Азастан Республикасыны леуметтік ахуалыны дамуы.

 

Туелсіз азастанны алдына ойып отыран басты масаттарыны бірі – адамдарды жасы трмысын іс жзінде амтамасыз ететін оам орнату. Осы орайда рбір адама ксіпкерлік еркіндік пен ммкіндік туызып, жоары леуметтік мртебеге жетуін амтамасыз ету, зейнетаыны жне жрдемаыны арттыру бгінгі кнні ажеттілігінен туындап отыр. леуметтік саладаы басты міндеттер: лтты байлыты кбейту, халыты трмыс-тіршілігі жнінен дние жзіндегі озы дамыан елдермен арамыздаы артта алушылы пен алшатыты азайту, яни технологиялы дамудаы жне трмыс жадайы дегейіндегі айырмашылыты ысарту.

Алайда, оамды атынастарды згеруімен жне нарыты экономикаа кшумен байланысты халыты трмыс жадайы тмендеп кетті. Елімізді экономикасыны лдырауымен байланысты ебекаы, зейнетаы, жрдемаы бл жылдары тиісінші дрежеде спей, тауарларды ырытандыру дегейінен ондаан есе артта алып ойды. Халыты жмыспен амту проблемасы крделенді. 1991 жылдан бастап республикада жмыссызды басталды. сіресе, ауылды жерлерде кешарларды таратылуына байланысты жмыссызды кбейді. Жастар жмыс іздеп алаа шбырды. алаа келгенде де олар ары болан жо. Не баспана, не дайын жмыс пен табыс жо, сенделіп жріп, азын-аула саудамен, рэкетпен, рлы-арлыпен шылданып, мыдаан аза жастары ылмыскерлер атарын толтырды.

азастанны леуметтік саласындаы басты мселелерді бірі – зейнетаымен амтамасыз ету. Соы кезде елімізде зейнеткерлерді атары едуір сіп, оларды саны 2002 жылы 3 млн. адама жетті. кімет зейнетаы мселесі шешу шін ш баытта біратар жмыс жргізді. Бірінші – зейнетаыны брыны арыздарын жабу, екінші – зейнетаыны уаытында тлеу, шінші – зейнетаы жйесін реформалау. Бл ш баытта жргізілген іс-шаралар бірсыпыра айтарымын беріп, 1999 жылды зейнетаы арызын тлеуде біратар шаралар іске асырылды. сіресе, 7-8 ай бойы зейнетаыларын ала-алмай келген ауыл трындарына ерекше кіл блінді. Зейнетаыны одан рі арттыру баытында шаралар жргізілді. Атап айтанда, зейнетаыны е тменгі млшері 1998 жылы 3 мы теге болса, 2000-жылы 4 мы тегеге жетті. 2000-2002 жылдары зейнетаы тлемдеріні е аз млшері ш мрте артып, 23 пайыза сті. 2003 жылды басында Президентті жарлыымен е тменгі зейнетаы клемі 5 мы тегеге жетті. 2004 жылды атарынан тменгі зейнетаы млшері 5800 тегені, ал орташа зейнетаы млшері – 8335 тегені рады.

Елімізде реформалау нтижесінде аралас рі ерікті жинатаушы зейнетаы жйесі рылып, ол зіні тиімділігін крсетті. 1,5 миллионнан астам зейнеткер ынтыматы негізде зейнетаы тлемдерімен амтамасыз етілді. Зейнетаы индексациялаумен бірге 2003 жылы оны саралап сіру жзеге асырылды. Жеке жина принциптеріне негізделген амтамасыз етуді бір ана трі – жинатаушы зейнетаы жйесі ойдаыдай дамытылуда. 2004 ж. бір мемлекеттік жне 15 жекеменшік жинатаушы зейнетаы орларындаы 6,5 млн. азаматты жеке есепшоттарында 415,2 млрд. теге зейнетаы жинаталды. Оны ішінде 115,7 млрд. тегесі инвестициялы кірістен тскен. Халыты зейнетаылы жинатаулары траты трде кбеюде, оны клемі 2008 жылды басында 1,1 триллион тегеден асып тсті.

Сйтіп, біз зейнетаы жйесін реформалауды табысты жргіздік. Базалы зейнетаы тлемдерін есепке аланда, е тменгі зейнетаы клемі 1998 жылдан бері 4,3 есе, ал зейнетаы тлемдеріні орташа клемі 3,3 есе кбейді. 1,6 миллионнан астам адам мемлекеттік зейнетаыны республикалы бюджеттен алады (Егемен азастан. 15.12.2008).

