Дріс 8. Туелсіздік жадайындаы азастан Республикасыны мемлекеттік рылысын алыптастыру
Жоспар
- азастанны туелсіздігіні жариялануы жне ТМД-ны рылуы.
- азастан Республикасыны мемлекеттік рылысы.
1. азастанны туелсіздігіні жариялануы жне ТМД-ны
Рылуы.
КСРО-ны лауыны басты себептеріні бірі – экономикалы дамуда артта алушылы. Атап айтанда, Ода экономикасыны технологиялы жаынан артта алуы, сондай-а оны ндірісі шыаран тауарларды бкіл лемде бсекеге тсу абілетіні тмендігі еді. Сонымен атар, соыстан кейінгі жылдары КСРО АШ-пен скери бсекеге тсіп жне капиталистік елдермен скери-стратегиялы тепе-тедікті сатау шін ораныс ісіне аса кп аржы шыарды. 1950-1990 жылдар арасындаы 40 жылда скери шыын 20 триллион доллара жеткен. Мндай зор шыындар экономиканы орасан зор зардаптара шыратты.
азастан экономикасыны артта алуы жне ондаы кемшіліктер туралы 1986 жылдан бастап ашы айтыла бастады. 12-бесжылдыта (1986-1990 жж.) республика экономикасын айта ру ммкіндіктері іздестірілді, жаа идеяларды іске асыруды жолдары арастырылды. Мны зі бесжылдыта лтты табысты суінде, леуметтік ахуалды жасартуда, ауыл шаруашылыы німдерін ндіруде кейбір табыстара ол жеткізді.
Дегенмен оамды ндіріс клемі ойылып отыран талаптарды дегейінен кп тмен жатты. Оны негізгі себебі басаруды кімшіл-міршіл жйесіні икемсіздігіне байланысты еді. Е бастысы ндірісті тиімділігін арттыруда экономикалы тетіктер жете пайдаланылмады, оны толып жатан кздері іске осылмады. 1990 жылды орта шенінде німні су арыныны брыны жылдармен салыстыранда мытап лдырааны байалды. Дадарыс экономиканы барлы салаларын амтыды. Ол саяси-леуметтік жадайа теріс серін тигізе бастады. Кмір алаптарындаы кеншілерді, металлургтерді трмыс дрежесі мейлінше тмендеді. Осыан орай, олар здеріні наразылыын ашы білдіре бастады. Кеншілер жымдарыны еріктілігін, шыарылан кмірді кейбір блігін здеріні алауынша сатып, ажетті тауарлара айырбастап алып отыруа ммкіндік берілуін талап етті.
Экономикалы дадарыс республиканы нерксіп ндірісіні кптеген салаларын амтыды. Олара ажетті жабдытар жетіспеді. сіресе, халы ттынатын тауарларды ндіру нашар жадайда болды. ажетті материалдарды жеткіліксіздігінен крделі рылысты арыны баяулап, жоспарлар орындалмады.
Осындай крделі жадайда Республика экономикасын нарыты арым-атынас аясына шыару масатымен 1991 жылды апан айында Жоары экономикалы кеес рылды. Оны рамына енген белгілі экономист Г.Явлинский, АШ-тан келген доктор Бэнг таы баса ірі экономист мамандар республика экономикасына нарыты атынастарды енгізуді ммкіндіктерін іске осу мселесімен шылданды.
азастанда мемлекеттік меншікпен атар жеке меншікті жаа формалары – акционерлік оамдар, жалды жне кооперативтік ксіпорындар, фермерлік шаруашылытар, біріккен ксіпорындар, трлі ауымдастытар мен бірлестіктер алыптаса бастады. 1991 жылды ортасында республикада 35 біріккен ксіпорындар, 16 сырты экономикалы ауымдастытар, халыаралы коммерциялы банк жмыс істеді.
