеде Н.. Назарбаев сайланды.

Саяси мірде болан згерістер лтты сананы оянуын туызды. Мны айын кріністеріні бірі ядролы аруа арсы халыты озалыс болды. 1989 ж. апандаы республика жртшылыыны жиынында тыш «Невада-Семей» озалысыны бастамасы салынды. Оны белгілі оам айраткері, аын О. Слейменов басарды. Бл озалыс бкіл азастан халы тарапынан олдау тауып, осы жылды 6 тамызында Семей облысы арауыл ауылында ткен жиында КСРО мен АШ-ты халытары мен Президенттеріне ядролы сынауа бірлесіп мораторий жариялау ажеттігі жнінде ндеу абылдады. Одаты кімет Семей полигонындаы жарылысты азайтуа мжбр болып, 1989 ж. полигонда жоспарланан 18 жарылысты 11-ін тотатты. «Невада-Семей» озалысыны бастамасы бойынша 1990 ж. мамырда Алматыда лемдегі барлы антиядролы озалыстарды барлы ядролы державаларда аруды сынауды толы тотату жолындаы кш-жігерін біріктіру масатында «Дние жзіні сайлаушылары ядролы аруа арсы» деген халыаралы конгресс тті.

Елдегі жріп жатан саяси реформаны екінші кезеі – республикаларды, лкелерді, облыстарды, алаларды, аудандар мен округтерді басаруды жаа жйесін ру еді. Ондаы негізгі масат – бара халы кілдері органдарыны рлін тек орталыта ана емес, сондай-а жергілікті жерлерде де ктеру болатын. Оны тжірибе жзінде іске асыру шін партия комитеттері бірінші хатшылары халы депутаттары Кеесіні трааларына сынылды. Біра мндай згеріс барлы жерлерде бірдей міндетті еместігі айтылды. Міне, осыны нтижесінде 1990 жылы жергілікті кеестер сайлауыны орытындысы бойынша азастанда 9 алалы жне ауданды Кеестерге кандидаттар блек-блек сайланды.

Жаа тртіпке сйкес 1990 жылы наурызда аза КСР Жоары Кеесіне сайлау йымшылдыпен тті. Онда азастан Компартиясы Орталы Комитетіні 1-ші хатшысы Н..Назарбаев аза КСР Жоары Кеесіні траасы болып сайланды. Осыдан кп кешікпей-а орталытаы сияты бізді республикамызда да президенттік ызмет енгізілді. Сйтіп, 1990 жылы 24 суірде аза КСР Жоары Кеесі Н.. Назарбаевты республиканы тыш президенті етіп сайлады. Н..Назарбаевты президент болып сайлануы республикада саяси-экономикалы мселелерді шешуде жаа идеяларды рістеуіне ыпалын тигізді. Оны бастамасымен азастанда елді басару ісіне кптеген жаалытар, халы шаруашылыын басаруды барлы сатыларында сапалы жаа згерістер енгізілді. Республика Жоары кеесі 1986 ж. 17-18 желтосанда Алматыда болан оиаа байланысты жадайлара тпкілікті баа беру жнінде арнайы комиссия рды.

оамды демократияландыруда халы депутаттары Кеесіні за шыару ызметі маызды рл атарды. Бл салада он екінші шаырылан аза КСР Жоары Кеесі (1990 ж. суір) жетекші орын алды. 1990-1991 жж. абылданан республика задарында рбір адамны бостандытары мен адамгершілік асиеттерін крсетуіне ажетті жадайларды амтамасыз етуге зор кіл блінді. алыптасан жадайды талаптарына сай республика задарын жаарту ыты мемлекет ру жолындаы елеулі адам болды. Задар азастанны саяси жне экономикалы егемендігін іс жзінде ныайтуа, демократия жолына бкіл саналы кштерді топтастыруа баытталды. Олар азаматтарды ытарын едуір кеейтіп, республиканы мекендейтін барлы лттар кілдеріні талап-тілегіне жауап беретін еді. Республика парламентіні аза тіліне мемлекеттік тіл дрежесін берген “аза КСР-ні тіл туралы заын” 1989 ж. ыркйекте абылдауы маызы зор оиа болды.

Елде жзеге асырылып жатан демократиялы згерістер бара халы арасында ртрлі кзарастарды, трлі оамды пікірлерді ашы айтылуына жне біратар саяси партиялар рылып, оларды еркін жмыс істеуіне жадай жасалды. Мысалы, 1990 жылы азастан социал-демократиялы партиясы рылды. Бл партияны алдына ойан басты масаты – республикалы парламент сайлауына атынасып, оны рамына здеріні кілдерін депутат етіп ткізу еді. Сондай-а, партия оамдаы жеке меншікті мойындады жне зіні ызметінде ксіпкерлікті олдап отыруды кздеді.

1990 жылы азастанда “Азат” азаматты озалысы алыптасты. Оны басты масаты - азастанны мемлекеттік туелсіздігін, за алдында барлы азаматтарды те ытылыын, леуметтік ділеттілікті орау болды. Одан баса республикада “Алаш”, “Желтосан”, т.б. саяси озалыстар пайда болды. Мны зі азастанда кппартиялы жйені алыптаса бастаанын крсетті.

орыта келгенде, ХХ асырды 70-ші – 80-ші жылдары оамды-саяси мірдегі жне леуметтік-экономикалы дамудаы теріс былыстар одан рі сіп, оамдаы айшылытар мейлінше шиеленісе тсті. Сол кездегі кшпен стап тран кеестік тоталитарлы жйені лдырауы жадайында басаша болуы ммкін де емес еді. 1985 жылдан басталан оамды-экономикалы мірді айта ру, горбачевтік социализмді “жаарту” рекеттері ешандай о нтиже бермеді, КСРО-ны тніп келе жатан тере дадарыстан тара алмады жне тара да алмайтын еді. Керісінше, кеестік міршіл-кімшіл жйе тоырауа шырап, оамны барлы салаларын амтыан дадарыс одан рі тередей тсті.