Азастан Республикасыны мемлекеттік рылысы.

азастан туелсіздік аланнан кейін зайырлы, демократиялы, ыты жне лемге ашы мемлекет руа кірісті. Елімізде саяси партияларды жне партиялы жйені орныуына, кшті за шыарушы органны, туелсіз баспасз жне автономиялы жергілікті басаруды дамуына кп кіл блінді.

Атамекен жерімізді туелсіз ел екендігін, діретін, байлыын, бірлігін, масат-мратын білдіретін астерлі рміздерді рмет тту, сыйлау, асатата дріптеу азастанды рбір азаматты е ымбатты борышы. Рміз дегеніміз белгілі бір нрсені з алпынан зге, жанама сипаттап крсетуден туатын сыр-таба, эстетикалы категория, шартты белгі. Елтаба, Ту, нран - рбір туелсіз мемлекетті ажырамас блігі. 1992 ж. 4 маусым азастан тарихында мемлекеттік рміздерді дниеге келген ерекше мртебелі кн.

азастан Республикасы туыны авторы – Ш.Ниязбеков. Туды біртстілігі азастан халыны бірлігін білдірсе, кгілдір тс геральдика тілінде адалдыты, кіршіксіз тазалы пен пктікті нышаны, кн – энергия кзі, байлыты нышаны. Тудаы бркіт бейнесі мемлекеттік билікті, кедікті білдіреді, еркіндікті, туелсіздікті, болашаа деген талпынысты нышаны. Тл туымызды даралап тран таы бір белгі оны сабына таяу тік тартылан лтты рнекті жола. Онда “ошар мйіз” деп аталатын азаы рнек салынан. Туелсіз азастанны жаа Елтабасыны авторлары – Ж. Млібеков пен Ш. Улиханов. Елтаба мгі мірді белгісі, отбасы берекесін, бірлікті, байлыты, бейбітшілікті мезейді. азастан нраны уеніні авторлары – композиторлар М. Тлебаев, Е. Брусиловский, Л. Хамиди болса, мтініні авторлары – аындар М. лімбаев, . Мырзалиев, Т. Молдаалиев, Ж. Дрібаева. нранда халымызды еркіндікке штар кілі, тамыры тере болмысы, келешегіне баышталан арманы крініс тапан. нран патриотты сезімні белгісі. нранны уені 1992 ж. 4 маусымда, ал мтіні 1992 ж. 11 желтосанда бекітілді.

2007 ж. 7 атарда «азастан Республикасыны мемлекеттік рміздері туралы» конституциялы заа згерістер мен толытырулар енгізіліп, брыны нранны орнына жаа нранны мтіні абылданды. Елімізді жаа нраны - жрта йгілі «Мені азастаным» ні. Оны сзіні авторы – Жмекен Нажмиденов, ал н уеніні авторы – Шмші алдаяов. Жаа нранны мтіні бгінгі мір талаптарына сай Р Президенті Н.. Назарбаев тарапынан толытырылды.

Ал 2007 жылы Елбасы Жарлыымен 4 маусым Мемлекеттік рміздер кні болып белгіленді. Бл – Мемлекеттік рміздерге деген шынайы рмет белгісі. Мемлекеттік рміздерге деген рмет – отаншылды сезімні аса бір жарын кріністеріні бірі.

Астана – егеменді азастанны жаа елордасы. 1997 жылы Республика Президенті Н..Назарбаев астананы Алматы аласынан Амола аласына кшіру туралы тарихи шешім абылдады. Бл тарихи шешімні абылдануына аланы те ірі кліктік жолдарды тоысында, елімізді тымды геосаяси орталыында орналасуы себепкер болып, ол кп жадайда бізді жас мемлекетімізді келешек арынды дамуын айындап берді. 1998 жылы 6 мамырда жаа елорданы Астана деп атау туралы шешім абылданды. Ал 20 мамырда «азастан Республикасы астанасыны мртебесі туралы» Р-ны Заы абылданды. Осы жылы 10 маусымда туелсіз азастанны жаа астанасыны салтанатты ашылу рсімі болып тті. Біз айрыша ыса мерзімні ішінде елімізді дл ортасында жаа астанамызды трызды. Астана азастандытарды матанышына айналды.