Дегенмен, ртрлі себептерге байланысты бірінші кезекте Кеес Одаы республикаларыны бір-бірімен біте айнасып, бірігіп-кірігіп кеткен шаруашылы арым-атынасыны бзылуына байланысты азастанда экономикалы иындытар кшейді. 1991 жылды орытындысында оамды нім шыару соны алдындаы жылмен салыстыранда 7,2%-ке, лтты табыс 10%-ке, ебек німділігі 5,4%-ке тмендеді. Ттыну-сауда саласындаы жадай шиеленісе тсті. Жеке сауда тауар айналымыны ерекше ысаруы “клекелі” экономиканы кеінен рістеуіне, халыты трмыс дрежесіні одан рі тмендеуіне алып келді. Елде ашаны ны тсіп кетті. ны жо ааз ашаны клемі 1991 жылы 1990 жылмен салыстыранда 4,5 есе сіп 8,7 миллиард сома жетті, оны 3 миллиарды 1991 жылды соы екі айында шыарылды. Республиканы мемлекеттік арызы 7,8 миллиард сома дейін сті. 1991 жылы азастандаы барлы ксіпорындар мен жымдарды 11%-і шаруашылы жылын шыынмен аятады. Халы ттынатын тауарлар азайды.
нерксіп тауарларына бааны айтарлытай ымбаттауы аграрлы секторды жадайын едуір иындатып жіберді. Соны салдарынан, егер 1991 жылы ауыл шаруашылы німдерін сатып алу баасы 1,5-3 есеге дейін ссе, ауыл шаруашылыына ажетті механизм мен машиналарды сатып алу баасы одан бірнеше есе асып тсті. Оны стіне ауыл шаруашылы німдерін ндіру біраз тмендеді. Оан 1991 жылы болан уашылыты лкен зардабы тиді. Нтижесінде жоспарланан астыты те жартысы ана алынды, мал шаруашылыын жеммен амтамасыз ету 60-65%-тен асан жо. Соны салдарынан республикада ет, ст, жмырта сатып алу дегейі тмендеді. Біратар облыстарда малды саны азайды. 1991 жылы 1990 жылмен салыстыранда ауыл шаруашылы німі 8%-ке, ебек німділігі 11%-ке тмендеді. Мемлекетке небрі 3,2 миллион тонна асты сатылып, бл барлы жиналан астыты тек 27%-ін ана рады. Колхоздар мен совхоздарды аржы жадайы нашарлап, экономикалы тиімсіз шаруашылытарды саны 5 есеге дейін сті.
Халы шаруашылыына жмсалан аржыны барлы клемі 1990 жылмен салыстыранда 7%-ке азайды. Іске осылуа тиісті 57 халы шаруашылыы объектілеріні тек 30-ы ана бітіп, оны есесіне аяталмаан рылыстар саны 1,4 есеге кбейді. Оан жмсалмай алан аржы 1991 жылды аяында 17 миллиард сома жетті. Транспорт бойынша 1990 жылмен салыстыранда жолаушыларды тасу 8%-ке ысарды. Шет елдерге брынысынша шикізат, жартылай делген материалдарды шыару басым болды. Оны 60% ара жне тсті металлургия нерксіп німдерін рады. Есесіне республика баса жерлерден брыныша машина жасау нерксібіне ажетті жабдытарды 250-ден астам трлерін, 13% клемінде халы ттынатын тауарларды, сондай-а тама нерксібіне керекті материалдар мен шикізатты алдырды.
Мндай жадай зге республикаларда да орын алды. Осыан байланысты Кеес Одаы елдерінде лтты толулар кшейді. Сумгаиттегі, Таулы Карабахтаы, Вильнюстегі, Феранадаы оиалар лтты мселелерді шешуді ешандай баыт-бадары жотыын айындады. Кеес басшылары лт мселесіні байыбын тере тсінбеді, лтаралы атынастар мен оны шешуді жолдарын наты крсетіп бере алмады. Сондытан біратар лт республикалары Одатан блініп шыу, здеріні егеменді мемлекет болуы жніндегі талаптарын ойды. Міне, осыны нтижесінде 1988 жылды араша – 1989 жылды мамыр айлары аралыында Балты жаалауындаы Эстония, Литва, Латвия республикалары здеріні егемендігі туралы алашы жаттарын абылдады. Сйтіп, олар КСРО рамынан шыып, жеке туелсіз мемлекетке айналды. Осыдан кейін, кп кешікпей-а, яни 1989-1990 жылдары егемендік туралы Декларацияны КСРО-ны баса республикалары да абылдады.