Халыты трмысындаы маызды крсеткіш – трын ймен амтамасыз ету. Брын да, азір де трын й адамдарды е басты мтажы болып отыр. 90-шы жылдары республикада трын й салу тмендеп кетті. Тек азастан экономикасыны 2000 жылдан бастап ілгерілеуімен байланысты трын й рылысы соы жылдары айтадан ктерілді. 2002 жылы й рылысына 29,4 млрд. тенге инвестициялы аржы жмсалды немесе 2001 жылмен салыстыранда 7,9%-ке артты. Жаадан 1402,7 мы шаршы метрді амтитын 11,2 мы птер іске осылды. й рылысы, сіресе, Алматы мен Астана алаларында ке ріс алды. 2004 жылы кктемдегі Президентті халыа жолдауында республикадаы арзан й рылысын кеейту, за мерзімге 9-10 пайызбен берілетін ипотекалы несиелер, жинатаушы трын й банкілеріні кмегімен ммкіндігі тмен отбасыларын трын ймен амтамасыз ету бадарламасы жарияланды жне оны іске асыру шін кімет азір арынды жмыстар жргізуде. 2005-2007 жылдары 19 млн. шаршы метрден астам трын й пайдалануа берілді. Бл жоспардаыдан 22 процентке арты. Осы уаыт ішінде елімізде 44 мынан астам птер салынды. Бюджеттік аржы есебінен 6 мынан астам коммуналды птерлер салынды.

азастан кіметі кейінгі жылдары халыты л-ауатын жасарту, соны ішінде ебекшілер мен ызметкерлерді жалаысын арттыруа назар аударуда. Экономиканы ктерілуі леуметтік міндеттерді лкен кешенін шешуге ммкіндік берді. Тек 2002 жылы орташа айлы 54%-ке, немесе 1999 жылы 9400 тенгеден 18 мы 500 тенгеге дейін кбейді, е тменгі жалаы клемі 5 мы тенгені рады. Бл жылдары кімет, сіресе, бюджеттегі мекемелер ызметкерлеріні жалаысын ктеруге кіл блді. 2002 жылы тек малімдерді жалаысы 35%-тен астам кбейтілді. Бл малімдерді орташа айлы жалаысыны млшерін 2000 жылы 7 мы тенгеден 9300 тегеге дейін лайтуа ммкіндік берді.

Мемлекет халы алдындаы леуметтік міндеттемелерін орындап келеді. Мемлекеттік бюджет есебінен зейнеткерлерді, мгедектерді, асыраушыларынан айырылан жне баса да санаттаы трындарды леуметтік жаынан амтамасыз ету жзеге асырылуда. Оларды барлыы 3,5 миллион (немесе барлы трындарды 23,6%) адамнан асады. 2004 жылы 1999 жылмен салыстыранда леуметтік амтамасыз ету шыындары 1,5 есе кбейді. Бл азастандытарды кірісін айтарлытай арттырды, оан мынадай сім индикаторлары длел болады. 1999-2004 жылдары е тменгі жалаы клемі 2,5 есе (2605 тегеден 6600 тегеге дейін); тменгі зейнетаы клемі – 1,9 есе (3000-нан 5800 тегеге дейін); орташа жалаы – 2 есе (11864-тен 26048 тегеге дейін); орташа зейнетаы клемі – 2 есе (4104-тен 8529 тегеге дейін); кнкріс шегі – 1,5 есе (3394-тен 5394 тегеге дейін); орташа мемлекеттік леуметтік жрдемаы клемі – 1,3 есе (3441-ден 4670 тегеге дейін) сті (Н.Назарбаев. Жаа кезе - жаа экономика. // Егемен азастан, 16.12.2004).

Ттастай аланда, 90-шы жылдарды аяымен салыстыранда 2007 жылы леуметтік амсыздандыруа шыындар 3 еседен астама сті.

Халыты денсаулыын сатау жне оны дегейін ктеру масатында Президентті жарлыымен 2002 жыл – Денсаулы жылы деп жарияланды. Денсаулы жылыны аясында ауылдаы кптеген медициналы мекемелер жндеуден тті. Денсаулы сатау саласыны 88 нысаны жаадан салынды. 2002 жылды таы бір ерекшелігі жеке Денсаулы сатау министрлігі, Санитарлы-эпидемиологиялы баылау жне Фармация комитеті рылды. Жалпы, 2000-2002 жылдары денсаулы сатау саласын республикалы бюджеттен аржыландыру екі еседен астама, жергілікті бюджеттен – 50%-ке дерлік лайды. Ал 2007 жылы ана республика бойынша 23 денсаулы сатау нысаны салынды.