оамды демократияландыру барысында жаа саяси институттар – парламент, 1993-ші жне 1995 жылдардаы конституциялар абылданды, туелсіз сот билігі алыптасты. азастанда кппартиялы жйе пайда болды. 1999 ж. республикада 14 саяси партиялар мен 30-а жуы саяси оамды озалыстар, бірлестіктер рылды. Ал 2003 жылы саяси партияларды саны 19-а жетті. Жаадан халы арасында танымал “Отан”, “А жол” т.б. партиялар бой ктерді.

1995 жылы желтосанда ткен бірінше оспалаталы парламент сайлауынан кейін азастанда оамды демократияландыру адамдары одан рі жаласын тапты. Ашы баламалы сайлау, саяси крес мдениеті, кппартиялы жйеге ке жол ашылды. Оны натылы длелі ретінде елімізде жргізілген Президент, Парламент Сенаты, Парламент Мжілісі депутаттарын сайлауды айтуа болады.

1999 жылы 10 атарда болып ткен азастан Президенті сайлауына балама негізде 4 кандидат тіркелді. Олар: Коммунистік партия кілі С..бділдин, Сенат депутаты ..аббасов, Мемлекеттік Кеден комитетіні траасы .Е.асымов жне азастан Республикасыны Президенті Н..Назарбаев. азастан Президентін сайлауа барлы сайлаушыларды 87,05 проценті атысты. Дауыс беру орытындысында Н..Назарбаев жеіске жетіп, айтадан азастан Республикасы Президенті болып сайланды. Оан дауыс беруге атысан барлы сайлаушыларды 79,79 проценті з дауыстарын берді.

азастандаы болып жатан демократиялы згерістер 1995 жылы абылданан Ата Заында зіні басты крінісін тапты. Еліміз егемендік аланнан бері екі Конституция абылданды. Оны біріншісі – 1993 ж. атарында мірге келді. Біра оны елеулі жетіспеушілігі мен кемшілігі бар еді. Бірінші Конституцияны жасауда асыыстыа жол берілді. Натылап айтса, ел ішінде болып жатан саяси-экономикалы жне леуметтік процестерді бірден ой елегінен ткізу, мемлекетімізді ммкіндіктерін ылыми трыдан наты айындау лі ммкін болмады. Осындай себептерге байланысты жаа Конституция абылдау ажеттігі туындады. 1995 жылы 30 тамызда бкіл халыты дауыс беру арылы референдумда елімізді жаа Конституциясы абылданды.

Жаа Конституцияа, оны алдыысымен салыстыранды, кптеген згеріс, ылыми аидалар енгізілді. Егер брыны Ата За 4 блім, 21 тарау, 131 баптан тран болса, кейінгісі клемі жаынан едуір ысарып, 9 блімнен, 98 баптан трады. Онда елімізді экономикалы кш-уаты мен ммкіндіктері ылыми трыдан тиянаталып, халыты леуметтік топтарына тиісті кепілдікті ытар беретін ккейкесті мселелерді шешу ескерілді. Жаа Ата За ыты мемлекет руа бадарланан. Конституцияны кіріспесінде: “азастан Республикасы зін демократиялы, зайырлы, ыты жне леуметтік мемлекет ретінде орнытырады: оны е ымбат азынасы – адам жне адамны мірі, ытары мен бостандытары”,- делінген. Мемлекеттік билік за шыарушы, атарушы жне сот биліктеріне блінеді. Конституция бойынша азастан Президенттік республика болып табылады. Президент елді ішкі жне сырты саясатыны негізгі баыттарын белгілейтін мемлекет басшысы, е жоары лауазымды адам болып есептеледі.