Елдегі мемлекеттік кімет билігі жйесі мен экономиканы шыл кйреуі жадайында 1990 ж. 25 азанда республика Жоары Кеесі аза КСР-ні мемлекеттік егемендігі туралы Декларация абылдады.Бл Декларацияда негізінен мына мселелерге мн берілді: КСРО мен азКСР арасындаы атынас келісім-шарт негізінде жзеге асады; Республика кімшілік-ауматы рылыма, саяси, экономикалы, леуметтік жне мдени-лтты рылыстара байланысты барлы мселелерді дербес шешеді; Республика з аумаында аза КСР задарын бзатын КСРО задарыны олданылуын тотатуа ылы; азастанны з шекарасындаы аумаына ол сылмайды, блінбейді жне оны келісімінсіз згертілмейді; аза КСР Жоары Кеесіні келісімінсіз оны аумаында баса мемлекеттерді скери рамалары, оларды скери базалары орналаса алмайды; азастан зіні дербес ішкі скерін, мемлекеттік жне оамды ауіпсіздік органдарын стауа ылы. аза КСР халыаралы атынастарда дербес, зіні мдделеріне сай сырты саясатын жргізеді. Декларацияны жаа одаты шарт жасасу жне аза КСР жаа Конституциясын абылдау шін негіз болып табылатындыы туралы арнайы бапта крсетілді. Егемендік алу азастанда жалпы демократиялы процестерді барысын шапшадатты, мны зі елдегі болып жатан оиалармен тыыз байланысты еді. 1991 жылды ортасынан-а азастан баса республикалармен бірге іс жзінде орталыа оппозицияда болды. азастанны бастамасы бойынша Белоруссиямен, Украинамен, Ресеймен жне баса республикалармен бір-біріні егемендігін, алыптасан шекараларды, орнатылып жатан зара пайдалы экономикалы байланыстарды мойындау туралы екі жаты келісімдер жасалды. 1990 жылы желтосанда трт республика – Ресей, Украина, Белоруссия жне азастан егеменді мемлекеттер одаын ру туралы инициатива ктерді, Новоогарев келісімін талдап жасау жніндегі бірлескен жмыс басталды.
1991 ж. 18-21 тамыз аралыындаы «Тамыз блігі» бл жмысты зіп жіберді. КСРО вице-президенті Г.И. Янаев, КСРО премьер-министрі В.С. Павлов, КСРО Мемлекеттік ауіпсіздік Комитетіні траасы В.А. Крючков, КСРО Ішкі істер министрі Б.К. Пуго, КСРО ораныс министрі Д.Т. Язов, КСРО Жоары Кеесіні траасы А. Лукьянов, т.б. 18 тамыз кні Ттенше жадайлар жніндегі Мемлекеттік комитет (ТЖМК) рып, елдегі барлы билік осы йымны олына тетіндігін млімдеді. Бл іс жзінде Кеес Одаындаы ескі мемлекеттік билік пен оамды атынастарды сатап алу масатында Мскеуде йымдастырылан ткеріс еді. Осы кезде ырымда (Фороста) болан КСРО президенті М.С.Горбачевты сырты леммен байланысын зіп тастаан ТЖМК мшелері оны з ызметін атаруа денсаулыы жарамайды деп хабарлады. Бл ткеріс 20 тамызда ол ойылуа тиіс «Егеменді мемлекеттер одаы туралы шарта» арсы баытталды. Ол шарт Кеестер Одаына кіретін республикалара брыныдан лдеайда кп дербестік беретін. Тамыз блігінде елде алыптасып келе жатан демократия нышандарын тншытыру жне нарыты атынастарды орныуына жол бермеу арылы елдегі міршіл-кімшіл жйені сатап алу кзделді. Ттенше жадайлар жніндегі Мемлекеттік комитетті № 1 аулысына сай саяси партияларды, оамды йымдар мен баралы озалыстарды ызметі тотатылатын болды жне митингілер мен демонстрациялар ткізуге, кше шерулеріне, ереуілдерге шыуа тыйым салынды. Тамыз блігіне арсы кресті Ресей президенті Б.Н. Ельцин басарды. Оны Мскеу аласыны мэрі Г. Попов, Ленинград облысы мен аласыны басшысы А. Собчак, КОКП басшыларыны бірі А. Яковлев, Э. Шеварднадзе жне т.б. олдады. Ткерісшілерді жоары шенді скерилер мен партиялы номенклатураны шаын блігі ана олдады. Бл з кезегінде тамыз блігіні кп замай басылуына алып келді. Мскеудегі жртшылы шеруге шыып, тамыз блігін айыптады. 21 тамыз кні Ресей кіметі жіберген шапен Горбачев Мскеуге жетті. Ол елдегі басшылыты айтадан олына алды. ТЖМК мшелері ттына алынып, стерінен ылмысты іс озалды.