Соы он жылда (1997-2007) мемлекетті денсаулы сатау саласына шыыны 13 есе сіп, 2007 жылы 338,5 миллиард тегені рады. 1991 жылдан бері денсаулы сатауды 290 нысаны салынып немесе айта жнделіп, олара 100 миллиард тегеден астам аржы жмсалды. Соы бес жылда алашы кмек крсету буынын рал-жабдытармен жне медициналы техникамен жаратандыру 3 есеге жуы сті. Егер осыдан 10 жыл брын 1200-ге жуы ауылды елді мекен медициналы амтамасыз етусіз алса, азіргі уаытта ауылдытар жер-жерде медициналы кмекпен амтылып отыр. Трындара тегін медициналы ызмет крсетуді аржымен амтамасыз ету клемі кепілдендірілді жне 2003 жылдан бастап ткен кезе ішінде мемлекетті осыан баыттаан шыыны 3 есеге артты (Егемен азастан. 15.12. 2007). Денсаулы сатауды реформалау мен дамытуды 2010 жыла дейінгі Мемлекеттік бадарламасы табысты жргізілуде.

азастан Республикасы Президенті Н. Назарбаевты 2005 жылы 18 апандаы азастан халына Жолдауында (Егемен азастан, 2005 ж. 19 апан) атап крсеткеніндей: Бкіл дниежзілік банкті жіктемесі бойынша азіргі уаытта азастан кірісі орта дегейдегі елдерді тобына кіреді. Егер мір сапасыны негізгі крсеткіштерін салыстыратын болса, онда соы 10 жылда (1995-2005 жж.) азастандытарды орташа ашалай кірісі 5 есе; ал орта айлы жалаысы 6 есеге жуы; е тменгі табыс млшері 25 есе; зейнетаыларды орташа айлы млшері 4,6 есе; жеке тлаларды банктердегі депозиттері мен бір кісіні жасайтын салымыны клемі тиісінше 35 жне 37 есе скенін креміз. Экономикамызды арынды суі мемлекеттік шыыстарды леуметтік бадарлануын едуір кеейтуге ммкіндік берді, мны зі экономикамызды айтарлытай бекемдік дегейіне жеткенін айатайды.

Ттастай аланда, 1997 жылдан 2007 жылды аяына дейінгі кезеде ебекаыны е тменгі лшемі 4,5 еседен астама сті, орташа айлы номиналды ебекаы 8,5 мы тегеден 50 мы 800 тегеге дейін – 6 есеге жуы артты. Барлы соы жылдар бойында орташа ебекаы дегейі жнінен азастан ТМД-да кшбасшы елдерді бірі болып табылады. 2002 жылдан бастап реформалау жзеге асырылып, бюджет саласы ызметкерлеріні ебекаысын сіру рдісі алыптасып келеді. Оны дегейін жйелі арттыруды арасында 2007 жылы бюджетшілерді ебекаысы 2,5 еседен астама артты. Мемлекеттік леуметтік жрдемаыны орташа клемі 1998 жылдан бері 3 есеге жуы сті Бгінде 630 мыдай адам мемлекеттік леуметтік жрдемаы алады.

Жалпы аланда, ел экономикасы 2001 жылдан бастап жылына орта есеппен 10 пайыза сіп отырды. Бл те лкен де жедел су болып саналады (Р Президенті Н..Назарбаевты 2008 жылы 6 апандаы азастан халына Жолдауынан. – Егемен азастан, 7.02.2008).

Еліміздегі леуметтік ахуал да траты алпында. 2000 жылдан бастап, 2008 жыла дейін мемлекеттік бюджетті білім беруге, денсаулы сатауа жне леуметтік амсыздандыруа арналан шыындары 5 еседен астам лайды. Бізді 5 миллионнан астам азаматтарымыз мемлекеттік леуметтік ораумен амтылып отыр. Бл крсеткіш осыдан бес жыл брыныа араанда екі есеге арты.

Ал осы жылдар ішінде азастанда жздеген, мыдаан жаа ксіпорындар пайда болды. азіргі кезде автомобиль растыратын, оны ішінде жеіл автокліктер де растыратын бес ксіпорын жмыс істейді. Бгінде азастанда радиотехника мен компьютер де растырылады. Жиаз жасау нерксібі, рылыс индустриясы жне баса салалар серпінді дамуда.

Сйтіп, орыта келгенде, туелсіздік жылдары азастанда алашы жылдардаы кездескен кптеген иыншылытар мен айшылытара арамастан экономиканы дамытуда, леуметтік мселелерді шешуде біршама жмыстар атарылды жне елеулі табыстара ол жетті. Соны нтижесінде бізді еліміз ТМД мемлекеттеріні арасында зіні леуметтік-экономикалы дамуы жаынан алдыы атара шыып отыр. азастан бгін лемні е серпінді дамып келе жатан елдеріні бірі саналады. Еліміз лемдегі бсекеге барынша абілетті елу мемлекетті атарына ену жніндегі міндеттерді шешуде айтарлытай ілгері жылжыды. Бізді мемлекет туелсіздікті он алты жылында экономикалы, леуметтік уатты реформаларды жедел де тиімді іске осып, ай салада да ТМД елдері ішінде кшбасшы атанды.