Конституцияда Парламентті орны мен атаратын ызметі айын белгіленген. Ол задар шыарып, абылдайтын орган. Парламент – Сенат жне Мжіліс палаталарынан трады. Бан дейін Парламентте мндай екі палата деген ым болан емес. Жаа Конституцияда екі палаталы парламентті ерекшеліктері де жан-жаты крсетілген. Жоары мемлекеттік органдар жйесіндегі кіметті тиісті орны, сот билігіні, прокуратураны ызметтері де айындалан. Брыны Ата Зада крсетілген, біра жете тиянаталмаан кптеген маызды мселелерді тйіні кейінгі Конституцияда жааша шешілген. Оны, сіресе, жер, тіл, азаматты,, негізгі ытар мен бостанды сипаты туралы, ос палаталы парламент рылымы жне Президентті айып тау арылы ызметтен кетіру мселесі жніндегі баптар мен тарматардан айын круге болады.

орыта келгенде, бізді жаа Конституциямыз, елімізді рміздері халымызды бірнеше асырлар бойы асаан шынайы егемендікке ол жеткізгендігіні наты крінісі болып табылады. Сондытан республикамызды рбір азаматы Ата Заымызды мазмнын жете біліп, оны талаптары мен аидаларын млтіксіз сатауа, мемлекеттік нышандарды рметтеуге міндетті.

2007 жылы мамырда «азастан Республикасыны Конституциясына згерістер мен толытырулар енгізу туралы» за абылданды. Ол республика халы тарапынан тсіністікпен жылы абылданды. Конституциялы реформаларды негізгі масаты – оамды одан рі демократияландыру. Бл жаа згерістер мен толытыруларды негізгі мні андай? Біріншіден, президенттік жйеден басаруды президенттік-парламенттік моделіне кшуді конституциялы негізі аланды. Елбасы з сынысымен біраз кілеттілігін Парламентке берді. Конституцияа осыан байланысты біратар згерістер енгізілді. Парламентті зіреті едуір кеейтілді. Президентті зіреті біршама шектелді. 2012 жылдан кейін Президент 7 жыла емес, 5 жыла сайланатын болды. Мемлекет басшысы ел басарудаы міндеттер мен жауапкершілікті Парламентпен блісті. Президент кімет басшысын саяси партияларды фракцияларымен аылдасып-кеесуден кейін рі Мжіліс депутаттары кпшілігіні келісімімен ана таайындайтын болды, яни Президент кіметті жасатауды Мжіліспен келісіп шешеді. Енді Премьер-Министрді бекітуде, демек бкіл кіметті де бекітуде басты рл Мжіліске беріледі.

Парламентті мртебесін ктеретін біратар згерістер енгізілді. Біріншіден, оны санды рамы сті. Мселен, Мжілісте енді 107 депутат болады. Екіншіден, оны сайлауды трі згерді. Брыныдай мажоритарлы жйемен жеке округтар бойынша емес, пропорционалды негізде партиялы тізім бойынша сайланады. Депутаттар сайлауды пропорционалды жйесіне кшу саяси партияларды оамдаы рлін арттыруа, рі депутаттарды сапалы рамын жасартуа кмектеседі. Парламент бюджетті бекітуге ана емес, оны орындалуына да баылау жасай алады. Палаталарды бірлескен отырысында Парламент кімет пен Республикалы бюджетті атарылуын баылау жніндегі есеп комитетіні бекітілген бюджетті орындалуы туралы есебін арап бекітеді. Егер оны бекітпесе, бл кіметке білдірілген сенімсіздік деп танылады. Мжілісті кіметке сенімсіздік білдіруі шін брыныдай депутаттар дауысыны штен екісіні емес, депутаттарды жай кпшілік дауысы жеткілікті болады. Сйтіп, Конституцияа енгізілген тзетулерге сйкес кіметті Мемлекет басшысыны алдында ана емес, Парламент алдында да жауапкершілігі белгіленеді.