Тамыздаы мемлекеттік ткерісті болуымен жне орталыты ешандай ымыраа келмеуімен байланысты одатас республикаларды жетекшілері бан дейін жргізіп келген келіссз талаптарынан бас тартты. Ол КСРО-ны кйреуін жне брыны одатас республикаларды, оны ішінде азастанны егемендік алуын шапшадатты. КОКП, оны бір блігі азастан Компартиясы тарихи аренадан кетті.
1991 ж. 8 желтосанда Белорусь, РСФСР жне Украина республикаларыны басшылары Минск аласында (Беловеж нуы) кездесіп, млімдеме абылдады. Онда саяси ода тйыа тірелді, сондытан республикаларды Одатан шыуы объективтік процесс жне туелсіз жеке мемлекет ру шынайы факті болып отыр деп крсетілді. Себебі, орталыты жргізіп отыран тоышар саясаты елді тере экономикалы жне саяси дадарыса алып келді, халыты трмыс дегейі тмендеп кетті, оамда леуметтік шиеленіс, лттар мен халытар арасындаы айшылытар мен атыыстар кшейді деп атап тілді. Мны зі брыны Одаа кірген мемлекеттерді жаа одаын – Туелсіз Мемлекеттер Достастыын (ТМД) руа жол ашты. Бл рылым брыны Ода бойынша осы кезге дейін алынан халыаралы міндеттерді орындалуына кепілдеме береді, ядролы аруды таралуына жол бермейді жне оан бірыай баылау орнатуды амтамасыз етеді, - деп атап крсетілді.
Алайда, бл шешім уелгі кезде баса республикалар тарапынан арсы кзарастар туызды. йткені, за бойынша Одаа кірген азастан, Орта Азия, Закавказье республикаларыны келісімінсіз бл ш республика егемендік туралы крделі мселені жеке дара шешуге тиіс емес еді. Міне, осыан байланысты 1991 ж. 12 желтосанында Ашхабад аласында Орта Азия республикалары мен азастан басшыларыны кездесуі болып тті. Онда ТМД-а тек барлы республикаларды те ыты негізінде рылушылы жадайын мойындаанда ана осылуа болатындыы ерекше атап крсетілді.
1991 ж. 21 желтосанда Алматыда 11 республика кілдері атынасан кездесу болды. Олар те ыты жадайдаы Туелсіз Мемлекеттер Достастыы рыландыы жніндегі шарта ол ойды. Алматыда абылданан декларацияда Минскідегі айтылан жалпы принциптік мселелерді барлыы малданды. Жаадан рылан Достасты мемлекет басшылары жне кімет басшыларыны Кеесі деген жетекші органдар рды. Онда жалпы баыттаы ккейтесті саяси жне леуметтік-экономикалы мселелерді шешу кзделді. Досты Одаа кірген мемлекет басшылары Біріккен лттар йымы алдында бл туелсіз мемлекеттерді барлыын осы халыаралы йыма толыанды мше етіп алу туралы тініш жасады. Сонымен атар брыны КСРО-да жасалан ядролы аруды жне оан скери басшылы жасауды бірігіп іске асырып отыру жніндегі келісімге ол ойылды. Туелсіз Мемлекеттер Достастыы осы кезге дейін Кеестер Одаы ол ойып, халыаралы дрежедегі жасаан келісімдерді орындалуын з мойындарына алады деп крсетті. Сйтіп, 1991 жылы желтосандаы Алматы аласында бас осан туелсіз елдер басшыларыны келісімі КСРО-ны мір сруін тотатумен аяталды.
Міне, осындай крделі жадайда республикадаы жоары атарушы жне билік жргізуші кімет басшысы ретінде аза КСР-ны Президентіне жеткілікті кілеттік беру ажеттігі пісіп жетілді. Мндай кілеттіктер республика парламенті 1991 ж. 20 арашада абылдаан аза КСР-ны “аза КСР-нда мемлекеттік кімет билігі мен басару рылымын жетілдіру жне аза КСР Конституциясына (Негізгі заына) згерістер мен осымшалар енгізу туралы” Заы бойынша берілді.