Сонымен бірге азір, Конституцияа енгізілген згерістерге сйкес Мжілісті 9 депутаты азастан халы Ассамблеясынан сайланады. Сенат депутаттарыны бір блігі Ассамблеямен кеескеннен кейін таайындалады. Сенат та кп кілеттілікке ие болады. Ол лтты банкті траасын, Бас прокурорды, лтты ауіпсіздік комитетіні траасын таайындау жне оларды ызметтен босату жнінде Президентке келісім береді. Сенат рамы республика Президенті таайындайтын 15 депутатты есебінен кбейтілді. Парламенттегі 154 депутатты 47-сі сенаторлардан ралады. Сенат пен Мжілісті бірлескен отырысы е ажетті жадайда теді. Кбінесе здері жеке жмыс істейді. Мжіліс з ызметін тотатан жадайда Сенат бкіл Парламент шін жмыс істей береді.

Конституциялы реформа бойынша жергілікті зін-зі басару жаа дегейге ктеріледі. Мслихаттарды бл баыттаы мртебесі кшейтіледі. Жергілікті мслихаттар мен оларды депутаттарыны кілеттілігі кеейтілді. Оларды кілеттік мерзімі 4 жылдан 5 жыла зартылады. Мслихаттар жергілікті кімдерді таайындауа келісім береді. Ендігі жерде облыстарды, алалар мен аудандарды кімдері сол дегейлердегі мслихаттарды келісімімен ана таайындалатын болады. Сондай-а мслихаттара басым кпшілік дауыспен кімдерге сенімсіздік білдіру, оларды ызметінен босату жнінде мселе ктеру ыы берілді. Осылайша, мслихаттар мен оларды депутаттарыны саяси рлі арта тседі. Жергілікті зін-зі басаруды негізі мслихаттар болатыны Конституцияда баянды етілген.

Конституциялы реформада саяси партияларды оамдаы рлін кшейтуге кп негіз жасалан. Сайлауда жеіске жеткен партия кімет жасатауа ммкіндік алады. Конституциядаы оамды бірлестіктерді мемлекеттік аржыландыруа салынан тыйым алынып тасталды. Енді саяси партиялар бл аржыа иек арта алады. Республика Президентіні з кілеттілігін атару кезінде саяси партиялардаы з ызметін тотата тратындыы туралы 43-баптаы 2-тарма алынып тасталды. Енді Президентті саяси партияны басаруа ыы бар. Бл да саяси партияны рлін арттыра тспек.

Сот жйесіні туелсіздігін амтамасыз етуге баытталан шаралар ескерілді. Судьяны іріктеу-тадау бір жйеге келтіріліп, Жоары Сот Кеесіні арауына берілді. Бдан былай барлы дегейдегі соттарды судьяларын таайындауа сынымды Жоары Сот Кеесі жасайтын болады. Адамдарды ытары мен бостандытарын орау біршама жасартылан. Елімізде 2004 жылдан бері лім жазасына мораторий жарияланан болатын. Енді лім жазасы іс жзінде олданыстан шыарылды. лім жазасын жою зады трде енгізілді. Жаа згерістерге байланысты бізді елімізде адамдарды апата шыратуа сотыран террорлы ылмыстар жасааны шін, сондай-а соыс кезінде ерекше ауыр ылмыстар жасааны шін ана адамдара лім жазасы олданылады, рі оларды кешірім жасау туралы тініш ету ы да арастырылан.

Сондай-а азаматтарды ытары мен бостандытарын сатауа баытталан Конституцияны 16-бабыны 2-тармаы жаа редакциямен абылданды: Зада кзделген реттерде ана жне тек ана сотты санкциясымен ттындауа жне амауда стауа болады, ттындалан адама шаымдану ыы беріледі. Прокуратура органдары бл ытан айырылады. Сотты санкциясынсыз адамды 72 сааттан аспайтын мерзімге стауа болады. Мны зі адам ыын сатауа баытталан о згеріс болып табылады.

Жааран Конституция бойынша жасы ырыа толан, мемлекеттік тілді толы мегерген, соы 15 жыл бойы азастанда тратын, туа республиканы азаматы болып табылатын кез келген адамны Президент болып сайлануа ыы бар.

Конституцияа енгізілген жаалытарды ішінде парламентарийлерді сынысымен енгізілген 42-бапты 5-тармаындаы «Ел Президенті болып бір адам атарынан екі реттен арты сайлана алмайды» деген тжырым одан рі кшінде алып, ол «бл шектеу азастан Республикасыны Тыш Президентіне олданылмайды» деген сздермен толытырылды. Мны палаталарды бірлескен отырысында депутаттарды здері ктерді. Тыш Президентті туелсіз азастан мемлекетіні іргесін алаудаы ерен ебегін баалай отырып, елді экономикалы уатын арттыру, ораныс абілетін кшейту, республиканы бкіл лемге таныту жолындаы ыруар істеріне крсетілген рмет ретінде осындай адама баранын депутаттар ашы айтты. Екі депутаттан басасы мны бірауыздан олдады. Соан сйкес Н. Назарбаев тыш Президент рі жалпыа танылан лтты кшбасшы ретінде ерекше ыа ие болып, Конституцияда белгіленген екі мерзімнен тыс, рине, баламалы негізде мемлекет басшысыны лауазымына дауыса тсу ммкіндігін алды.

Парламент абылдаан згерістер мен толытырулар сипаты Конституциямызды жаа мазмна ие боланын крсетеді. Бл Конституциялы реформа заман талабынан, тарихи ажеттіліктерден туан елімізді ала басуыны, ілгерілеуіні маызды алышарты болып табылады. Бізді еліміз саяси жааруды, демократиялы дамуды жаа кезеіне ая басты.

2007 жылы 18 тамызда ткен азастан Республикасы Парламентіні тменгі палатасы - Мжілісті, сондай-а жергілікті зін-зі басару органдары – облысты жне ауданды мслихаттарын мерзімінен брын сайлау 2007 жылы 21 мамырда Конституцияа згерістер мен толытырулар енгізілуімен байланысты болып, ол елді президенттік басарудан президенттік-парламенттік басару тріне туін за жзінде баянды етті. Мндай адам демократияны дамыту мен азаматты оам руа баытталан азастан Республикасында жзеге асырылып отыран саясатты исынды нтижесі болды.

Туелсіз азастанны тарихында тыш рет бл сайлау пропорционалды жйе негізінде партиялы тізіммен тті. Мажоритарлы жйеден кетіп, саяси партиялар бсекеге тсетін сайлау жйесін алыптастырды. Сайлауа жеті саяси партия атысты. Ел азаматтарыны з еріктерін еркін білдіруі нтижесінде «Нр Отан» партиясы жеімпаз атанды, бл партияны азастан Республикасыны Президенті Нрслтан Назарбаев басарады. Сйтіп, елді алауымен кп дауыс жинаан «Нр-Отан» халыты-демократиялы партиясы атарластарынан озып шыты. рине, нротандытар баса партиялар сияты науан кезінде ана емес, ай кезде де здіксіз жмыс жргізіп, елімізді сіп-ркендеуіне траты атсалысты. Сайлауа электоратты 65 пайыза жуыы атысуы жадайында бл партия дауыстарды 88-ден астам пайызын жинады, сйтіп, замен белгіленген жеті пайызды сайлау кедергісінен ткен бірден-бір саяси кшке айналды.

Мониторингті нтижелері бойынша, ттастай аланда, азастан Республикасындаы кезектен тыс сайлау елді олданыстаы заына сйкес ткізілді. Дауыс беру барысында аныталан жекелеген са-тйек за бзушылытар сайлаушыларды еркін білдіруіне ыпал еткен жо. Барлы саяси партиялармен атар, міткерлерге те жадай жасалды. Баралы апарат ралдарында белгіленген кнге дейін сйлеуіне, халыа з бадарламасын таныстыруына ммкіндік берілді.

Сйтіп, біз тарихымызда тыш рет Шыыс Азия мемлекеттеріні тжірибесін жне зімізді кплтты рі кп дінді оамымызды ерекшелігін ескеріп, Батыс демократиясыны аидаттарына сай келетін туелсіз мемлекетімізді орнатты.