1991 ж. 1 желтосанда азастан тарихында тыш рет республика Президентін бкілхалыты сайлау тті. Халыты демократиялы жолмен з еркін білдіруі арасында Н..Назарбаев Президент болып сайланды. Республикада кптеген згерістер жасалды: прокуратура, мемлекеттік ауіпсіздік, ішкі істер, ділет, сот органдары айта рылды; азастанны мемлекеттік ораныс комитеті йымдастырылды; Президентті одаа баынатын ксіпорындар мен йымдарды аза КСР-і кіметіні арамаына беру туралы, республиканы сырты экономикалы ызметіні дербестігін амтамасыз ету туралы, азастанда алтын запасы мен алмас орын жасау туралы жарлытары шыты. 1991 ж. 2 азанда аза жерінде Байоыр арыш алаы 40 жыл мір сргенде тыш рет онан арыша бірінші арышкер аза Т.О.убкіров шты. ( тест токтаган жер)
1991 ж. 10 желтосанда аза КСР-ы атауы азастан Республикасы болып згертілді. 1991 ж. 16 желтосанда азастан Республикасы Жоары Кеесіні жетінші сессиясында парламент депутаттары “азастан Республикасыны мемлекеттік туелсіздігі туралы” За абылдады. Заны бірінші бабында азастан Республикасы туелсіз мемлекет деп жарияланды. Ол зіні жеріне, лтты табысына жоары иелік ету ы бар, туелсіз сырты жне ішкі саясатын жргізеді, баса шет мемлекеттермен халыаралы ыты принциптері негізінде зара байланыс жасайды деп крсетілді. Республиканы барлы лттарыны азаматтары азастанны бірттас халын райды, олар республикадаы егемендікті бірден-бір иесі жне мемлекеттік билікті айнар кзі болып табылады. Республика азаматтары здеріні лтына, стайтын дініне, андай оамды бірлестікке жататынына, тегіне, леуметтік жне мліктік жадайына, шылданатын ызметіне, трылыты орнына арамастан бірдей ытар иеленіп, бірдей міндеткерлікте болады делінген. Зада азастан Республикасы з туелсіздігі мен территориялы ттастыын орау масатында зіні арулы Кштерін руа хаылы екендігі, республика азаматтарыны скери міндетін теу, оны тртіптері мен талаптары жнінде айтылан. Сйтіп, 1991 жылы 16 желтосан республиканы туелсіз кні ретінде бкіл лемге танылды.
Осыдан кейін азастан туелсіз, егемен мемлекет ретінде дами бастады. Елімізді жаа конституциясыны жобасы дайындалды. Облыстарды, алаларды жне аудандарды басару органдарына реформалар жргізілді. Жаадан кімдер лауазымы енгізіліп, оларды алдына Президент пен кімет шешімдерін орындау, жергілікті жерлерде экономикалы, мдени-леуметтік мселелерін шешу міндеті ойылды. кімдерді таайындау, оларды ызметінен босатуды азастан Президенті мен жоары кімшілік органдары жргізетін болып белгіленді. Ал бюджетті бекіту, оны орындалуын адаалау, депутаттармен жмыс жргізу, траты комиссияларды ызметіне басшылы ету, ртрлі оамды йымдармен байланыс жасау Кеестерді арауына берілді.
зіні туелсіздігін алан азастан Республикасын дниежзіні ондаан елі таныды. Бізді елді алашыларды бірі болып Тркия, сол сияты АШ, Германия, Франция, лыбритания жне т.б. ірі-ірі мемлекеттер мойындады. азастан шет елдерде дипломатиялы жне консулды кілдіктер ашуа кірісті. Ал Алматыда шетелдік елшілік пен миссия, халыаралы жне лтты йымдарды кілдіктері жмыс істей бастады. Республиканы егемендікке ол жеткен алашы кезінен бастап-а мемлекетаралы жне кіметаралы келісім-шарттара ол ою жзеге асырылды.
Туелсіз азастан Республикасыны алдында лкен келелі міндеттер трды. Олар - елді ішкі жадайында Егемен азастан мемлекетіні ттастыын ныайтып, нарыты экономикаа кшу, кп лтты елді бірлігін сатауда барлы ммкіндіктерді пайдалану. Ал, сырты саясаттаы басты міндеттер - азастанны бкіл дниежзі елдерімен байланыстарын одан рі дамытып, алдыы атарлы ркениетті мемлекеттерді атарына осылу, елді ауіпсіздігін орау, лемде бейбітшілікті сатай отырып, ядролы соысты болызбау. Республика халыны ерік-жігері осындай аса маызды міндеттерді жзеге асыруа баытталды.